ვიკიპედია

აგვისტოს პუტჩი

აგვისტოს პუტჩი (რუს. Августовский путч) — საბჭოთა კავშირში 1991 წლის 19-21 აგვისტოს განვითარებული მოვლენები, რომლებიც სსრკ-ს ოფიციალური პირებისა და სამთავრობო ორგანოების მიერ შეფასდა როგორც შეთქმულება, სახელმწიფო გადატრიალება და ხელისუფლების არაკონსტიტუციური მიტაცება.

აგვისტოს პუტჩი
სსრკ-ის დაშლის პროცესი
თარიღი 19-21 აგვისტო, 1991
ადგილი მოსკოვი, რსფსრ, სსრკ
მიზნები სკკპ-ს ძალაუფლების შენარჩუნება;
სუვერენულ სახელმწიფოთა კავშირის შექმნაზე ხელის შეშლა.
მონაწილე მხარეები
მთავარი ფიგურები
გენადი იანაევი ბორის ელცინი
ჩართული დანაყოფები
საბჭოთა არმია: დემონსტრანტები — თეთრი სახლის დამცველები (რსფსრ-ის უმაღლესი საბჭო)
    • სატანკო ასეული სერგეი ევდოკიმოვის მეთაურობით, რომელიც გადავიდა ელცინის მხარეზე
    • ორიოლის, რიაზანის, ბრიანსკის, ვლადიმირის, ვოლოგდის პოლიციის სკოლების შეიარაღებული იუნკერები, რომლებიც ჩამოვიდნენ თეთრი სახლის დასაცავად (21 აგვისტოდან)
    • დონის კაზაკთა კავშირის პოლკი[3].
    • ლენინგრადის ომონი
    • ლენინგრადის მერიის და ლენსოვეტის დამცველები, ლენინგრადის სატელევიზიო ცენტრის დამცველები
    • სვერდლოვსკის ომონი[4]
დანაკარგი
დაშავებული: დაიჭრა 7 ჯარისკაცი
ზიანი: დაიწვა 1 БМП[5][6]
გარდაცვლილი: დაიღუპა თეთრი სახლის 3 დამცველი
დაშავებული: 300 ადამიანი დაშავდა[6]
შედეგი ГКЧП-ს მარცხი და თვითდაშლა;
რსფსრ პრეზიდენტის ბორის ელცინისა და რსფსრ უმაღლესი საბჭოს გამარჯვება;
გორბაჩოვის გადადგომა სკკპ ცკ-ის გენერალური მდივნის თანამდებობიდან;
სკკპ-მ დაკარგა მმართველი პარტიის სტატუსი;
მიხეილ გორბაჩოვის რეალური ძალაუფლებისა და ავტორიტეტის დაკარგვა და მისი გადადგომა;
საკავშირო ცენტრის ნგრევა;
საკავშირო მთავრობის, სსრკ სახალხო დეპუტატების ყრილობის და სსრკ უმაღლესი საბჭოს, აგრეთვე სსრკ ცენტრალური ხელისუფლების სხვა ორგანოების, მათ შორის სსრკ სუკ-ს ლიკვიდაცია;
სსრკ-ის დაშლის გაფორმება, დსთ-ს შექმნა;
ჩამოყალიბდა რუსეთი და 14 დამოუკიდებელი სახელმწიფო;
დაიწყო რადიკალური ლიბერალური რეფორმები რუსეთში.

პუტჩი დაიწყო როგორც საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის (ГКЧП) წევრების მცდელობა, ხელი შეეშალათ რსფსრ-ს, ყაზახეთის სსრ-ს და უზბეკეთის სსრ-ის დელეგაციების მიერ 20 აგვისტოს დაგეგმილ საკავშირო ხელშეკრულებაზე [18] ხელმოწერისათვის. გადატრიალებამ გამოიწვია საკავშირო ხელისუფლების ორგანიოებისა და კომუნისტური პარტიის საბოლოო დისკრედიტაცია.

შეთქმულების წინააღმდეგ მოძრაობას ხელმძღვანელობდნენ რსფსრ-ის პრეზიდენტი ბორის ელცინი და მოსკოვის თეთრ სახლში მდებარე რუსეთის რესპუბლიკური მთავრობის სტრუქტურები. გადატრიალებამდე რამდენიმე თვით ადრე აშშ-ს ადმინისტრაციას ჰქონდა ინფორმაცია მოსალოდნელი გადატრიალების შესახებ[19] და ელცინს აცნობა კიდეც ამის შესახებ.[7]

აგვისტოს პუტჩს საერთო ჯამში შეეწირა ათამდე ადამიანი.

მოვლენების მოკლე აღწერა

რედაქტირება

1991 წლის 18 აგვისტოს შეიქმნა საგანგებო მდგომარეობის სახელმწიფო კომიტეტი (ГКЧП), რომლის შემადგენლობაშიც შევიდნენ საბჭოთა კავშირის ვიცე-პრეზიდენტი გენადი იანაევი, პარტიის რამდენიმე ფუნქციონერი და ხელმძღვანელები სკკპ ცკ-დან, სსრკ-ის მთავრობა, არმია და სუკ-ი.

საგანგებო მდგომარეობის სახელმწიფო კომიტეტმა თავი გამოაცხადა „ქვეყნისა მართვისა და საგანგებო მდგომარეობის ეფექტიანად განმახორციელებ ორგანოდ“, რომლის გადაწყვეტილებები სავალდებულო იყო სსრკ-ის მთელ ტერიტორიაზე. გარდა ამისა გამოაცხადეს რომ გენადი იანაევი ხდება სსრკ-ის პრეზიდენტის მოვალეობის შემსრულებელი, „მიხეილ გორბაჩოვის მიერ ჯანმრთელობის მიზეზების გამო სსრკ-ის პრეზიდენტის მოვალეობის შესრულების შეუძლებლობის გამო“.

საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის შექმნის მთავარი მიზანი, მისი ერთ-ერთი აქტიური მონაწილის, გენადი იანაევის თქმით, იყო სუვერენული სახელმწიფოების კავშირის შესახებ ხელშეკრულების ხელმოწერის თავიდან აცილება, რომელიც საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის მონაწილეების თქმით, გააუქმა სსრკ.

კომიტეტის კიდევ ერთმა ხელმძღვანელმა წევრმა, სსრკ-ის სახელმწიფო უშიშროების კომიტეტის თავმჯდომარემ ვლადიმერ კრიუჩკოვმა, 1991 წლის 22 აგვისტოს დაკავების დღეს პირველივე დაკითხვაზე განაცხადა, რომ საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის წევრები არ აპირებდნენ გორბაჩოვისათვის პრეზიდენტის უფლებების ჩამორთმევას.

საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის ქმედებებს თან ახლდა მოსკოვში საგანგებო მდგომარეობის გამოცხადება, პოლიტიკური პარტიების, საზოგადოებრივი ორგანიზაციებისა და მასობრივი მოძრაობების საქმიანობის შეჩერება, რაც ხელს უშლიდა სიტუაციის ნორმალიზებას; მიტინგების, ქუჩის მსვლელობის, დემონსტრაციებისა და გაფიცვების გამართვის აკრძალვა; მედიაზე კონტროლის დამყარება, ზოგიერთი ცენტრალური, მოსკოვის საქალაქო და რეგიონული სოციალურ-პოლიტიკური პუბლიკაციების გამოქვეყნების დროებით შეჩერება. ძირითადი დაპირისპირება უშუალოდ აღწერილი მოვლენების პერიოდში მოხდა საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტსა და რსფსრ-ის უმაღლეს ხელისუფლებას შორის.

1991 წლის 22 აგვისტოდან 29 აგვისტოს ჩათვლით, საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის წევრები და რამდენიმე პირი, რომლებიც ფორმალურად არ იყვნენ კომიტეტის წევრები, მაგრამ წვლილი შეიტანეს მის საქმიანობაში, დააპატიმრეს, მაგრამ მოგვიანებით გაათავისუფლეს.

1994 წლის 23 თებერვალს დაწყებული სასამართლო პროცესის დროს, ელცინის წინააღმდეგობის მიუხედავად, რუსეთის ფედერაციის ფედერალური ასამბლეის სახელმწიფო დუმამ საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის საქმეზე ბრალდებულების ამნისტია გამოაცხადა.

ერთ-ერთმა ბრალდებულმა ვალენტინ ვარენიკოვმა უარი თქვა ამნისტიაზე და მის მიმართ სასამართლო გამოძიება განახლდა. 1994 წლის 11 აგვისტოს რუსეთის უზენაესი სასამართლოს სამხედრო კოლეგიამ ვალენტინ ვარენიკოვი გაამართლა.

საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის მიზნები და ამოცანები

რედაქტირება

საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის ოფიციალური მიზნები, მისივე წევრების მიხედვით, იყო არ დაეშვათ საბჭოთა კავშირის დაშლა და ახალ სამოკავშირეო ხელშეკრულებაზე ხელის მოწერა, რომლის მიხედვითაც იქმნებოდა ახალი კონფედერაცია — სუვერენულ სახელმწიფოთა კავშირი. საკავშირო ხელშეკრულების 23-ე მუხლში ნათქვამი იყო, რომ „ხელშეკრულებაზე ხელმომწერი სახელმწიფოებისთვის, იმავე დღიდან 1922 წლის სსრკ-ს შექმნის შესახებ ხელშეკრულება ძალადაკარგულად ითვლება“.

20 აგვისტოს ნოვო-ოგარევოში ხელშეკრულებაზე ხელი უნდა მოეწერათ ბელორუსიის სსრ-ს, ყაზახეთის სსრ-ს, რსფსრ-ს, ტაჯიკეთის სსრ-ს და უზბეკეთის სსრ-ს წარმომადგენლებს, ხოლო შემოდგომაზე ხელშეკრულებისათის ხელი უნდა მოეწერა აზერბაიჯანის სსრ-ს, ყირგიზეთის სსრ-ს, უკრაინის სსრ-სა და თურქმენეთის სსრ-ს. ბორის ელცინი დაჟინებით მოითხოვდა ამ შეთანხმების სწრაფ ხელმოწერას.

ახალი ხელშეკრულების ხელმოწერისა და სსრკ-ს არსებული მართვის სტრუქტურის გაუქმების შემთხვევაში, საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის წევრებს შესაძლოა დაეკარგათ უმაღლესი სამთავრობო თანამდებობები, თუმცა, გენადი იანაევმა ეს უარყო.

1991 წლის ივლისში, მიხეილ გორბაჩოვის, ბორის ელცინისა და ნურსულთან ნაზარბაევის კონფიდენციალურ შეხვედრაზე მიაღწეს შეთანხმებას, რომ ნაზარბაევი უნდა გამხდარიყო ახალი კავშირის პრემიერ-მინისტრი, ხოლო მინისტრთა კაბინეტის შემადგენლობა რადიკალურად უნდა განახლებულიყო. გორბაჩოვის ვერსიით მათი საუბარი სახელმწიფო უშიშროების კომიტეტმა ჩაწერა და იგი ცნობილი გახდა საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის წევრებისთვისაც. კრიუჩკოვი ამტკიცებდა, რომ სახელმწიფო უშიშროების კომიტეტს არ ჩაუწერია გორბაჩოვი, ნაზარბაევი და ელცინი.

1993 წელს საზოგადოებრივი აზრის ფონდის მიერ ჩატარებული 1500 ადამიანის გამოკითხვის მიხედვით, რესპონდენტთა უდიდესმა რაოდენობამ (29%) შემოთავაზებული ვარიანტებიდან აირჩია, რომ საგანგებო სიტუაციების კომიტეტის მიზანი იყო ძალაუფლების ხელში ჩაგდება და ამისთვის მათ სურდათ „გორბაჩოვის დამხობა“. გორბაჩოვი“ და „ელცინის ხელისუფლებიდან ჩამოშორება“, 18%-მა აირჩია ვარიანტი, რომ საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის წევრებს სურდათ საზოგადოების პოლიტიკური სტრუქტურის შეცვლა: „საბჭოთა კავშირის შენარჩუნება“, „ძველი, სოციალისტური სისტემის დაბრუნება“ და ამისათვის „დაამყარეს სამხედრო დიქტატურა“

საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის ძალები

რედაქტირება

აქტიური წევრები და მომხრეები

რედაქტირება

სიაში *-ით მონიშნულია პირები, რომლებიც ფორმალურად არ იყვნენ საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის წევრები, მაგრამ აქტიურად უჭერდნენ მხარს და შემდეგ ბრალდებულებად წარადგინეს რუსეთის ფედერაციის უზენაესი სასამართლოს სამხედრო კოლეგიის მიერ განხილულ „საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის საქმეში“[8].

ასევე, 1991 წლის აგვისტოს მოვლენებთან დაკავშირებით, გამოძიებას ექვემდებარებოდნენ შემდეგი პირები, რომლებიც სხვადასხვა მიზეზით არ გამოცხადდნენ სასამართლოში:

  • ვალერი ბოლდინი (1935—2006) — სსრკ-ის -პრეზიდენტის აპარატის ხელმძღვანელი;
  • ვიაჩესლავ გენერალოვი (დ. 1946) — სსრკ-ის კგბ-ს მე-9 სამმართველოს უფროსის მოადგილე, საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის ცენტრალური კომიტეტის გენერალური მდივნის უშიშროების უფროსი, 1991 წლის 18 აგვისტოდან სსრკ-ის პრეზიდენტის რეზიდენცია ფოროსის უშიშროების უფროსი, გენერალ-მაიორი;
  • ვიქტორ გრუშკო (1930—2001) — სსრკ-ის სახელმწიფო უშიშროების კომიტეტის პთავმჯდომარის პირველი მოადგილე, გენერალ-პოლკოვნიკი;
  • ნიკოლაი კალინინი (1937—2008) — მოსკოვის სამხედრო ოლქის მეთაური, გენერალ-პოლკოვნიკი, რსფსრ კომუნისტური პარტიის ცენტრალური კომიტეტის პოლიტბიუროს წევრი.

ვლადიმირ მედვედევის, გენერალ-მაიორისა და მიხეილ გორბაჩოვის უშიშროების უფროსის ქმედებები კითხვის ქვეშ დადგა.

საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტს ასევე მხარს უჭერდნენ სკკპ-ს, სუკ-ის, შინაგან საქმეთა და თავდაცვის სამინისტროს ხელმძღვანელობის მრავალი ცნობილი და საბჭოთა ხელისუფლების წევრები.

საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის ძალოვანი და საინფორმაციო მხარდაჭერა

რედაქტირება

საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტი ეყრდნობოდა სუკ-ის (სპეციალური განყოფილება „ალფა“, 27-ე ცალკეული მოტომსროლელი ბრიგადა), შინაგან საქმეთა სამინისტროს (სპეციალური დანიშნულების მობილური რაზმი (OMON), ძერჟინსკის სახელობის დივიზია) და თავდაცვის სამინისტროს (ტულის საჰაერო-სადესანტო სამმართველო, ტამანის მოტორიზებული მსროლელი სამმართველო, კანტემიროვსკაიას სატანკო სამმართველო) ძალებს. საერთო ჯამში, მოსკოვში შეიყვანეს დაახლოებით 4 ათასი სამხედრო მოსამსახურე, 362 ტანკი, 427 ჯავშანტრანსპორტიორი და ქვეითი საბრძოლო მანქანა. დამატებით საჰაერო სადესანტო ნაწილები, მოტომსროლელი ჯარები და ფლოტი გადაიყვანეს ლენინგრადის, კიევის, ტალინის, თბილისისა და რიგის მიდამოებში.

საჰაერო სადესანტო ჯარებს მეთაურობდა გენერალ-ლეიტენანტი პავლე გრაჩოვი. ამავდროულად, გრაჩოვი ინარჩუნებდა სატელეფონო კავშირს როგორც იაზოვთან, ასევე ელცინთან. თუმცა, საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტს არ ჰქონდა სრული კონტროლი მის ძალებზე; ასე რომ, პირველივე დღეს, ტამანის დივიზიის ნაწილი გადავიდა თეთრი სახლის დამცველთა მხარეს. სწორედ ამ დივიზიის ტანკიდან გადასცა ელცინმა თავისი ცნობილი გზავნილი შეკრებილ მომხრეებს.

საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტს საინფორმაციო მხარდაჭერას უწევდა სსრკ-ის სახელმწიფო ტელევიზია და რადიო, საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტმა ასევე უზრუნველყო სკკპ ცენტრალური კომიტეტის მხარდაჭერა, მაგრამ ამ ინსტიტუტებმა ვერ შეძლეს შესამჩნევი ზემოქმედება დედაქალაქში და ქვეყანაში არსებულ ვითარებაზე.

საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის ხელმძღვანელობა

რედაქტირება

მიუხედავად იმისა, რომ საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის ნომინალური ხელმძღვანელი იყო გენადი იანაევი, არაერთი ექსპერტის აზრით კომიტეტის სულისჩამდგმელი და რეალური მეთაური იყო ვლადიმერ კრიუჩკოვი. კრიუჩკოვის წამყვანი როლი არაერთხელ არის ნახსენები სუკ-ის მიერ 1991 წლის სექტემბერში ჩატარებული ოფიციალური გამოძიების მასალებშიც.

რსფსრ-ის მინისტრთა საბჭოს ხელმძღვანელმა ივან სილაევმა საკავშირო პარლამენტის სპიკერს ანატოლი ლუკიანოვს უწოდა „გადატრიალების მთავარი იდეოლოგი“.

მიუხედავად ამისა, რუსეთის პრეზიდენტის ბორის ელცინის თქმით, „საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტში არ არსებობდა ლიდერი და ავტორიტეტული პირი, რომლის აზრი მიმდინარე მოვლენების სიგნალი გახდებოდა“.

საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის მოწინააღმდეგეები

რედაქტირება

საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტისადმი წინააღმდეგობას ხელმძღვანელობდა რსფსრ პოლიტიკური ხელმძღვანელობა (პრეზიდენტი ბორის ელცინი, ვიცე პრეზიდენტი ალექსანდრე რუცკოი, მთავრობის თავმჯდომარე ივან სილაევი, უმაღლესი საბჭოს თავმჯდომარის მოვალეობის შემსრულებელი რუსლან ხასბულატოვი). 19 აგვისტოს „რუსეთის მოქალაქეებისადმი“ მიმართვაში ბორის ელცინმა, რუსლან ხასბულატოვმა და ივან სილაევმა, საგანგებო სიტუაციების კომიტეტის ქმედებებს სახელმწიფო გადატრიალება უწოდეს და განაცხადეს:

 
„ჩვენ გვჯეროდა და დღესაც გვჯერა, რომ ასეთი ძალისმიერი მეთოდები მიუღებელია. ისინი ახდენენ სსრკ-ს დისკრედიტაციას მთელი მსოფლიოს წინაშე, ძირს უთხრის ჩვენს პრესტიჟს მსოფლიო საზოგადოებაში და გვაბრუნებენ ცივი ომისა და მსოფლიო საზოგადოებისგან საბჭოთა კავშირის იზოლაციის ეპოქაში. ეს ყველაფერი გვაიძულებს ხელისუფლებაში მოსული ე. წ. კომიტეტი (ГКЧП) არალეგალურად გამოვაცხადოთ. შესაბამისად, ამ კომიტეტის ყველა გადაწყვეტილება და ბრძანება ცხადდება უკანონოდ.“

ხასბულატოვი ელცინის მხარეს იყო, თუმცა 10 წლის შემდეგ რადიო თავისუფლებისთვის მიცემულ ინტერვიუში მან განაცხადა, რომ საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის მსგავსად, უკმაყოფილო იყო ახალი საკავშირო ხელშეკრულების პროექტით.

თეთრი სახლის დამცველები

რედაქტირება

პარტია დემოკრატიული კავშირის ლიდერის, ვალერია ნოვოდვორსკაიას თქმით, მიუხედავად იმისა, რომ იგი ამ დღეებში იმყოფებოდა წინასწარი დაკავების იზოლატორში, მისი პარტიის წევრები აქტიურ მონაწილეობას იღებდნენ მოსკოვში საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის წინააღმდეგ ქუჩის საპროტესტო აქციებში.

მათ შორის, ვინც თეთრი სახლის დასაცავად მოვიდა, იყვნენ მსტისლავ როსტროპოვიჩი, ანდრეი მაკარევიჩი, კონსტანტინე კინჩევი, ალექსანდრე გოროდნიცკი, მარგარიტა ტერეხოვა, ბორის ხმელნიცკი, ტატიანა დრუბიჩი, ბორის აკუნინი, ჟან საგადეევი, ანატოლი კრუპნოვი, ლევ გუდკოვი, ალექსეი ბალაბანოვი, სერგეი პარხომენკო, მომავალი ტერორისტი შამილ ბასაევი და კომპანია იუკოსის მომავალი ხელმძღვანელი მიხაილ ხოდორკოვსკი, მოსკოვის მერის მოადგილე იური ლუჟკოვი და მისი ორსული მეუღლე ელენა ბატურინა, სსრკ-ის საგარეო საქმეთა ყოფილი მინისტრი ედუარდ შევარდნაძე.[9]

მიზეზები

რედაქტირება

უძრაობის ხანის შემდეგ, სსრკ-ის ეკონომიკა არ იყო საუკეთესო მდგომარეობაში, ქვეყანა კრიზისში იყო და საჭირო გახდა სასწრაფო რეორგანიზაცია. მიხეილ გორბაჩოვმა რამდენჯერმე სცადა სიტუაციის ნორმალიზება, გაატარა სხვადასხვა რეფორმა. ამ პერიოდს „პერესტროიკა“ უწოდეს. მათ არ მოუტანიათ სასურველი შედეგი: გაძლიერდა კრიზისი, იშლებოდა სოციალური სფერო, მატულობდა სიმთვრალე და უმუშევრობა. 1989 წლის ივლისში კუზბასში დაიწყო სსრკ-ს ისტორიაში მაღაროელთა უდიდესი გაფიცვა.[10]

1989 წელს, სსრკ-ს სახალხო დეპუტატთა ყრილობის არჩევნების შედეგად, სსრკ-ს უმაღლესი ორგანოში მოვიდნენ დიდი რაოდენობით ოპოზიციური პოლიტიკოსები: ანდრეი სახაროვი, იური აფანასიევი, ბორის ელცინი, გავრილ პოპოვი და გალინა სტაროვოიტოვა, რომლებიც ითხოვენ მრავალპარტიულ დემოკრატიაზე გადასვლას, ცენზურის გაუქმებას, კერძო საკუთრების ლეგალიზაციასა და სკკპ-ს დომინანტური პოზიციის გაუქმებას, რაც მითითებულია სსრკ-ის კონსტიტუციის მე-6 მუხლში. 1990 წელს, რესპუბლიკური და ადგილობრივი საბჭოების არჩევნებზე, ოპოზიციამ მოსკოვსა და ლენინგრადში უმრავლესობა მოიპოვა, ხოლო ლიტვაში, ლატვიასა და ესტონეთში სახალხო ფრონტებმა ხელისუფლებაში მოსვლის შემდეგ გამოაცხადეს სახელმწიფო დამოუკიდებლობა.[11]

1990 წლის მაისში მუშაობა დაიწყო რსფსრ-ის სახალხო დეპუტატთა პირველმა ყრილობამ, რომელშიც მარტში გამართული არჩევნების შედეგად „დემოკრატებმა“ მოიპოვეს უმრავლესობა. რსფსრ-ის უმაღლესი საბჭოს პრეზიდიუმის თავმჯდომარედ ბორის ელცინი აირჩიეს, რსფსრ-ის მთავრობის თავმჯდომარედ ივან სილაევი, მის ერთ-ერთ მოადგილედ გრიგორ იავლინსკი. მოსკოვისა და ლენინგრადის ხელმძღვანელობაც „დემოკრატებიდან“ იყვნენ, მოსკოვის საბჭოს ხელმძღვანელობდა გავრილ პოპოვი, ლენინგრადის საბჭოს კი — ანატოლი სობჩაკი.[12]

პერიფერიებზე ცენტრიდანული ძალები იზრდებოდა, რესპუბლიკებში ხელისუფლებაში მოდიან დამოუკიდებლობის მომხრე ძალები. დაიწყო „სუვერენიტეტების აღლუმი“. 1990 წელს ლიტვამ მოკავშირე რესპუბლიკებიდან პირველმა გამოაცხადა დამოუკიდებლობა. მის ტერიტორიაზე მოქმედება შეწყვიტა სსრკ-ის კონსტიტუციამ. ლიტვის შემდეგ დამოუკიდებლობა გამოაცხადეს ლატვიამ, აზერბაიჯანმა, საქართველომ, უზბეკეთმა, მოლდოვამ, უკრაინამ და სხვა რესპუბლიკებმა. 1990 წლის 12 ივნისს რსფსრ-ის სახალხო დეპუტატთა პირველ ყრილობაზე მიიღეს რსფსრ-ის სახელმწიფო სუვერენიტეტის დეკლარაცია. 1990 წლის აგვისტო-ოქტომბერში, საკავშირო რესპუბლიკების „სუვერენიტეტების აღლუმს“ მოჰყვა ავტონომიური ერთეულების „სუვერენიტეტების აღლუმი“ მათ შორის რსფსრ-ის ზოგიერთ რეგიონშიც. 1990 წლის აგვისტოში, უფაში ვიზიტის დროს, რამდენიმე მედიასაშუალების თანახმად, ბორის ელცინმა წარმოთქვა ფრაზა: „აიღე იმდენი სუვერენიტეტი, რამდენიც შეგიძლია გადაყლაპო“.[13]

1990 წლის აგვისტოში დაიწყო პოლიტიკური კონფლიქტი „რიჟკოვ-აბალკინის პროგრამის“ და შატალინ-იავლინსკის „500 დღის“ პროგრამის გარშემო. კონფლიქტი პიკს აღწევს 29-30 აგვისტოს საპრეზიდენტო საბჭოსა და სსრკ ფედერაციის საბჭოს ერთობლივ სხდომაზე, რომელიც არსებული ვითარების განსახილველად შეკრიბა მიხეილ გორბაჩოვმა. ფორმალურად, „დაბრკოლება“, რომელიც ხელს უშლიდა პოზიციების დაახლოებას, იყო ბაზარზე შესვლის მექანიზმი. სსრკ-ის მინისტრთა საბჭოს თავმჯდომარე ნ. რიჟკოვი დაჟინებით მოითხოვდა 1991 წლის 1 იანვრიდან საბაზრო ეკონომიკაზე გადასვლას ფასების ცენტრალიზებული გადახედვით. თუმცა, რეფორმები ვერ განხორციელდა ვერც საბჭოთა კავშირში და ვერც რუსეთის დონეზე. ისინი შეჩერდა ლიდერებს მიხეილ გორბაჩოვსა და ბორის ელცინს შორის პოლიტიკური წინააღმდეგობებისა და ქვეყანაში სიტუაციის მკვეთრი გაუარესების გამო.[14][15]

1990 წლის ნოემბერში გადაწყდა საკავშირო განხილვისთვის წარედგინათ საკავშირო ხელშეკრულების პროექტი, რომელიც ითვალისწინებდა სსრკ-ს (სუვერენული საბჭოთა რესპუბლიკების კავშირი) შექმნას.

1991 წლის 11 იანვრიდან 13 იანვრამდე ლიტვაში (ძირითადად ვილნიუსში) მოხდა შეტაკებები ერთი მხრივ, დამოუკიდებელი ლიტვის მომხრეებსა და მეორე მხრივ, სსრკ-ს შეიარაღებული ძალების სამხედრო პერსონალს შორის. შეტაკების დროს 14 ადამიანი დაიღუპა. ვითარება განმეორდა ლატვიაში 20 იანვარს, როდესაც რიგაში, ლატვიის შინაგან საქმეთა სამინისტროს შენობასთან იერიშის შედეგად, რიგის პროსაკავშირო სპეცრაზმმა 5 ადამიანი მოკლა.

1991 წლის თებერვალში მოსკოვში თითქმის ყოველდღე იმართებოდა დემოკრატიული ოპოზიციის მასობრივი დემონსტრაციები ანტიკომუნისტური და გორბაჩოვის საწინააღმდეგო ლოზუნგებით. 1991 წლის 4 თებერვალს დაახლოებით 100 ათასმა ადამიანმა მიიღო მონაწილეობა სკკპ-ის წინააღმდეგ ქალაქის ცენტრში გამართულ დემონსტრაციაში. მოსკოვის სხვა რაიონებში მომიტინგეების რაოდენობამ 150 ათასს გადააჭარბა.[16] ამავდროულად, რსფსრ-ის უმაღლესი საბჭოს თავმჯდომარემ, ბორის ელცინმა, მოსკოვში ერთ-ერთ ოფიციალურ შეხვედრაზე შესვენების დროს გააკეთა პირველი მინიშნება სსრკ-ს ლიკვიდაციასთან დაკავშირებით. თუმცა, არც ყაზახეთის სსრ-ის უმაღლესი საბჭოს თავმჯდომარემ ნურსულთან ნაზარბაევმა, არც ბელორუსიის სსრ-ის უმაღლესი საბჭოს თავმჯდომარე ნიკოლაი დემენტეიმ, არც უკრაინის სსრ-ის უმაღლესი საბჭოს თავმჯდომარემ ლეონიდ კრავჩუკმა მხარი არ დაუჭირეს ელცინის იდეას.[17][18] ელცინის მცდელობა, ქალაქ მინსკში ხელი მოეწერა ოთხი რესპუბლიკის (რსფსრ-ის, უკრაინის, ბელორუსისა და ყაზახეთის) გაერთიანებაზე, ჩავარდა.

7 თებერვალს რსფსრ-ის უზენაესმა საბჭომ მიიღო დადგენილება „1991 წლის 17 მარტს სსრკ-ისა და რსფსრ-ის რეფერენდუმების ჩატარების შესახებ“, რსფსრ-ის ცენტრალურ კომისიას მიეცა საშუალება რეფერენდუმზე შეეტანა ორი შეკითხვა, რომელიც შეეხებოდა „სსრკ-ის მომავალს“ და „სახალხო კენჭისყრით არჩეული რსფსრ-ის პრეზიდენტის პოსტის შემოღების აუცილებლობას“. ამავდროულად სსრკ სუკ-ის ხელმძღვანელმა ვ. კრიუჩკოვმა მიხეილ გორბაჩოვს გაუგზავნა წერილი სრულიად სსრკ-ს ტერიტორიაზე საგანგებო მდგომარეობის გამოცხადების შესახებ.

1991 წლის 28 მარტს დაიწყო რსფსრ-ის სახალხო დეპუტატთა მესამე ყრილობა, რომელზეც კომუნისტები და მათი მოკავშირეები აპირებდნენ ბორის ელცინის გადაყენებას. დეპუტატების დემოკრატიული ნაწილის მიზანი იყო ელცინის დაცვა და იმის უზრუნველყოფა, რომ ყრილობას, რუსეთის რეფერენდუმის შედეგების შემდეგ, მიეღო ოფიციალური გადაწყვეტილება რუსეთის პრეზიდენტის სახალხო არჩევის შესახებ და დაენიშნა მისი თარიღი. ამ კონგრესზე დეპუტატებმა მოითხოვეს მოსკოვის ცენტრში პოლიციისა და შინაგანი ჯარების განლაგების შესახებ ბრძანების გაუქმება, რაზეც გორბაჩოვმა ჯერ უარი თქვა, შემდეგ კი ბრძანა ჯარების გაყვანა ქალაქის ქუჩებიდან.[19][20]

საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის წევრის გენადი იანაევის ვერსიით, 16 აგვისტოს, მოსკოვში, სსრკ სუკ-ის ერთ-ერთ სპეციალურ დაწესებულებაში გაიმართა შეხვედრა სსრკ თავდაცვის მინისტრ იაზოვსა და სუკ-ის თავმჯდომარე კრიუჩკოვს შორის, სადაც განიხილეს ქვეყანაში არსებული ვითარება. 17 აგვისტოს ამავე დაწესებულებაში გაიმართა შეხვედრა იმავე შემადგენლობით, რომელზეც მიწვეული იყო სსრკ-ის მთავრობის თავმჯდომარე ვალენტინ პავლოვიც. გადაწყდა, გაეგზავნათ სკკპ ცენტრალური კომიტეტის პოლიტბიუროს წევრების ჯგუფი ფოროსში, რათა მიხეილ გორბაჩოვისათვის მოეთხოვათ საგანგებო მდგომარეობის სასწრაფოდ შემოღება და არ მოეწერა ხელი დამატებითი რეფერენდუმის გარეშე ახალი სამოკავშირეო ხელშეკრულებისათვის. 18 აგვისტოს დაახლოებით 20:00 საათზე იანაევი კრემლში ჩავიდა, სადაც ფოროსიდან დაბრუნებულ პოლიტბიუროს წევრებთან შეხვედრა გამართა.

ქრონოლოგია

რედაქტირება

18 აგვისტო

რედაქტირება

თავდაცვის მინისტრმა დიმიტრი იაზოვმა და კგბ-ს თავმჯდომარემ ვლადიმერ კრიუჩკოვმა შეხვედრები გამართეს თავიანთ განყოფილებებში საგანგებო მდგომარეობის გამოცხადების მოსამზადებლად. იაზოვმა ბრძანა, მოემზადებინათ სამი დივიზია მოსკოვში შესასვლელად, ხოლო კრიუჩკოვმა თავის მოადგილეს ვალერი ლებედევს გადასცა დემოკრატიული მოძრაობის 69 ლიდერის სია, რომლებიც უნდა დაეკვირვებინათ და ბრძანების მიღების შემდეგ, დაეპატიმრებინათ.

13:00 საათზე ოლეგ ბაკლანოვი, ოლეგ შენინი, ვალერი ბოლდინი, გენერალი ვალენტინ ვარენიკოვი და კგბ-ს მეცხრე სამმართველოს ხელმძღვანელი იური პლეხანოვი თავდაცვის მინისტრის ბრძანებით გაემგზავრნენ ყირიმში სსრკ-ის პრეზიდენტ მიხეილ გორბაჩოვთან მოსალაპარაკებლად, რათა მიეღოთ მისი თანხმობა საგანგებო მდგომარეობის გამოცხადებაზე. დაახლოებით 17:00 სთ-ზე ისინი შეხვდნენ პრეზიდენტს. ზოგიერთი წყაროს მიხედვით გორბაჩოვმა უარი თქვა საგანგებო მდგომარეობის გამოცხადებაზე. ვარენიკოვის აზრით გორბაჩოვი დიდად არ აპროტესტებდა საგანგებო მდგომარეობის გამოცხადებას, მაგრამ თავად არ უნდოდა ამ გადაწყვეტილების მიღება.

ოლეგ ბაკლანოვის თქმით, გორბაჩოვმა საგანგებო მდგომარეობის სახელმწიფო კომიტეტის წევრებს უთხრა, რომ მოსკოვში გაფრენა არ შეეძლო, რადგან „კორსეტში იჯდა და ფეხი პარალიზებული ჰქონდა“.

16:32 წუთზე საპრეზიდენტო აგარაკზე გამორთეს ყველა სახის სახმელეთო კომუნიკაცია, მათ შორის არხი, რომელიც უზრუნველყოფდა სსრკ სტრატეგიული ბირთვული ძალების კონტროლს.

19:00 სთ-ზე თავდაცვის მინისტრმა იაზოვმა გენერალი გრაჩოვი მიიწვია და საჰაერო-სადესანტო ძალების საბრძოლო მზადყოფნაში მოყვანა ბრძანა. ამ დროს სსრკ კგბ-ში დაიწყო შეხვედრა ვ. გრუშკოს ხელმძღვანელობით, საგანგებო მდგომარეობაზე იყო საუბარი, რომელზეც განიხილეს საგანგებო მდგომარეობაში მყოფი თავდაცვის სამინისტროს, კგბ-ს და სსრკ შინაგან საქმეთა სამინისტროს ჯარების საკითხი.

20:00 სთ-ზე იანაევი, პავლოვი, კრიუჩკოვი, იაზოვი, პუგო და ლუკიანოვი კრემლში პრემიერ-მინისტრის ოფისში იკრიბებიან, განიხილავენ და ასწორებენ საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის დოკუმენტებს.

23:25 სთ-ზე იანაევი, სსრკ-ს კონსტიტუციის 127.7-ე მუხლის საფუძველზე, ხელს აწერს განკარგულებას 19 აგვისტოდან პრეზიდენტის უფლებამოსილების დროებით აღების შესახებ, „მიხეილ გორბაჩოვის ჯანმრთელობის მიზეზების გამო სსრკ-ის პრეზიდენტის მოვალეობის შესრულების შეუძლებლობის გამო.“

19 აგვისტო

რედაქტირება

01:00 საათზე იანაევი ხელს აწერს დოკუმენტებს საგანგებო მდგომარეობის სახელმწიფო კომიტეტის შექმნის შესახებ, რომელიც შედგება მისი პავლოვის, კრიუჩკოვის, იაზოვის, პუგოს, ბაკლანოვის, ტიზიაკოვისა და სტაროდუბცევისგან (ამ დოკუმენტებს შორის არის „მიმართვა საბჭოთა ხალხისადმი“). საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის წევრები ხელს აწერენ საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის N 1 დადგენილებას, რომელშიც ნათქვამია, რომ „სსრკ-ის ცალკეულ რაიონებში“ საგანგებო მდგომარეობა შემოღებულია ექვსი თვის ვადით, მოსკოვის დროით 19 აგვისტოს 04:00 საათიდან. დადგენილებით მოხდა მიტინგების, დემონსტრაციებისა და გაფიცვების აკრძალვა, პოლიტიკური პარტიების, საზოგადოებრივი ორგანიზაციებისა და მასობრივი მოძრაობების საქმიანობის შეჩერება.

03:30 საათზე თავდაცვის მინისტრი დიმიტრი იაზოვი ხსნის დიდ სხდომას, სადაც იგი აცხადებს გორბაჩოვის ავადმყოფობას და საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის შექმნას. საჰაერო სადესანტო ძალების სპეციალური ბრიგადა, რომელიც მდებარეობს სოფელ მედვეჟიე-ოზერაში, იღებს ბრძანებას: დილის 6 საათზე იყოს ოსტანკინოს სატელევიზიო ცენტრში. ტუშინოს აეროპორტში ტულის საჰაერო ხომალდი გაგზავნეს. ყველა გენერალი იღებს სპეციალურ ბრძანებებს. ნახევარი საათის შემდეგ, სსრკ კგბ-ს სასაზღვრო ჯარების სევასტოპოლის პოლკი ბლოკავს საპრეზიდენტო დაჩას ფოროსში. სსრკ საჰაერო თავდაცვის ძალების შტაბის უფროსის, გენერალ-პოლკოვნიკ იგორ მალცევის ბრძანებით, ორმა ტრაქტორმა გადაკეტა ასაფრენი ბილიკი, რომელზედაც მდებარეობს პრეზიდენტის საფრენი საშუალებები — თვითმფრინავი Tu-134 და ვერტმფრენი Mi-8.

06:00 საათზე სსრკ-ს მედია აცხადებს რომ სსრკ-ს პრეზიდენტს მ. გორბაჩოვს ჯანმრთელობის მდგომარეობის გამო არ შეუძ₾ია მოვალეობის შესრულება. ასევე ცნობილი გახდა, რომ შექმნილია საგანგებო მდგომარეობის სახელმწიფო კომიტეტი ქვეყნის მართვისა და საგანგებო მდგომარეობის ეფექტიანად განსახორციელებლად. კომიტეტმა გამოაცხადა საგანგებო მდგომარეობის შემოღება ქვეყნის გარკვეულ რაიონებში (ფაქტობრივად, საგანგებო მდგომარეობის სახელმწიფო კომიტეტმა საგანგებო მდგომარეობა მხოლოდ მოსკოვში შემოიღო).

07:00 საათზე, თავდაცვის მინისტრ იაზოვის ბრძანებით, ტამანის მოტომსროლელი დივიზია, კანტემიროვსკაიას სატანკო დივიზია და 106-ე საჰაერო სადესანტო დივიზია გადადის მოსკოვში. ამავდროულად, საჰაერო სადესანტო განყოფილებები შეიყვანეს ლენინგრადსა და კიევში. დივიზიების პერსონალი არ იყო ინფორმირებული ამ უჩვეულო გადაადგილების მიზნის შესახებ. დილის 06:30 საათზე კიევის სამხედრო ოლქის მეთაურმა, გენერალმა ვ. ჩეჩევატოვმა ლეონიდ კრავჩუკს საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის შექმნის შესახებ აცნობა. კიევთან ახლოს, პოლოცკის საჰაერო სადესანტო დივიზია დაეშვა ბორისპილ-2 სამხედრო აეროდრომზე.

რსფსრ-ს პრეზიდენტი ბორის ელცინი 09:00 საათზე მიდის „თეთრ სახლში“ (რსფსრ უზენაესი საბჭო) და აწყობს საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის მოქმედებების წინააღმდეგობის ცენტრს. წინააღმდეგობა იღებს მიტინგების ფორმას, რომლებიც იკრიბებიან მოსკოვში თეთრ სახლთან კრასნოპრესნენსკაიას სანაპიროზე და ლენინგრადში წმინდა ისაკის მოედანზე მარიინსკის სასახლესთან.

10:00 საათიდან, სსრკ-ს შინაგან საქმეთა მინისტრის პუგოს დავალებით გამოყოფილი საგზაო პოლიციის ეკიპაჟების დახმარებით, ჯარები დღის განმავლობაში იკავებენ დანიშნულ პოზიციებს მოსკოვის ცენტრში. საჭირო იყო ცენტრალური ტელეგრაფის, TASS-ის, ოსტანკინოს სატელევიზიო ცენტრის, რადიოსადგურების, თბოელექტროსადგურების, წყლის სადგურების, ხიდების და მათთან მიდგომების დაცვა. კგბ-ს და სსრკ შინაგან საქმეთა სამინისტროს სპეცდანიშნულების რაზმები ბლოკავს მანეჟნაიას მოედანს და კრემლს. იმავდროულად, უშუალოდ თეთრი სახლის გვერდით არის 106-ე საჰაერო სადესანტო დივიზიის 137-ე პარაშუტის პოლკის ჯავშანტექნიკა გენერალ-მაიორ ალექსანდრე ლებედის მეთაურობით და ტამანის დივიზიის ტანკები. ტამანის სამმართველოს მოტორიზებული ქვედანაყოფის ნაწილებმა დაიკავეს ცენტრალური ტელეგრაფი და ყველა დამსწრეს უბრძანეს დაეტოვებინათ შენობა. ამავდროულად, ინფორმაციის გადაცემა გრძელდება საოპერაციო ოთახის გარეთ, მათ შორის, თეთრი სახლიდან მდებარე ტელეტიპის მანქანების მეშვეობით.

11:00 საათიდან მანეჟის მოედანზე ხალხი სამფერიანი დროშებითა და სახაროვისა და ელცინის პორტრეტებით იწყებს შეკრებას. რსფსრ-სა და მოსკოვის საკრებულოს სახალხო დეპუტატებმა შეკრებილებს განუსაზღვრელი გაფიცვისკენ მოუწოდეს. ისმის მოწოდება: „ყველამ დავიცვათ თეთრი სახლი!“.

14:00 საათძე მანეჟის მოედნიდან დემონსტრანტთა ბრბო კვლავ დაიძრა თეთრი სახლისკენ. დემონსტრანტებმა მოაწყვეს მსვლელობა კალინინის პროსპექტის გასწვრივ, შეავსო თითქმის მთელი გამზირი, ისინი მანეჟის მოედნიდან თეთრი სახლისკენ გაემართნენ დიდი მიტინგისთვის, რომელშიც დაახლოებით 80 ათასი ადამიანი მონაწილეობდა.[21] ამავდროულად, საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტმა გამოსცა N 2 დადგენილება რომელმაც დროებით შეზღუდა შემდეგი გაზეთების მუშაობა: „ტრუდი“, „რაბოჩაია ტრიბუნა“, „იზვესტია“, „პრავდა“, „კრასნაია ზვეზდა“, „საბჭოთა რუსეთი“, „მოსკოვსკაია პრავდა“, „ლენინის ბანერი“, „სოფლის ცხოვრება“.

15:30 საათზე თეთრ სახლთან შეკრებილებმა ბარიკადების აგება დაიწყეს. 16:00 საათზე სსრკ პრეზიდენტის იანაევის ბრძანებულებით მოსკოვში საგანგებო მდგომარეობა გამოცხადდა, ხოლო სამხედრო ოლქის მეთაური ნიკოლაი კალინინი დაინიშნა ქალაქის კომენდანტად.

დაახლოებით 17:00 საათზე ელცინმა გამოსცა ბრძანებულება N 61, რომლითაც საბჭოთა კავშირის აღმასრულებელი ხელისუფლება, მათ შორის უშიშროების ძალები, გადაეცა რსფსრ-ს პრეზიდენტს.

17:00 საათზე საგარეო საქმეთა სამინისტროს პრესცენტრის შესასვლელთან ტანკებია. პრესცენტრში საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის წევრების პრესკონფერენცია გაიმართა. კომიტეტის წევრები ნერვიულობდნენ. იანაევმა განაცხადა, რომ 1985 წელს დაწყებული დემოკრატიული რეფორმების (პერესტროიკა) კურსი გაგრძელდება, გორბაჩოვი კი შვებულებაში იმყოფება და მკურნალობს ფოროსში და მას არაფერი ემუქრება. მან გორბაჩოვს თავის მეგობარი უწოდა და იმედი გამოთქვა, რომ დასვენების შემდეგ მოვალეობას დაუბრუნდებოდა და ერთად იმუშავებდნენ.[22]

20:52 საათზე ბორის ელცინი სიტყვით გამოვიდა მიტინგზე. რსფსრ-ის პრეზიდენტმა შეკრებილებს რუსეთის ხელმძღვანელობის ბოლო გადაწყვეტილებები გააცნო.

სსრკ ცენტრალური ტელევიზიის საღამოს ეთერში, გადაცემა „ვრემია“-ში მოულოდნელად გადის მისი კორესპონდენტის სერგეი მედვედევის მიერ მომზადებული სიუჟეტი თეთრ სახლში არსებული ვითარების შესახებ, რომელშიც ელცინი კითხულობს განკარგულებას „საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტისუკანონობის შესახებ“. სიუჟეტი მკვეთრად განსხვავდებოდა გადაცემის დანარჩენ ნაწილებთან (ყველა სხვა სიუჯეტი საგანგებო საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის ქმედებების მხარდასაჭერი იყო) და კომიტეტმა ეჭვქვეშ დააყენა ტელევიზიის საქმიანობა.[23]

20 აგვისტო

რედაქტირება

20 აგვისტოს, დილით ადრე, ნორვეგიული ტელეკომპანია NRK-ის მოსკოვის ბიუროს მთავარმა კორესპონდენტმა, ჰანს-ვილჰელმ სტეინფელდმა მოახერხა ელცინთან ინტერვიუ, რომელმაც გადატრიალებას უწოდა კრიმინალი. ჟურნალისტმა ფინური ტელევიზიის პირდაპირი კაბელის გამოყენებით ინტერვიუ გადასცა ჰელსინკში. რამდენიმე საათში ინტერვიუ მთელ მსოფლიოში გავრცელდა.

09:00 საათზე თეთრი სახლის დამცველებმა დიდწილად დაასრულეს ბარიკადების მშენებლობა. მსუბუქი ქვეითსაწინააღმდეგო ბარიკადების გვერდით გამოჩნდა ბეტონის ტანკსაწინააღმდეგო ბარიკადები, ხოლო ქვიშით დატვირთულმა სატვირთოებმა გადაკეტეს თეთრი სახლის შესასვლელები.

10:00-11:30 სთ პერიოდში რუსეთის ლიდერების ჯგუფი (ა. რუცკოი, რ. ხასბულატოვი და ი. სილაევი) კრემლში შეხვდნენ ანატოლი ლუკიანოვს. შეხვედრისას რუსულმა მხარემ წამოაყენა მოთხოვნები, რომელიც ძირითადად მოიცავდა საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის საქმიანობის შეწყვეტას და გორბაჩოვის მოსკოვში დაბრუნებას.

 
მსტისლავ როსტროპოვიჩი აძლევს ინტერვიუს

12:00 საათზე მოსსოვეტთან მოედანზე გამართლ მიტინგზე 60 ათასზე მეტი მონაწილე შეიკრიბა. აივნიდან მოსახლეობას მიმართეს გავრილ პოპოვმა, ედუარდ შევარდნაძემ, ალექსანდრე იაკოვლევმა, სერგეი სტანკევიჩმა და სხვებმა. მათ შორის, ვინც საბჭოების სახლის შესაძლო თავდასხმისგან დასაცავად მოვიდა, იყვნენ მსტილავ როსტროპოვიჩი, ანდრეი მაკარევიჩი, კონსტანტინე კინჩევი, ალექსანდრე გოროდნიცკი, მარგარიტა ტერეხოვა, ბორის ხმელნიცკი, ტატიანა დრუბიჩი, ბორის აკუნინი, ჟან საგადეევი, ანატოლი კრუპნოვი, ალექსეი ბალადადკოვი, სერგეი პარხომენკო, მომავალი ტერორისტი შამილ ბასაევი და იუკოსის მომავალი ხელმძღვანელი მიხეილ ხოდორკოვსკი, მოსკოვის მერის მოადგილე იური ლუჟკოვი და მისი ორსული მეუღლე ელენა ბატურინა, სსრკ-ს საგარეო საქმეთა ყოფილი მინისტრი ედუარდ შევარდნაძე.

13:00-16:00 საათზე თავდაცვის მინისტრის მოადგილე ვლადისლავ აჩალოვთან შეხვედრაზე საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის ბრძანებით დაიწყო მზადება რათა რსფსრ უმაღლესი საბჭოს შენობა უშიშროების ძალებს დაეკავებინათ. ოპერაციის დაწყება გადაწყდა 21 აგვისტოს დილის 3 საათისათვის. ოპერაციის გეგმა საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის წევრებს 20 აგვისტოს საღამოს შეატყობინეს და არანაირი წინააღმდეგობა არ გამოუხატავთ. თუმცა, წერილობითი გადაწყვეტილება ოპერაციის ჩატარების შესახებ არ გავრცელებულა. აჩალოვის შტაბი იძულებული გახდა დაეწყო ოპერაციის პრაქტიკული ორგანიზება და ამავდროულად შეახსენა საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის ხელმძღვანელებს პოლიტიკური გადაწყვეტილების მიღების აუცილებლობა. ამასობაში ოპერაციაში ჩართული ქვედანაყოფების მეთაურებს დავალება ზეპირად მიეცათ, თუმცა, გენერლებმა, რომლებიც პასუხისმგებელნი იყვნენ თავდასხმის მომზადებაზე, ეჭვი შეიტანეს ოპერაციის მიზანშეწონილობაში. თავდასხმა გაუქმდა.

16:00 საათზე თეთრ სახლთან მიტინგი დასრულდა, თეთრი სახლის თავდაცვის შტაბმა დაიწყო სახალხო მილიციის შექმნა „მოხალისე ასეულების“ სახელწოდებით.

17:00 საათზე ბორის ელცინმა გამოსცა ბრძანებულება N 64 რსფსრ ტერიტორიაზე სსრკ-ს შეიარაღებული ძალების მთავარსარდლის მოვალეობის დროებით საკუთარ თავზე აღების შესახებ, ხოლო ამავე დროს რსფსრ-ის თავდაცვის მინისტრად გენერალ-პოლკოვნიკი კონსტანტინე კობეცი დანიშნა.

20 აგვისტოს საღამოს, საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის მორიგ სხდომაზე შეიკრიბნენ იანაევი, იაზოვი, კრიუჩკოვი, პუგო, ბოლდინი, ბაკლანოვი, გრუშკო, ტიზიაკოვი, სტაროდუბცევი და რამდენიმე მოწვეული პირი. საგანგებო სიტუაციების კომიტეტის შტაბ-ბინის მიერ შეგროვებული ინფორმაციის ანალიზმა აჩვენა, რომ სიტუაცია ვითარდებოდა არა საგანგებო კომიტეტის სასარგებლოდ. პარალელურად მომზადდა სსრკ პრეზიდენტის მოვალეობის შემსრულებლის გენადი იანაევის ბრძანებულების პროექტი „ბალტიისპირეთის რესპუბლიკებში, მოლდოვაში, სომხეთში, საქართველოში, რსფსრ-სა და უკრაინის სსრ-ს ცალკეულ რეგიონებში დროებითი საპრეზიდენტო მმართველობის შემოღების შესახებ“.

20:43 საათზე მოსკოვის სამხედრო ოლქის მეთაური ნიკოლაი კალინინი აცხადებს, რომ ქალაქში 23:00 საათიდან 5:00 საათამდე კომენდანტის საათია გამოცხადებული, მაგრამ ამავე დროს დაიწყება სამხედრო ტექნიკის გაყვანა დედაქალაქიდან. 23:00 საათზე, ტამანის დივიზიის მოტორიზებული ნაწილები იწყებენ პატრულირებას მოსკოვის ცენტრში კომენდანტის საათის გასაძლიერებლად. ღამის განმავლობაში არცერთი ადამიანი არ დაუკავებიათ.

21 აგვისტო

რედაქტირება

00:00 სთ: წერილობითი ბრძანების მიუღებლობის გამო „ალფა“ ჯგუფმა პარლამენტის შტურმი არ დაიწყო.

00:05-00:15: სადოვაიას წრეზე მოხდა მოტორიზებული სამხედრო პატრულის შეჯახება დემონსტრანტებთან, ჯარისკაცებმა ცეცხლი გახსნეს. სროლა იყო ძერჟინსკის მოედანზე. ასევე დაფიქსირდა ავტომატური ცეცხლი კიევის სარკინიგზო სადგურიდან. გასროლები გაისმა სმოლენსკის მოედნის რაიონში და პუშკინის მოედნის რაიონში.[24]

00:31: დემონსტრანტების მცდელობისას, გაეჩერებინათ რვა საბრძოლო მანქანიანი მოტორიზებული პატრული გვირაბში, სადოვაიას წრის გადაკვეთაზე ახალ არბატთან, დაიღუპა თეთრი სახლის სამი დამცველი. დემონსტრანტებმა სცადეს გაეჩერებინათ საბრძოლო ტექნიკის კოლონა, რომელიც სმოლენსკის მოედნისკენ მიემართებოდა. საბრძოლო ტექნიკის ქაოსური მანევრირებისა და ჯარისკაცების მიერ ცეცხლსასროლი იარაღის გამოყენების შედეგად დაიღუპა სამი დემონსტრანტი: დიმიტრი კომარი, ვლადიმირ უსოვი და ილია კრიჩევსკი.

01:03: რუსეთის პარლამენტთან მისვლისას ერთი ჯავშანმანქანა დაიწვა. კუტუზოვის გამზირიდან „თეთრი სახლისკენ“ მიემართებიან კანტიმიროვის დივიზიის ნაწილები. ოფიცრები აფრთხილებენ, რომ მათ მიიღეს ბრძანება ჭურვებით სროლაზე. „თეთრი სახლის“ დაცვის ორგანიზატორები მოუწოდებენ მის გარშემო შეკრებილ მოქალაქეებს, ჩაჭიდონ ხელი ერთმანეთს, ჯაჭვი შეკრან და იმოქმედონ მხოლოდ თანხმობით.

ღამით, თეთრი სახლისკენ მისასვლელ ქუჩებზე გზა გადაიკეტა გადმობრუნებული ტექნიკით, ტროლეიბუსებით. თავად შენობა გარშემორტყმული იყო ხალხის ბრბოთი, დაახლოებით ასი ათასი ადამიანი, რომლებიც ხელიხელჩაჭიდებულნი რამდენიმე ჯაჭვს ქმნიდნენ. მიდამოებში იდგნენ რუსული დროშებით აღჭურვილი ტამანის დივიზიის ტანკები, რომლებიც იცავდნენ შენობას. შიგნით, შენობას იცავდნენ რიაზანის სამხედრო-საჰაერო სადესანტო სასწავლებლის კურსანტები. რუსეთის მთავრობის მხარეზე იყვნენ ასევე ავტომატებით შეიარაღებული საბჭოთა არმიის ოფიცრები, კგბ-ს რამდენიმე ქვედანაყოფი, მილიციის რაზმები.[25]

დაახლოებით 01:00: ჯავშანტექნიკის კოლონა, რომელიც მოემართებოდა ახალი არბატიდან (15 ჯავშანმანქანა და დაახლოებით 30 ტანკი), შეაჩერეს სახალხო დეპუტატებმა.

01:00: კალინინის გამზირიდან თეთრი სახლისკენ მოიწევენ ტანკები. სავარაუდო შეფასებით — 15 ჯავშანმანქანა და დაახლოებით 30 ტანკი. კალინინის გამზირზე მათ იოლად გაიარეს ბარიკადები.[26]

02:26: ომონის ნაწილებმადატოვეს ალყაში მოქცეული მოსსაბჭოს შენობას. ლუბიანკაზე გამართულ სხდომაზე, რომელსაც ესწრებოდნენ კრიუჩკოვი, ბაკლანოვი, შენინი, აჩალოვი, ვარენიკოვი, გრომოვი და დაახლოებით 20 მაღალი რანგის კგბ-ს ოფიცერი, გენერალი გრომოვი აცხადებს, რომ ძერჟინსკის დივიზია მოსკოვის ცენტრში არ გადაუყვანიათ და შიდა ჯარები შტურმში არ მიიღებენ მონაწილეობას.

03:00 სთ-ზე სამხედრო-საჰაერო ძალების მთავარსარდალი ე. შაპოშნიკოვი სთავაზობს თავდაცვის მინისტრ იაზოვს გაიყვანოს ჯარები მოსკოვიდან და გკჩპ გამოაცხადოს „გაუქმებულად და დაშლილდა“.

03:01: მდგომარეობა თეთრი სახლის წინ უცვლელი რჩება. მისი დაცვის ორგანიზატორებმა მეგაფონით შეატყობინეს, რომ ერთ-ერთი სამხედრო ნაწილის ჯარისკაცებმა დაარწმუნეს რსფსრ-ის სახალხო დეპუტატები, რომ არ ისროდნენ ხალხისკენ. სერგეი სტანკევიჩის, ელცინის პოლიტიკური მრჩევლის, სიტყვებით, არცერთ შტურმის ჯგუფის მეთაურს არ სურდა ბრძანების გაცემა თეთრი სახლის შტურმზე გკჩპ-ს წერილობითი ოფიციალური გადაწყვეტილების გარეშე. თუმცა გადატრიალების არცერთ მეთაურს არ გაუბედავს თავზე აეღო პირადი პასუხისმგებლობა, გაეცა ბრძანება ოპერაციისთვის და გარდაუვალი ადამიანური მსხვერპლისთვის. ბრძანება არ მოსულა. შემდეგ დაახლოებით 03:00-ზე აჩალოვმა მისცა ბრძანება ოპერაციის გაუქმებაზე და ქვედანაყოფების გაყვანაზე ქალაქის ცენტრიდან.[27]

04:30: მოსკოვში, რსფსრ-ის შინაგან საქმეთა სამინისტროს მითითების თანახმად, თეთრი სახლის დასაცავად მოემართებიან შეიარაღებული კურსანტები ორლოვის, რაიზანის, ბრიანსკის, ვლადიმირის და ვოლოგდის მილიციის სკოლებიდან.[28][29]

05:00: ცნობილი გახდა, რომ ვიტებსკის დივიზიის კოლონა ჩერდება ქალაქგარეთ. მოგვიანებით გაირკვა, რომ ვიტებსკის სადესანტო დივიზია გამოჩნდა სანქტ-პეტერბურგის შემოგარენში და შეჩერდა გატჩინის მახლობლად. მოსკოვისკენ კი მოიწევდნენ ვიტებსკის ტანკების სასწავლებლის ქვედანაყოფები. იხსნება თავდაცვის სამინისტროს კოლეგიის სხდომა. სხდომის დროს, როდესაც თავდაცვის მინისტრმა დ. იაზოვმა სცადა წესრიგისკენ მოწოდება, მის წინააღმდეგ ღიად გამოვიდნენ სამხედრო-საჰაერო ძალების მეთაური შაპოშნიკოვი, სადესანტო ჯარების მეთაური გრაჩოვი, სტრატეგიული რაკეტული ჯარების მეთაური მაქსიმოვი, საზღვაო ძალების მეთაური ჩერნავინი.[30]

სამინისტროს კოლეგიის სხდომაზე უმრავლესობა გამოთქვამდა მოსაზრებას ჯარების მოსკოვიდან გაყვანის და შეიარაღებული ძალების მაღალი საბრძოლო მზადყოფნიდან მუდმივ რეჟიმზე გადაყვანის საჭიროების შესახებ. შედეგად, თავდაცვის მინისტრმა იაზოვმა გასცა ბრძანება ჯარების მოსკოვიდან გაყვანის შესახებ.

08:00: ჯარები იწყებენ ქალაქის დატოვებას. თეთრი სახლის დაცვის შტაბი მოუწოდებს დამცველებს შეინარჩუნონ სიფხიზლე. იმავე დროს, გკჩპ-ს ბოლო სხდომა მიმდინარეობს თავდაცვის სამინისტროში არბატის მოედანზე. იაზოვი სთავაზობს ფოროსში წასვლას. ბაკლანოვი და ტიზიაკოვი აყრიან მას შენიშვნებს. კრიუჩკოვი მოუწოდებს „ხანგრძლივ ბრძოლას", შემდეგ უჭერს მხარს იაზოვს სიტყვებით: „იქნებ ეს იდეა ცუდი არ არის. მან [გორბაჩოვმა] უნდა გაიგოს, რომ ჩვენს გარეშე იგი არაფერია!". საბოლოო ჯამში, მიიღეს გადაწყვეტილება გორბაჩოვთან ფოროსში გაიგზავნოს დელეგაცია შემდეგი შემადგენლობით: ლუკიანოვი, იაზოვი, ივაშკო და კრიუჩკოვი.

10:00 სთ-ზე იწყება რსფსრ-ის უმაღლესი საბჭოს საგანგებო სესია ხასბულატოვის თავმჯდომარეობით, რომელიც თითქმის მაშინვე იღებს დადგენილებებს გკჩპ-ს საწინააღმდეგოდ. დღის წესრიგში იყო ერთი საკითხი — პოლიტიკური სიტუაცია რსფსრ-ში, „რომელიც ჩამოყალიბდა სახელმწიფო გადატრიალების შედეგად“. რსფსრ-ის უმაღლესმა საბჭომ ბორის ელცინს მისცა უფლება გაათავისუფლოს ყველა დონის სახალხო დეპუტატების საბჭოების თავმჯდომარეები და ერთპიროვნულად დანიშნოს/გაათავისუფლოს რუსეთის ტერიტორიული წარმონაქმნების ადმინისტრაციების ხელმძღვანელები.

იმავე დღეს ელცინმა გაათავისუფლა ზეგიოვი, რომელიც ხელმძღვანელობდა სსრ კავშირის სახელმწიფო ტელერადიომაუწყებლობის კომპანიას, ხოლო თვით კომპანია გადავიდა რსფსრ-ის მთავრობის განკარგულებაში.[31]

14:15 სთ-ზე ყირიმში გაფრინდებიან გკჩპ-ს წევრები (კრიუჩკოვი, იაზოვი, ბაკლანოვი და ტიზიაკოვი) ლუკიანოვთან და ივაშკოსთან ერთად გორბაჩოვთან მოლაპარაკებისთვის, მათი თვითმფრინავი სევასტოპოლის ბელბეკის აეროდრომზე 16:08-ზე დაჯდება.

16:52 სთ-ზე რსფსრ-ის ვიცე-პრეზიდენტი ა. რუცკოი, პრემიერ-მინისტრი ი. სილაევი, სსრ კავშირის საპრეზიდენტო საბჭოსა და სახელმწიფო უშიშროების საბჭოს წევრი ე. პრიმაკოვი, სახელმწიფო უშიშროების საბჭოს წევრი ვ. ბაკატინი, რსფსრ-ის შინაგან საქმეთა მინისტრის მოადგილე ა. დუნაევი, რსფსრ-ის იუსტიციის მინისტრი ნ. ფიოდოროვი და 36 ავტომატებით შეიარაღებული მილიციის ოფიცერი გაფრინდებიან ფოროსში გორბაჩოვთან, ბელბეკზე დაჯდებიან 19:16-ზე.

17:00: საპრეზიდენტო აგარაკზე ყირიმში ჩამოვა გკჩპ-ს დელეგაცია. მიხეილ გორბაჩოვი უარს ამბობს მათ მიღებაზე და მოითხოვს გარე სამყაროსთან კავშირის აღდგენას. იმავე დროს სსრ კავშირის პრეზიდენტის მოვალეობის შემსრულებელი იანაევი აცხადებს გკჩპ-ს გაუქმებას და ამოიღებს მოიხსნის საპრეზიდენტო უფლებამოსილებას.[32]

18:30: რსფრ-ის პრეზიდენტის პრეს-მდივანი პაველ ვოშჩანოვი აცხადებს, რომ ელცინმა საბოლოოდ მოახერხა გორბაჩოვთან დაკავშირება. ვოშჩანოვი აცხადებს, რომ სსრ კავშირის პრეზიდენტი ღრმა მადლიერებას გამოხატავს ბორის ელცინისა და თეთრი სახლის დამცველების მიმართ, გაემგზავრება მოსკოვში და ისწრაფის ხელი მოაწეროს ბრძანებას პუტჩისტების დამარცხების შესახებ. თეთრი სახლის წინ მთელი დღის განმავლობაში მიტინგი იყო. სიტყვით გამოდიოდნენ ელცინი, ხასბულატოვი და ყველა მსურველი.[33] გვიან საღამოს რსფსრ-ის გენერალური პროკურორი ვალენტინ სტეპანკოვი გამოსცემს დადგენილებას ყოფილი გკჩპ-ს წევრების დაპატიმრების შესახებ.

22 აგვისტო

რედაქტირება

00:04 სთ-ზე მიხეილ გორბაჩოვი, რუცკოისთან, სილაიევთან და კრიუჩკოვთან ერთად გაფრინდა ბელბეკიდან მოსკოვისკენ აეროფლოტის ტუ-134 თვითმფრინავით (საჰაერო ხომალდის კაპიტანი ანატოლი სუხოდოლსკი), რის შემდეგაც წარმატებით დაეშვა ვნუკოვო-2-ში.[34]

00:17 სთ-ზე გაფრინდა საბჭოთა კავშირის პრეზიდენტის ილ-62 თვითმფრინავი, რომელზეც სახელმწიფო გადატრიალების კომიტეტის წევრები იმყოფებოდნენ. კრიუჩკოვი, იაზოვი და ტიზიაკოვი ფოროსიდან ჩამოსვლის შემდეგ დააკავეს. თავდაპირველად ისინი სენეჟის ტბასთან მდებარე რსფსრ-ის შინაგან საქმეთა სამინისტროს სანატორიუმში იმყოფებოდნენ, სადაც პირველი დაკითხვებიც გაიმართა. ფოროსში გამოკეტვის შემდეგ 22 აგვისტოს ღამეს მიხეილ გორბაჩოვი მოსკოვში დაბრუნდა.[35]

თეთრი სახლის დამცველებს როკ-ჯგუფები უჭერდნენ მხარს („Машина времени“, „Алиса“, „Круиз“, „Шах“, „Коррозия Металла“, „Монгол Шуудан“, „Чёрный обелиск“ и „Э.С.Т.“), რომლებმაც 22 აგვისტოს კონცერტი გამართეს სახელწოდებით „როკი ბარიკადებზე“.

06:00 სთ-ზე ვიცე-პრეზიდენტი გენადი იანაევი დააკავეს თავის სამუშაო კაბინეტში კრემლში და გადაიყვანეს რსფსრ-ის პროკურატურაში. მისი დაკავების მოწმეები იყვნენ საბჭოთა კავშირის პრეზიდენტის აპარატის თანამშრომელი ვიაჩესლავ ნიკონოვი და კრემლის კომენდანტის მოადგილე მიხაილ ბარსუკოვი.

10:00 სთ-ზე გაიმართა საბჭოთა კავშირის უმაღლესი საბჭოს პრეზიდიუმის სხდომა, რომელსაც ხელმძღვანელობდნენ უმაღლესი საბჭოს პალატების თავმჯდომარეები ი. ლაპტევი და რ. ნიშანოვი. პრეზიდიუმმა თანხმობა გასცა საბჭოთა კავშირის სახალხო დეპუტატების — ოლეგ ბაკლანოვის, ვასილი სტაროდუბცევის, ვალერი ბოლდინის, ვალენტინ ვარენიკოვის და ოლეგ შენინის — სისხლის სამართლის პასუხისგებაში მიცემაზე და დაპატიმრებაზე.

1991 წლის 22 აგვისტოს მოსკოვში, კრემლის გვერდით მანეჟის მოედანზე, გაიმართა დემოკრატიის გამარჯვებისადმი მიძღვნილი მიტინგი. მოხსენებით გამოვიდა მოსსაბჭოს წარმომადგენელი ალექსანდრ მუზიკანტსკი, რომელმაც წაიკითხა ახალი დადგენილებები იმის შესახებ, რომ დაილუქება მოსკოვის საქალაქო კომიტეტის და კომუნისტური პარტიის ცენტრალური კომიტეტის შენობები. მიტინგზე გამოვიდნენ რსფსრ-ის სახალხო დეპუტატები: „ფარის" კავშირის თავმჯდომარე ვ. ურაჟცევი და ნ. კუცენკო. დემონსტრანტები მხარს უჭერდნენ გამომსვლელებს ტაშით და სკანდირებდნენ: „გამარჯვება“, „ელცინი“, „დემოკრატია“. რაღაც ხნის შემდეგ მანიფესტანტებმა მოძრაობა დაიწყეს მანეჟის მოედნიდან კრემლის მიმართულებით. წითელ მოედანზე გამოსვლა, როგორც სიმბოლური ჟესტი, მოსსაბჭოს დეპუტატებმა და „დემრუსის“ აქტივისტებმა 21 აგვისტოს საღამოს ჩაიფიქრეს.

მრავალრიცხოვანი დემონსტრაცია გაიმართა წითელ მოედანზე. ბევრი მოსკოველი დაატარებდა რუსეთის სამფეროვან დროშას. სულ უფრო მეტი მოსკოველი იკრიბებოდა მოედანზე კომუნისტური პარტიის ცენტრალური კომიტეტის შენობებთან და ძერჟინსკის მოედანზე, საბჭოთა კავშირის კგბ-ს შენობებთან. მოსკოვლები იკრიბებოდნენ არბატზე, თავდაცვის სამინისტროსთან, საბჭოთა კავშირის შინაგან საქმეთა სამინისტროს შენობასთან. მაგრამ განსაკუთრებით დიდი მიტინგი გაიმართა თეთრი სახლის გვერდით.

დღის 12 საათზე მოსკოვის კრასნოპრესნენსკაიის სანაპიროზე, თეთრი სახლის წინ, ჩატარდა გამარჯვების მრავალრიცხოვანი მიტინგი, რომლის განმავლობაშიც რსფსრ-ის პრეზიდენტმა გამოაცხადა, რომ მიიღეს გადაწყვეტილება სამფერა დროშა გახდეს რუსეთის ახალი სახელმწიფო დროშა.

22-დან 23 აგვისტოსკენ გარდამავალ ღამეს, მოსსაბჭოს განკარგულებით მიტინგზე შეკრებილი ხალხის მასობრივი თავშეყრისას ფ. ძერჟინსკის ძეგლი ჩამოაგდეს. შუაღამემდე ძეგლი უკვე გაიტანეს, მაგრამ მიტინგი სპონტანურად გრძელდებოდა. ხალხთან გამოსვლისას მსტისლავ როსტროპოვიჩმა წამოაყენა წინადადება, რომ აქ ალექსანდრე სოლჟენიცინის ძეგლი დაედგათ.[36]

შედეგები

რედაქტირება
  მთავარი სტატია: სსრკ-ის დაშლა.

1991 წლის 23 აგვისტოს ბორის ელცინის ზეწოლით გორბაჩოვმა თავდაცვის მინისტრად დანიშნა ევგენი შაპოშნიკოვი, საჰაერო ძალების მარშალი, რომელმაც 1991 წლის 19 აგვისტოს უარი თქვა დ. იაზოვის ბრძანებების შესრულებაზე. სსრკ-ის სახელმწიფო უშიშროების კომიტეტის თავმჯდომარედ დაინიშნა ვადიმ ბაკატინი, ხოლო შინაგან საქმეთა მინისტრად ელცინმა შესთავაზა გენერალ-მაიორი ვიქტორ ბარანიკოვი, რომელიც უკვე ასრულებდა რსფსრ-ის შინაგან საქმეთა მინისტრის მოვალეობებს და ითვლებოდა ელცინის ნდობით აღჭურვილ პირად. სსრკ-ის საგარეო საქმეთა მინისტრად დაინიშნა ბორის პანკინი, ჩეხოსლოვაკიაში სსრკ-ის ელჩი, რომელმაც უარი თქვა სახელმწიფო გადატრიალების კომიტეტის აღიარებაზე.[37]

1991 წლის 23 აგვისტოს, მიხეილ გორბაჩოვი ბ. ელცინმა და რ. ხაზბულატოვმა თეთრ სახლში მიიწვიეს, სადაც რსფსრ-ის უმაღლესი საბჭოს რიგგარეშე სხდომა მიმდინარებოდა. უმაღლესი საბჭოს სხდომაზე გორბაჩოვი ფაქტობრივად მოპასუხის მდგომარეობაში აღმოჩნდა. რსფსრ-ის უმაღლესი საბჭოს დეპუტატებმა მოითხოვეს სსრკ-ის პრეზიდენტს, ცკ-ის პირველ მდივანს გორბაჩოვს დაეშალა სკკპ, აეკრძლა სოციალიზმი. ელცინმა გორბაჩოვისაგან მოითხოვა პარტიის გაკიცხვა, მაგრამ წინააღმდეგობას შეხვდა. ელცინმა გამოსცა ბრძანებულება რსფსრ-ის კპ-ს საქმიანობის შეჩერების შესახებ იმ საფუძვლით, რომ მან მხარი დაუჭირა სახელმწიფო გადატრიალების კომიტეტს.[38][39]

23 აგვისტოს დილით მოხდა პეტრუვკაზე მდებარე შინაგან საქმეთა საქალაქო სამმართველოს შენობის დაპყრობის მცდელობა. მიტინგის მონაწილეები ვიაჩესლავ კომისაროვის მოსკოვის შსს უფროსად დანიშვნას ითხოვდნენ. მერიის ერთ-ერთი მოხელის მოწოდების შემდეგ სიტუაცია დასტაბილურდა, შენობისა და იარაღის დაპყრობა არ მომხდარა.

23 აგვისტოს კრემლზე სსრკ-ის სახელმწიფო დროშასთან ერთად, აფრიალდა ისტორიული თეთრ-ლურჯ-წითელი რუსული დროშა. იმავე დღეს ლეფორტოვოს საცავიდან გაათავისუფლეს ვალერია ნოვოდვორსკაია და ვლადიმირ დანილოვი, რომლებიც 1991 წლის მაისში დააპატიმრეს. ძველ მოედანზე მდებარე ცკ-ის შენობების მახლობლად მოსკოველები შეიკრიბნენ. ცკ-ის შენობის წინ გაიმართა მიტინგი, წარმოიშვა შენობების სტიქიური დაპყრობისა და გაძარცვის საფრთხე. დემონსტრანტებმა რუსული სამფეროვანი დროშა დაკიდეს ძველ მოედანზე მდებარე ცკ-ის შენობაზე. დაახლოებით 15 საათზე იქ მყოფმა მოქალაქეებმა შექმნეს „სირცხვილის კორიდორი“, რომლის გავლაც უხდებოდათ ყველა პარტიულ მუშაკს, რომლებიც შენობას ტოვებდნენ. ხალხი სკანდირებდა: „სირცხვილი!“, „გარეწრები!“. მოსკოვის მერის გ. პოპოვის განკარგულებით ცკ-ის შენობა დაილუქა და მისი საქმიანობა შეჩერდა. იმავე დღეს მოსკოვში დაიხურა და დაილუქა სკკპ-ის ყველა რაიონული კომიტეტი.[40]

ბრბოს დამშვიდება მხოლოდ ელცინმა და რუცკოიმ შეძლეს, რომლებიც იძულებული გახდნენ შეეჩერებინათ საქმიანობა თეთრ სახლში და ჩასულიყვნენ ძველ მოედანსა და ძერჟინსკის მოედანზე რსფსრ-ისა და სსრკ-ის ყველაზე ცნობილი დეპუტატების ჯგუფთან ერთად. ხალხი ცკ-ის შენობის გარშემო ღამითაც არ დაიშალა. მხოლოდ 24 აგვისტოს, ტელევიზიითა და რადიოს მეშვეობით სიმშვიდისაკენ მოუწოდეს და ემოციები მოსკოვის ცენტრში ჩაცხრა.

1991 წლის 24 აგვისტოს მოსკოვში, მანეჟის მოედანზე სამი დაღუპული თეთრი სახლის დამცველის სამგლოვიარო პანაშვიდზე და პროცესიაში დაახლოებით 300 000 მოქალაქე მონაწილეობდა. სამგლოვიარო მიტინგზე სიტყვით გამოვიდნენ ბორის ელცინი და რუსეთის სხვა ხელმძღვანელები, მოსკოვის მერიის ხელმძღვანელები, სსრკ-ისა და რსფსრ-ის სახალხო დეპუტატები, საზოგადო მოღვაწეები. მ. გორბაჩოვმა თავი შეიკავა ღონისძიებაში პირდაპირი მონაწილეობისაგან, იმავდროულად გამოსცა ბრძანებულება სამი დაღუპული მოსკოველისთვის საბჭოთა კავშირის გმირის წოდების მინიჭების შესახებ.

ძერჟინსკის ძეგლის დემონტაჟის შემდეგ ლუბიანსკაიაზე, მოსკოვში დაიწყო ძეგლების დემონტაჟის კამპანია. დემონტაჟი ჩაუტარდა რევოლუციის მოედანზე სვერდლოვის, ვოზდვიჟენკაზე კალინინის ძეგლებს. მეტროშიც, ამავე სახელწოდების სადგურზე მოიხსნა სვერდლოვის ბიუსტი. რამდენიმე ასეული ადამიანი ცდილობდა დაემხოთ ლენინის ძეგლი ოქტიაბრსკაიაზე და კარლ მარქსისა თეატრალურ მოედანზე, მაგრამ უშედეგოდ. იქ მოსულმა მოსსაბჭოს დეპუტატებმა გასცეს პირობა, რომ ამ საკითხზე გადაწყვეტილება მოსსაბჭოს მიერ ორშაბათს იქნებოდა მიღებული.[41]

იმავე დღეს მიხეილ გორბაჩოვმა დაშალა სსრკ-ის მინისტრთა კაბინეტი, უარი თქვა ცკ-ის გენერალური მდივნის უფლებამოსილებაზე და ცკ-ს შესთავაზა თვითდაშლა.[42]

1991 წლის აგვისტოს ბოლოს — სექტემბრის დასაწყისში, სსრკ-ის პრეზიდენტმა მიხეილ გორბაჩოვმა კონტროლი დაკარგა აღმასრულებელი ხელისუფლების თითქმის ყველა შტოზე, კონტროლს კარგავს ეკონომიკაზე, რადიოზე, ტელევიზიაზე, სამთავრობო კავშირზე. გადატრიალების შემდეგ სსრკ-ის პრეზიდენტის ხელისუფლება გახდა თითქმის ილუზორული, პოლიტიკური ინიციატივა სრულად გადავიდა ელცინის ხელში. ელცინმა გადადგა რიგი ნაბიჯებისა, რომლებიც მიმართული იყო საკავშირო სტრუქტურების დაუფლებაზე მათი რუსეთისთვის დაქვემდებარების გზით. ყველა საკავშირო ორგანოსა და სამინისტროსთვის გაიგზავნა რუსეთის მთავრობის წარმომადგენლები შეუზღუდავი უფლებამოსილებით.[43][44]

ბორის ელცინი აგრძელებდა ბრძანებულებების გამოცემას, რომლის საშუალებითაც ხელისუფლების ცენტრი გადავიდოდა მის ხელში. მაგალითად, მის დაქვემდებარებაში მოაქცია რუსეთის მთელ ტერიტორიაზე ადგილობრივი თვითმმართველობა. ეს გულისხმობდა, რომ მომავალში სწორედ იგი დანიშნავდა და გაათავისუფლებდა ხელმძღვანელ პირებს, რომლებიც მას ანგარიშს მოსთხოვდნენ საკავშირო ცენტრის ნაცვლად.[45]

1991 წლის სექტემბერში დაიშალა სსრკ-ის სახალხო დეპუტატთა ყრილობა.[46][47] სსრკ-ის პრეზიდენტ გორბაჩოვის ხელისუფლება, რომელიც პრაქტიკულად ყველა სახელმწიფო სტრუქტურისგან იყო მოკლებული, გახდა სრულიად პირობითი. პრეზიდენტის ყველა მცდელობა შეენარჩუნებინა საკავშირო სახელმწიფო, განეახლებინა ახალი სამოკავშირეო ხელშეკრულების ხელმოწერის პროცესი 1991 წლის შემოდგომაზე უშედეგო აღმოჩნდა. 1991 წლის ნოემბერში რსფსრ-ის პრეზიდენტმა ბორის ელცინმა ოფიციალურად აკრძალა საბჭოთა კავშირისა და რუსეთის კომუნისტური პარტიები. მოხდა სსრკ-ის სამინისტროებისა და უწყებების დაქვემდებარება რსფსრ-ის იურისდიქციაში.[48][49]

1991 წლის დეკემბერში სსრკ საბოლოოდ გაუქმდა ბელოვეჟის შეთანხმებების ხელმოწერის შედეგად, ხოლო მის ადგილზე შეიქმნა დამოუკიდებელ სახელმწიფოთა თანამეგობრობა (დსთ). 1991 წლის 25 დეკემბერს სსრკ-ის პრეზიდენტი მიხეილ გორბაჩოვი გადადგა, ხოლო 26 დეკემბერს სსრკ-ის უმაღლესმა საბჭომ მიიღო გადაწყვეტილება თვითდაშლის შესახებ. საბჭოთა კავშირი დაიშალა 15 სახელმწიფოდ. თავად რუსეთში 1991 წლის ბოლოდან დაიწყო ლიბერალური და საბაზრო რეფორმები.[50][51]

სქოლიო

რედაქტირება
  1. ↑ 1.0 1.1 Записки бывшего подполковника КГБ: Кто стоит за расстрелом защитников телевышки в Вильнюсе в январе 1991 года. ციტირების თარიღი: 2023-02-03
  2. ↑ Прокуратура возродила призрак русского нацизма. ციტირების თარიღი: 2023-02-03
  3. ↑ Хронология казачьего движения (1989-98)
  4. ↑ Путч 1991-го: отчаянная попытка сохранить великую страну или путь к кровавому режиму?
  5. ↑ Медведев Р. А. Жертвы ГКЧП დაარქივებული 2017-05-24 საიტზე Wayback Machine. // Новая и новейшая история, № 1, 2003.
  6. ↑ 6.0 6.1 Журнал "Коммерсантъ Власть" Незаживающая рана путча: раненых всё больше
  7. ↑ Seymour M. Hersh, The Wild East, Atlantic Monthly, 1994, გვ. 61—86.
  8. ↑ Суд над ГКЧП. ციტირების თარიღი: 2020-06-21
  9. ↑ ГКЧП. Хроника тревожных дней. см. на 18:00
  10. ↑ 30 лет назад в СССР начались самые массовые забастовки шахтеров. ციტირების თარიღი: 2022-05-24
  11. ↑ Демократическая Россия — весна надежды. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2020-10-28. ციტირების თარიღი: 2020-10-25
  12. ↑ Распад, развал, конец СССР. ციტირების თარიღი: 2023-02-10
  13. ↑ Борис Ельцин: «Берите столько суверенитета, сколько сможете проглотить» (2015-08-06). ციტირების თარიღი: 2023-02-19
  14. ↑ Никто не хотел уступать (2010-09-20). ციტირების თარიღი: 2023-02-19
  15. ↑ Как не состоялась программа «500 дней» (2020-08-23). ციტირების თარიღი: 2023-02-19
  16. ↑ Медведев Р. А., Советский Союз. Последние годы жизни. Конец советской империи, 2008. — გვ. 160, ISBN 978-5-17-059880-9.
  17. ↑ Николай ДЕМЕНТЕЙ: «Договор, разрушивший СССР, мог быть подписан еще в феврале 91-го» (2004-02-05). ციტირების თარიღი: 2023-08-04
  18. ↑ Емельянов, Игорь. (2019-12-06) СССР забили, как кабанчика: 28 лет назад были подписаны Беловежские соглашения. Комсомольская правда.
  19. ↑ «Нам не нужен Союз в таком виде» (2021-03-17). ციტირების თარიღი: 2024-02-18
  20. ↑ 20 лет назад. 28 марта 1991 года | Ельцин Центр. ციტირების თარიღი: 2024-02-18
  21. ↑ Свобода приходит ногами Шествие по Калининскому проспекту.
  22. ↑ Пресс-конференция членов ГКЧП (1991) видео. ციტირების თარიღი: 2023-07-02
  23. ↑ Программа «Время» 19 августа 1991 г.. ციტირების თარიღი: 2023-07-02
  24. ↑ Хроника августовского путча. Чрезвычайная сессия Верховного Совета СССР. ციტირების თარიღი: 2020-03-08
  25. ↑ ПУТЧ (кто есть кто). Три дня, которые потрясли мир. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2018-03-04. ციტირების თარიღი: 2018-03-04
  26. ↑ Ельцин Центр. День за днем «Известия», 1991 г., № 197 (23463). «Белый дом ждет красных» დაარქივებული 2024-02-28 საიტზე Wayback Machine.
  27. ↑ Сергей Станкевич: никто в ГКЧП не решился дать приказ штурмовать Белый дом. ციტირების თარიღი: 2020-06-11
  28. ↑ Анатолий Цыганок. (2006-08-18) Белодомовские мифы августа 1991 г.. // Полит.ру. ციტირების თარიღი: 2017-01-20
  29. ↑ Александр Роменский. Белый дом мог стать красным, если бы не сработала защита МВД России. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2018-03-05. ციტირების თარიღი: 2024-12-03.
  30. ↑ Союз. Последние годы жизни. Конец советской империи : Рой Медведев « 21 августа 1991 г.». ციტირების თარიღი: 2021-02-07
  31. ↑ Новейшая история России: Перестройка и переходный период. 1985—2005 (Жуков В. Ю.) § 10. Провал августовского путча и «августовская революция» 1991 года.
  32. ↑ Павел Коробов. (2001-08-18) Геннадий Янаев: Горбачёва никто не арестовывал. // Коммерсантъ. ციტირების თარიღი: 2017-01-20
  33. ↑ Как мы сидели в Белом доме во время путча 1991 года. Дневник. ციტირების თარიღი: 2019-08-29
  34. ↑ Источник. ციტირების თარიღი: 2016-05-22
  35. ↑ Ожерельев О. И. Идеалы и преступления. Новейшая история России: диалектика событий. М., 2016. С. 62
  36. ↑ Рой Медведев — Советский Союз. Последние годы жизни. Конец советской империи. Страница 126. ციტირების თარიღი: 2020-08-05
  37. ↑ Рой Медведев — Советский Союз. Последние годы жизни. Конец советской империи. Страница 127. ციტირების თარიღი: 2020-08-05
  38. ↑ Указ президента РСФСР {{small|от 23.08.1991}} № 79. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2016-08-06. ციტირების თარიღი: 2016-05-27.
  39. ↑ Программа Вести, 23 августа 1991. ციტირების თარიღი: 2017-09-29
  40. ↑ Августовский путч. Демонстранты водружают российский триколор на здание ЦК КПСС на Старой площади. ციტირების თარიღი: 2020-08-05
  41. ↑ Операция «Гром» назначена на 3 часа ночи.
  42. ↑ Четверть века назад Горбачев заявил об уходе с поста генсека ЦК КПСС. ციტირების თარიღი: 2020-08-05
  43. ↑ Ельцин передает Госбанк СССР под контроль России. ციტირების თარიღი: 2024-06-01
  44. ↑ Указ Президента РСФСР № 90 {{small|от 25 августа 1991 года}}. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2016-08-06. ციტირების თარიღი: 2016-05-27.
  45. ↑ «Все бежали, как крысы с корабля» Помощник Горбачева — о крахе перестройки и развале СССР. ციტირების თარიღი: 2022-05-24
  46. ↑ В Москве завершился съезд народных депутатов СССР. На нем принят закон СССР об органах государственной власти и управления в переходный период.
  47. ↑ Последний Съезд народных депутатов СССР. ციტირების თარიღი: 2023-10-04
  48. ↑ Указ Президента РСФСР от 06.11.1991 № 169. ციტირების თარიღი: 2020-08-05
  49. ↑ Обком закрыт, всех ушли. Первый запретный плод российской демократии. ციტირების თარიღი: 2020-08-05
  50. ↑ Президент СССР М. С. Горбачев подписал акт об отставке. ციტირების თარიღი: 2020-08-05
  51. ↑ Отставка Михаила Горбачева с поста президента СССР. ციტირების თარიღი: 2020-08-05
მოძიებულია „https://ka.wikipedia.org/w/index.php?title=აგვისტოს_პუტჩი&oldid=4732327“-დან