აგვისტოს პუტჩი

ამ სტატიას ამჟამად აქტიურად არედაქტირებს Jaba1977. გთხოვთ, ნუ შეიტანთ მასში ცვლილებებს, სანამ ეს განცხადება არ გაქრება. წინააღმდეგ შემთხვევაში, შესაძლოა, მოხდეს რედაქტირების კონფლიქტი. ეს შეტყობინება სტატიაში მხოლოდ ერთი კვირის განმავლობაში შეიძლება დარჩეს. თარგის ჩასმის თარიღი: ოქტომბერი 24, 2024. სტატიის აქტიური დამუშავების დაწყების თარიღიდან გავიდა 28 დღე. გთხოვთ ამოიღოთ ეს გამაფრთხილებელი თარგი სტატიიდან და შეატყობინოთ მომხმარებელს „Jaba1977.“ {{subst:მუშავდება/შეტყობინება|Jaba1977.|აგვისტოს პუტჩი}}-~~~~ მომხმარებლის სახელის და თარიღის ავტომატურად მისათითებლად, გამოიყენეთ თარგი {{subst:მუშავდება}}

აგვისტოს პუტჩი (რუს. Августовский путч) — საბჭოთა კავშირში 1991 წლის 19-21 აგვისტოს განვითარებული მოვლენები, რომლებიც სსრკ-ს ოფიციალური პირებისა და სამთავრობო ორგანოების მიერ შეფასდა როგორც შეთქმულება, სახელმწიფო გადატრიალება და ხელისუფლების არაკონსტიტუციური მიტაცება.

აგვისტოს პუტჩი
სსრკ-ის დაშლის პროცესი
თარიღი	19-21 აგვისტო, 1991
ადგილი	მოსკოვი, რსფსრ, სსრკ
მიზნები	სკკპ-ს ძალაუფლების შენარჩუნება; სუვერენულ სახელმწიფოთა კავშირის შექმნაზე ხელის შეშლა.
მონაწილე მხარეები
ГКЧП სუკ-ი МВД სსრკ-ის თავდაცვის სამინისტრო სსრკ-ის მინისტრთა კაბინეტი სკკპ ცკ დეპუტატების ჯგუფი „კავშირი“ საკავშირო საზოგადოება „ერთობა“ სკლდპ საზოგადოება „ხსოვნა“ რნე (აქტიურად არ მონაწილეობდა) / რუსეთის პრეზიდენტი რუსეთის უმაღლესი საბჭო / რსფსრ-ის მინისტრთა საბჭო რუსეთის პრეზიდენტის ადმინისტრაცია რსფსრ-ის სუკ რსფსრ-ის შინაგან საქმეთა სამინისტრო მოსკოვის საქალაქო საბჭო ლენინგრადის საქალაქო საბჭო დემოკრატიული რუსეთი რდპ დემოკრატიული კავშირი მემორიალი
მთავარი ფიგურები
გენადი იანაევი ვალენტინ პავლოვი ანატოლი ლუკიანოვი ვლადიმირ კრიუჩკოვი დიმიტრი იაზოვი ბორის პუგო† სერგეი ახრომეევი† ვალერი ბოლდინი ვალენტინ ვარენიკოვი ნიკოლაი კალინინი ალბერტ მაკაშოვი იური შუმანინი ვიქტორ სამსონოვი ოლეგ შენინი ბორის ელცინი ალექსანდრე რუცკოი ივან სილაევი რუსლან ხასბულატოვი კონსტანტინ კობეცი ვიქტორ ივანენკო ვიქტორ ბარანიკოვი პავლე გრაჩოვი გავრილ პოპოვი ანატოლი სობჩაკი გენადი ბურბულისი ოლეგ ლობოვი
ჩართული დანაყოფები
საბჭოთა არმია: ტამანის მოტომსროლელი დივიზია კანტემიროვის დივიზია ტულის საჰაერო-სადესანტო დივიზია სუკ: ალფა ვიმპელი 27-ე მოტომსროლელი ბრიგადა სსრკ-ის შინაგან საქმეთა სამინისტრო: ომონი ძერჟინსკის სახელობის დივიზია რიგის ომონი დემონსტრანტები — თეთრი სახლის დამცველები (რსფსრ-ის უმაღლესი საბჭო) სატანკო ასეული სერგეი ევდოკიმოვის მეთაურობით, რომელიც გადავიდა ელცინის მხარეზე ორიოლის, რიაზანის, ბრიანსკის, ვლადიმირის, ვოლოგდის პოლიციის სკოლების შეიარაღებული იუნკერები, რომლებიც ჩამოვიდნენ თეთრი სახლის დასაცავად (21 აგვისტოდან) დონის კაზაკთა კავშირის პოლკი. ლენინგრადის ომონი ლენინგრადის მერიის და ლენსოვეტის დამცველები, ლენინგრადის სატელევიზიო ცენტრის დამცველები სვერდლოვსკის ომონი
დანაკარგი
დაშავებული: დაიჭრა 7 ჯარისკაცი ზიანი: დაიწვა 1 БМП გარდაცვლილი: დაიღუპა თეთრი სახლის 3 დამცველი დაშავებული: 300 ადამიანი დაშავდა
შედეგი	ГКЧП-ს მარცხი და თვითდაშლა; რსფსრ პრეზიდენტის ბორის ელცინისა და რსფსრ უმაღლესი საბჭოს გამარჯვება; გორბაჩოვის გადადგომა სკკპ ცკ-ის გენერალური მდივნის თანამდებობიდან; სკკპ-მ დაკარგა მმართველი პარტიის სტატუსი; მიხეილ გორბაჩოვის რეალური ძალაუფლებისა და ავტორიტეტის დაკარგვა და მისი გადადგომა; საკავშირო ცენტრის ნგრევა; საკავშირო მთავრობის, სსრკ სახალხო დეპუტატების ყრილობის და სსრკ უმაღლესი საბჭოს, აგრეთვე სსრკ ცენტრალური ხელისუფლების სხვა ორგანოების, მათ შორის სსრკ სუკ-ს ლიკვიდაცია; სსრკ-ის დაშლის გაფორმება, დსთ-ს შექმნა; ჩამოყალიბდა რუსეთი და 14 დამოუკიდებელი სახელმწიფო; დაიწყო რადიკალური ლიბერალური რეფორმები რუსეთში.

პუტჩი დაიწყო როგორც საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის (ГКЧП) წევრების მცდელობა, ხელი შეეშალათ რსფსრ-ს, ყაზახეთის სსრ-ს და უზბეკეთის სსრ-ის დელეგაციების მიერ 20 აგვისტოს დაგეგმილ საკავშირო ხელშეკრულებაზე [18] ხელმოწერისათვის. გადატრიალებამ გამოიწვია საკავშირო ხელისუფლების ორგანიოებისა და კომუნისტური პარტიის საბოლოო დისკრედიტაცია.

შეთქმულების წინააღმდეგ მოძრაობას ხელმძღვანელობდნენ რსფსრ-ის პრეზიდენტი ბორის ელცინი და მოსკოვის თეთრ სახლში მდებარე რუსეთის რესპუბლიკური მთავრობის სტრუქტურები. გადატრიალებამდე რამდენიმე თვით ადრე აშშ-ს ადმინისტრაციას ჰქონდა ინფორმაცია მოსალოდნელი გადატრიალების შესახებ[19] და ელცინს აცნობა კიდეც ამის შესახებ.

აგვისტოს პუტჩს საერთო ჯამში შეეწირა ათამდე ადამიანი.

მოვლენების მოკლე აღწერა

1991 წლის 18 აგვისტოს შეიქმნა საგანგებო მდგომარეობის სახელმწიფო კომიტეტი (ГКЧП), რომლის შემადგენლობაშიც შევიდნენ საბჭოთა კავშირის ვიცე-პრეზიდენტი გენადი იანაევი, პარტიის რამდენიმე ფუნქციონერი და ხელმძღვანელები სკკპ ცკ-დან, სსრკ-ის მთავრობა, არმია და სუკ-ი.

საგანგებო მდგომარეობის სახელმწიფო კომიტეტმა თავი გამოაცხადა „ქვეყნისა მართვისა და საგანგებო მდგომარეობის ეფექტიანად განმახორციელებ ორგანოდ“, რომლის გადაწყვეტილებები სავალდებულო იყო სსრკ-ის მთელ ტერიტორიაზე. გარდა ამისა გამოაცხადეს რომ გენადი იანაევი ხდება სსრკ-ის პრეზიდენტის მოვალეობის შემსრულებელი, „მიხეილ გორბაჩოვის მიერ ჯანმრთელობის მიზეზების გამო სსრკ-ის პრეზიდენტის მოვალეობის შესრულების შეუძლებლობის გამო“.

საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის შექმნის მთავარი მიზანი, მისი ერთ-ერთი აქტიური მონაწილის, გენადი იანაევის თქმით, იყო სუვერენული სახელმწიფოების კავშირის შესახებ ხელშეკრულების ხელმოწერის თავიდან აცილება, რომელიც საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის მონაწილეების თქმით, გააუქმა სსრკ.

კომიტეტის კიდევ ერთმა ხელმძღვანელმა წევრმა, სსრკ-ის სახელმწიფო უშიშროების კომიტეტის თავმჯდომარემ ვლადიმერ კრიუჩკოვმა, 1991 წლის 22 აგვისტოს დაკავების დღეს პირველივე დაკითხვაზე განაცხადა, რომ საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის წევრები არ აპირებდნენ გორბაჩოვისათვის პრეზიდენტის უფლებების ჩამორთმევას.

საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის ქმედებებს თან ახლდა მოსკოვში საგანგებო მდგომარეობის გამოცხადება, პოლიტიკური პარტიების, საზოგადოებრივი ორგანიზაციებისა და მასობრივი მოძრაობების საქმიანობის შეჩერება, რაც ხელს უშლიდა სიტუაციის ნორმალიზებას; მიტინგების, ქუჩის მსვლელობის, დემონსტრაციებისა და გაფიცვების გამართვის აკრძალვა; მედიაზე კონტროლის დამყარება, ზოგიერთი ცენტრალური, მოსკოვის საქალაქო და რეგიონული სოციალურ-პოლიტიკური პუბლიკაციების გამოქვეყნების დროებით შეჩერება. ძირითადი დაპირისპირება უშუალოდ აღწერილი მოვლენების პერიოდში მოხდა საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტსა და რსფსრ-ის უმაღლეს ხელისუფლებას შორის.

1991 წლის 22 აგვისტოდან 29 აგვისტოს ჩათვლით, საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის წევრები და რამდენიმე პირი, რომლებიც ფორმალურად არ იყვნენ კომიტეტის წევრები, მაგრამ წვლილი შეიტანეს მის საქმიანობაში, დააპატიმრეს, მაგრამ მოგვიანებით გაათავისუფლეს.

1994 წლის 23 თებერვალს დაწყებული სასამართლო პროცესის დროს, ელცინის წინააღმდეგობის მიუხედავად, რუსეთის ფედერაციის ფედერალური ასამბლეის სახელმწიფო დუმამ საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის საქმეზე ბრალდებულების ამნისტია გამოაცხადა.

ერთ-ერთმა ბრალდებულმა ვალენტინ ვარენიკოვმა უარი თქვა ამნისტიაზე და მის მიმართ სასამართლო გამოძიება განახლდა. 1994 წლის 11 აგვისტოს რუსეთის უზენაესი სასამართლოს სამხედრო კოლეგიამ ვალენტინ ვარენიკოვი გაამართლა.

საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის მიზნები და ამოცანები

საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის ოფიციალური მიზნები, მისივე წევრების მიხედვით, იყო არ დაეშვათ საბჭოთა კავშირის დაშლა და ახალ სამოკავშირეო ხელშეკრულებაზე ხელის მოწერა, რომლის მიხედვითაც იქმნებოდა ახალი კონფედერაცია — სუვერენულ სახელმწიფოთა კავშირი. საკავშირო ხელშეკრულების 23-ე მუხლში ნათქვამი იყო, რომ „ხელშეკრულებაზე ხელმომწერი სახელმწიფოებისთვის, იმავე დღიდან 1922 წლის სსრკ-ს შექმნის შესახებ ხელშეკრულება ძალადაკარგულად ითვლება“.

20 აგვისტოს ნოვო-ოგარევოში ხელშეკრულებაზე ხელი უნდა მოეწერათ ბელორუსიის სსრ-ს, ყაზახეთის სსრ-ს, რსფსრ-ს, ტაჯიკეთის სსრ-ს და უზბეკეთის სსრ-ს წარმომადგენლებს, ხოლო შემოდგომაზე ხელშეკრულებისათის ხელი უნდა მოეწერა აზერბაიჯანის სსრ-ს, ყირგიზეთის სსრ-ს, უკრაინის სსრ-სა და თურქმენეთის სსრ-ს. ბორის ელცინი დაჟინებით მოითხოვდა ამ შეთანხმების სწრაფ ხელმოწერას.

ახალი ხელშეკრულების ხელმოწერისა და სსრკ-ს არსებული მართვის სტრუქტურის გაუქმების შემთხვევაში, საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის წევრებს შესაძლოა დაეკარგათ უმაღლესი სამთავრობო თანამდებობები, თუმცა, გენადი იანაევმა ეს უარყო.

1991 წლის ივლისში, მიხეილ გორბაჩოვის, ბორის ელცინისა და ნურსულთან ნაზარბაევის კონფიდენციალურ შეხვედრაზე მიაღწეს შეთანხმებას, რომ ნაზარბაევი უნდა გამხდარიყო ახალი კავშირის პრემიერ-მინისტრი, ხოლო მინისტრთა კაბინეტის შემადგენლობა რადიკალურად უნდა განახლებულიყო. გორბაჩოვის ვერსიით მათი საუბარი სახელმწიფო უშიშროების კომიტეტმა ჩაწერა და იგი ცნობილი გახდა საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის წევრებისთვისაც. კრიუჩკოვი ამტკიცებდა, რომ სახელმწიფო უშიშროების კომიტეტს არ ჩაუწერია გორბაჩოვი, ნაზარბაევი და ელცინი.

1993 წელს საზოგადოებრივი აზრის ფონდის მიერ ჩატარებული 1500 ადამიანის გამოკითხვის მიხედვით, რესპონდენტთა უდიდესმა რაოდენობამ (29%) შემოთავაზებული ვარიანტებიდან აირჩია, რომ საგანგებო სიტუაციების კომიტეტის მიზანი იყო ძალაუფლების ხელში ჩაგდება და ამისთვის მათ სურდათ „გორბაჩოვის დამხობა“. გორბაჩოვი“ და „ელცინის ხელისუფლებიდან ჩამოშორება“, 18%-მა აირჩია ვარიანტი, რომ საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის წევრებს სურდათ საზოგადოების პოლიტიკური სტრუქტურის შეცვლა: „საბჭოთა კავშირის შენარჩუნება“, „ძველი, სოციალისტური სისტემის დაბრუნება“ და ამისათვის „დაამყარეს სამხედრო დიქტატურა“

საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის ძალები

აქტიური წევრები და მომხრეები

სიაში *-ით მონიშნულია პირები, რომლებიც ფორმალურად არ იყვნენ საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის წევრები, მაგრამ აქტიურად უჭერდნენ მხარს და შემდეგ ბრალდებულებად წარადგინეს რუსეთის ფედერაციის უზენაესი სასამართლოს სამხედრო კოლეგიის მიერ განხილულ „საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის საქმეში“.

• ოლეგ ბაკლანოვი (1932—2021) — სსრკ-ის თავდაცვის საბჭოს თავმჯდომარის პირველი მოადგილე;
• ვალენტინ ვარენიკოვი* (1923—2009) — სახმელეთო ჯარების მთავარსარდალი — სსრკ-ის თავდაცვის მინისტრის მოადგილე, არმიის გენერალი, საბჭოთა კავშირის გმირი.;
• ვლადიმირ კრიუჩკოვი (1924—2007) — სსრკ-ის სახელმწიფო უშიშროების კომიტეტის თავმჯდომარე, არმიის გენერალი;
• ანატოლი ლუკიანოვი* (1930—2019) — სსრკ-ის უმაღლესი საბჭოს თავმჯდომარე;
• ვალენტინ პავლოვი (1937—2003) — სსრკ-ის პრემიერ-მინისტრი;
• იური პლეხანოვი* (1930—2002) — სსრკ-ის სახელმწიფო უშიშროების კომიტეტის მე-9 სამმართველოს (უსაფრთხოების სამსახური) უფროსი, გენერალ-ლეიტენანტი;
• ბორის პუგო (1937—1991) — სსრკ-ის შინაგან საქმეთა მინისტრი, გენერალ-პოლკოვნიკი;
• ვასილი სტაროდუბცევი (1931—2011) — სსრკ-ის გლეხთა კავშირის თავმჯდომარე;
• ალექსანდრ ტიზიაკოვი (1926—2019) — სსრკ-ის სახელმწიფო საწარმოთა და სამრეწველო, სამშენებლო, სატრანსპორტო და კავშირგაბმულობის ობიექტების ასოციაციის პრეზიდენტი;
• ოლეგ შენინი* (1937—2009) — სკკპ ცკ პოლიტბიუროს წევრი, სკკპ ცკ მდივანი;
• დიმიტრი იაზოვი (1924—2020) — სსრკ-ის თავდაცვის მინისტრი; საბჭოთა კავშირის მარშალი
• გენადი იანაევი (1937—2010) — სსრკ-ის ვიცე-პრეზიდენტი.

ასევე, 1991 წლის აგვისტოს მოვლენებთან დაკავშირებით, გამოძიებას ექვემდებარებოდნენ შემდეგი პირები, რომლებიც სხვადასხვა მიზეზით არ გამოცხადდნენ სასამართლოში:

• ვალერი ბოლდინი (1935—2006) — სსრკ-ის -პრეზიდენტის აპარატის ხელმძღვანელი;
• ვიაჩესლავ გენერალოვი (დ. 1946) — სსრკ-ის კგბ-ს მე-9 სამმართველოს უფროსის მოადგილე, საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის ცენტრალური კომიტეტის გენერალური მდივნის უშიშროების უფროსი, 1991 წლის 18 აგვისტოდან სსრკ-ის პრეზიდენტის რეზიდენცია ფოროსის უშიშროების უფროსი, გენერალ-მაიორი;
• ვიქტორ გრუშკო (1930—2001) — სსრკ-ის სახელმწიფო უშიშროების კომიტეტის პთავმჯდომარის პირველი მოადგილე, გენერალ-პოლკოვნიკი;
• ნიკოლაი კალინინი (1937—2008) — მოსკოვის სამხედრო ოლქის მეთაური, გენერალ-პოლკოვნიკი, რსფსრ კომუნისტური პარტიის ცენტრალური კომიტეტის პოლიტბიუროს წევრი.

ვლადიმირ მედვედევის, გენერალ-მაიორისა და მიხეილ გორბაჩოვის უშიშროების უფროსის ქმედებები კითხვის ქვეშ დადგა.

საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტს ასევე მხარს უჭერდნენ სკკპ-ს, სუკ-ის, შინაგან საქმეთა და თავდაცვის სამინისტროს ხელმძღვანელობის მრავალი ცნობილი და საბჭოთა ხელისუფლების წევრები.

საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის ძალოვანი და საინფორმაციო მხარდაჭერა

საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტი ეყრდნობოდა სუკ-ის (სპეციალური განყოფილება „ალფა“, 27-ე ცალკეული მოტომსროლელი ბრიგადა), შინაგან საქმეთა სამინისტროს (სპეციალური დანიშნულების მობილური რაზმი (OMON), ძერჟინსკის სახელობის დივიზია) და თავდაცვის სამინისტროს (ტულის საჰაერო-სადესანტო სამმართველო, ტამანის მოტორიზებული მსროლელი სამმართველო, კანტემიროვსკაიას სატანკო სამმართველო) ძალებს. საერთო ჯამში, მოსკოვში შეიყვანეს დაახლოებით 4 ათასი სამხედრო მოსამსახურე, 362 ტანკი, 427 ჯავშანტრანსპორტიორი და ქვეითი საბრძოლო მანქანა. დამატებით საჰაერო სადესანტო ნაწილები, მოტომსროლელი ჯარები და ფლოტი გადაიყვანეს ლენინგრადის, კიევის, ტალინის, თბილისისა და რიგის მიდამოებში.

საჰაერო სადესანტო ჯარებს მეთაურობდა გენერალ-ლეიტენანტი პავლე გრაჩოვი. ამავდროულად, გრაჩოვი ინარჩუნებდა სატელეფონო კავშირს როგორც იაზოვთან, ასევე ელცინთან. თუმცა, საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტს არ ჰქონდა სრული კონტროლი მის ძალებზე; ასე რომ, პირველივე დღეს, ტამანის დივიზიის ნაწილი გადავიდა თეთრი სახლის დამცველთა მხარეს. სწორედ ამ დივიზიის ტანკიდან გადასცა ელცინმა თავისი ცნობილი გზავნილი შეკრებილ მომხრეებს.

საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტს საინფორმაციო მხარდაჭერას უწევდა სსრკ-ის სახელმწიფო ტელევიზია და რადიო, საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტმა ასევე უზრუნველყო სკკპ ცენტრალური კომიტეტის მხარდაჭერა, მაგრამ ამ ინსტიტუტებმა ვერ შეძლეს შესამჩნევი ზემოქმედება დედაქალაქში და ქვეყანაში არსებულ ვითარებაზე.

საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის ხელმძღვანელობა

მიუხედავად იმისა, რომ საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის ნომინალური ხელმძღვანელი იყო გენადი იანაევი, არაერთი ექსპერტის აზრით კომიტეტის სულისჩამდგმელი და რეალური მეთაური იყო ვლადიმერ კრიუჩკოვი. კრიუჩკოვის წამყვანი როლი არაერთხელ არის ნახსენები სუკ-ის მიერ 1991 წლის სექტემბერში ჩატარებული ოფიციალური გამოძიების მასალებშიც.

რსფსრ-ის მინისტრთა საბჭოს ხელმძღვანელმა ივან სილაევმა საკავშირო პარლამენტის სპიკერს ანატოლი ლუკიანოვს უწოდა „გადატრიალების მთავარი იდეოლოგი“.

მიუხედავად ამისა, რუსეთის პრეზიდენტის ბორის ელცინის თქმით, „საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტში არ არსებობდა ლიდერი და ავტორიტეტული პირი, რომლის აზრი მიმდინარე მოვლენების სიგნალი გახდებოდა“.

საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის მოწინააღმდეგეები

საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტისადმი წინააღმდეგობას ხელმძღვანელობდა რსფსრ პოლიტიკური ხელმძღვანელობა (პრეზიდენტი ბორის ელცინი, ვიცე პრეზიდენტი ალექსანდრე რუცკოი, მთავრობის თავმჯდომარე ივან სილაევი, უმაღლესი საბჭოს თავმჯდომარის მოვალეობის შემსრულებელი რუსლან ხასბულატოვი). 19 აგვისტოს „რუსეთის მოქალაქეებისადმი“ მიმართვაში ბორის ელცინმა, რუსლან ხასბულატოვმა და ივან სილაევმა, საგანგებო სიტუაციების კომიტეტის ქმედებებს სახელმწიფო გადატრიალება უწოდეს და განაცხადეს:

„ჩვენ გვჯეროდა და დღესაც გვჯერა, რომ ასეთი ძალისმიერი მეთოდები მიუღებელია. ისინი ახდენენ სსრკ-ს დისკრედიტაციას მთელი მსოფლიოს წინაშე, ძირს უთხრის ჩვენს პრესტიჟს მსოფლიო საზოგადოებაში და გვაბრუნებენ ცივი ომისა და მსოფლიო საზოგადოებისგან საბჭოთა კავშირის იზოლაციის ეპოქაში. ეს ყველაფერი გვაიძულებს ხელისუფლებაში მოსული ე. წ. კომიტეტი (ГКЧП) არალეგალურად გამოვაცხადოთ. შესაბამისად, ამ კომიტეტის ყველა გადაწყვეტილება და ბრძანება ცხადდება უკანონოდ.“

ხასბულატოვი ელცინის მხარეს იყო, თუმცა 10 წლის შემდეგ რადიო თავისუფლებისთვის მიცემულ ინტერვიუში მან განაცხადა, რომ საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის მსგავსად, უკმაყოფილო იყო ახალი საკავშირო ხელშეკრულების პროექტით.

თეთრი სახლის დამცველები

პარტია დემოკრატიული კავშირის ლიდერის, ვალერია ნოვოდვორსკაიას თქმით, მიუხედავად იმისა, რომ იგი ამ დღეებში იმყოფებოდა წინასწარი დაკავების იზოლატორში, მისი პარტიის წევრები აქტიურ მონაწილეობას იღებდნენ მოსკოვში საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის წინააღმდეგ ქუჩის საპროტესტო აქციებში.

მათ შორის, ვინც თეთრი სახლის დასაცავად მოვიდა, იყვნენ მსტისლავ როსტროპოვიჩი, ანდრეი მაკარევიჩი, კონსტანტინე კინჩევი, ალექსანდრე გოროდნიცკი, მარგარიტა ტერეხოვა, ბორის ხმელნიცკი, ტატიანა დრუბიჩი, ბორის აკუნინი, ჟან საგადეევი, ანატოლი კრუპნოვი, ლევ გუდკოვი, ალექსეი ბალაბანოვი, სერგეი პარხომენკო, მომავალი ტერორისტი შამილ ბასაევი და კომპანია იუკოსის მომავალი ხელმძღვანელი მიხაილ ხოდორკოვსკი, მოსკოვის მერის მოადგილე იური ლუჟკოვი და მისი ორსული მეუღლე ელენა ბატურინა, სსრკ-ის საგარეო საქმეთა ყოფილი მინისტრი ედუარდ შევარდნაძე.

მიზეზები

უძრაობის ხანის შემდეგ, სსრკ-ის ეკონომიკა არ იყო საუკეთესო მდგომარეობაში, ქვეყანა კრიზისში იყო და საჭირო გახდა სასწრაფო რეორგანიზაცია. მიხეილ გორბაჩოვმა რამდენჯერმე სცადა სიტუაციის ნორმალიზება, გაატარა სხვადასხვა რეფორმა. ამ პერიოდს „პერესტროიკა“ უწოდეს. მათ არ მოუტანიათ სასურველი შედეგი: გაძლიერდა კრიზისი, იშლებოდა სოციალური სფერო, მატულობდა სიმთვრალე და უმუშევრობა. 1989 წლის ივლისში კუზბასში დაიწყო სსრკ-ს ისტორიაში მაღაროელთა უდიდესი გაფიცვა.

1989 წელს, სსრკ-ს სახალხო დეპუტატთა ყრილობის არჩევნების შედეგად, სსრკ-ს უმაღლესი ორგანოში მოვიდნენ დიდი რაოდენობით ოპოზიციური პოლიტიკოსები: ანდრეი სახაროვი, იური აფანასიევი, ბორის ელცინი, გავრილ პოპოვი და გალინა სტაროვოიტოვა, რომლებიც ითხოვენ მრავალპარტიულ დემოკრატიაზე გადასვლას, ცენზურის გაუქმებას, კერძო საკუთრების ლეგალიზაციასა და სკკპ-ს დომინანტური პოზიციის გაუქმებას, რაც მითითებულია სსრკ-ის კონსტიტუციის მე-6 მუხლში. 1990 წელს, რესპუბლიკური და ადგილობრივი საბჭოების არჩევნებზე, ოპოზიციამ მოსკოვსა და ლენინგრადში უმრავლესობა მოიპოვა, ხოლო ლიტვაში, ლატვიასა და ესტონეთში სახალხო ფრონტებმა ხელისუფლებაში მოსვლის შემდეგ გამოაცხადეს სახელმწიფო დამოუკიდებლობა.

1990 წლის მაისში მუშაობა დაიწყო რსფსრ-ის სახალხო დეპუტატთა პირველმა ყრილობამ, რომელშიც მარტში გამართული არჩევნების შედეგად „დემოკრატებმა“ მოიპოვეს უმრავლესობა. რსფსრ-ის უმაღლესი საბჭოს პრეზიდიუმის თავმჯდომარედ ბორის ელცინი აირჩიეს, რსფსრ-ის მთავრობის თავმჯდომარედ ივან სილაევი, მის ერთ-ერთ მოადგილედ გრიგორ იავლინსკი. მოსკოვისა და ლენინგრადის ხელმძღვანელობაც „დემოკრატებიდან“ იყვნენ, მოსკოვის საბჭოს ხელმძღვანელობდა გავრილ პოპოვი, ლენინგრადის საბჭოს კი — ანატოლი სობჩაკი.

პერიფერიებზე ცენტრიდანული ძალები იზრდებოდა, რესპუბლიკებში ხელისუფლებაში მოდიან დამოუკიდებლობის მომხრე ძალები. დაიწყო „სუვერენიტეტების აღლუმი“. 1990 წელს ლიტვამ მოკავშირე რესპუბლიკებიდან პირველმა გამოაცხადა დამოუკიდებლობა. მის ტერიტორიაზე მოქმედება შეწყვიტა სსრკ-ის კონსტიტუციამ. ლიტვის შემდეგ დამოუკიდებლობა გამოაცხადეს ლატვიამ, აზერბაიჯანმა, საქართველომ, უზბეკეთმა, მოლდოვამ, უკრაინამ და სხვა რესპუბლიკებმა. 1990 წლის 12 ივნისს რსფსრ-ის სახალხო დეპუტატთა პირველ ყრილობაზე მიიღეს რსფსრ-ის სახელმწიფო სუვერენიტეტის დეკლარაცია. 1990 წლის აგვისტო-ოქტომბერში, საკავშირო რესპუბლიკების „სუვერენიტეტების აღლუმს“ მოჰყვა ავტონომიური ერთეულების „სუვერენიტეტების აღლუმი“ მათ შორის რსფსრ-ის ზოგიერთ რეგიონშიც. 1990 წლის აგვისტოში, უფაში ვიზიტის დროს, რამდენიმე მედიასაშუალების თანახმად, ბორის ელცინმა წარმოთქვა ფრაზა: „აიღე იმდენი სუვერენიტეტი, რამდენიც შეგიძლია გადაყლაპო“.

1990 წლის აგვისტოში დაიწყო პოლიტიკური კონფლიქტი „რიჟკოვ-აბალკინის პროგრამის“ და შატალინ-იავლინსკის „500 დღის“ პროგრამის გარშემო. კონფლიქტი პიკს აღწევს 29-30 აგვისტოს საპრეზიდენტო საბჭოსა და სსრკ ფედერაციის საბჭოს ერთობლივ სხდომაზე, რომელიც არსებული ვითარების განსახილველად შეკრიბა მიხეილ გორბაჩოვმა. ფორმალურად, „დაბრკოლება“, რომელიც ხელს უშლიდა პოზიციების დაახლოებას, იყო ბაზარზე შესვლის მექანიზმი. სსრკ-ის მინისტრთა საბჭოს თავმჯდომარე ნ. რიჟკოვი დაჟინებით მოითხოვდა 1991 წლის 1 იანვრიდან საბაზრო ეკონომიკაზე გადასვლას ფასების ცენტრალიზებული გადახედვით. თუმცა, რეფორმები ვერ განხორციელდა ვერც საბჭოთა კავშირში და ვერც რუსეთის დონეზე. ისინი შეჩერდა ლიდერებს მიხეილ გორბაჩოვსა და ბორის ელცინს შორის პოლიტიკური წინააღმდეგობებისა და ქვეყანაში სიტუაციის მკვეთრი გაუარესების გამო.

1990 წლის ნოემბერში გადაწყდა საკავშირო განხილვისთვის წარედგინათ საკავშირო ხელშეკრულების პროექტი, რომელიც ითვალისწინებდა სსრკ-ს (სუვერენული საბჭოთა რესპუბლიკების კავშირი) შექმნას.

1991 წლის 11 იანვრიდან 13 იანვრამდე ლიტვაში (ძირითადად ვილნიუსში) მოხდა შეტაკებები ერთი მხრივ, დამოუკიდებელი ლიტვის მომხრეებსა და მეორე მხრივ, სსრკ-ს შეიარაღებული ძალების სამხედრო პერსონალს შორის. შეტაკების დროს 14 ადამიანი დაიღუპა. ვითარება განმეორდა ლატვიაში 20 იანვარს, როდესაც რიგაში, ლატვიის შინაგან საქმეთა სამინისტროს შენობასთან იერიშის შედეგად, რიგის პროსაკავშირო სპეცრაზმმა 5 ადამიანი მოკლა.

1991 წლის თებერვალში მოსკოვში თითქმის ყოველდღე იმართებოდა დემოკრატიული ოპოზიციის მასობრივი დემონსტრაციები ანტიკომუნისტური და გორბაჩოვის საწინააღმდეგო ლოზუნგებით. 1991 წლის 4 თებერვალს დაახლოებით 100 ათასმა ადამიანმა მიიღო მონაწილეობა სკკპ-ის წინააღმდეგ ქალაქის ცენტრში გამართულ დემონსტრაციაში. მოსკოვის სხვა რაიონებში მომიტინგეების რაოდენობამ 150 ათასს გადააჭარბა. ამავდროულად, რსფსრ-ის უმაღლესი საბჭოს თავმჯდომარემ, ბორის ელცინმა, მოსკოვში ერთ-ერთ ოფიციალურ შეხვედრაზე შესვენების დროს გააკეთა პირველი მინიშნება სსრკ-ს ლიკვიდაციასთან დაკავშირებით. თუმცა, არც ყაზახეთის სსრ-ის უმაღლესი საბჭოს თავმჯდომარემ ნურსულთან ნაზარბაევმა, არც ბელორუსიის სსრ-ის უმაღლესი საბჭოს თავმჯდომარე ნიკოლაი დემენტეიმ, არც უკრაინის სსრ-ის უმაღლესი საბჭოს თავმჯდომარემ ლეონიდ კრავჩუკმა მხარი არ დაუჭირეს ელცინის იდეას. ელცინის მცდელობა, ქალაქ მინსკში ხელი მოეწერა ოთხი რესპუბლიკის (რსფსრ-ის, უკრაინის, ბელორუსისა და ყაზახეთის) გაერთიანებაზე, ჩავარდა.

7 თებერვალს რსფსრ-ის უზენაესმა საბჭომ მიიღო დადგენილება „1991 წლის 17 მარტს სსრკ-ისა და რსფსრ-ის რეფერენდუმების ჩატარების შესახებ“, რსფსრ-ის ცენტრალურ კომისიას მიეცა საშუალება რეფერენდუმზე შეეტანა ორი შეკითხვა, რომელიც შეეხებოდა „სსრკ-ის მომავალს“ და „სახალხო კენჭისყრით არჩეული რსფსრ-ის პრეზიდენტის პოსტის შემოღების აუცილებლობას“. ამავდროულად სსრკ სუკ-ის ხელმძღვანელმა ვ. კრიუჩკოვმა მიხეილ გორბაჩოვს გაუგზავნა წერილი სრულიად სსრკ-ს ტერიტორიაზე საგანგებო მდგომარეობის გამოცხადების შესახებ.

1991 წლის 28 მარტს დაიწყო რსფსრ-ის სახალხო დეპუტატთა მესამე ყრილობა, რომელზეც კომუნისტები და მათი მოკავშირეები აპირებდნენ ბორის ელცინის გადაყენებას. დეპუტატების დემოკრატიული ნაწილის მიზანი იყო ელცინის დაცვა და იმის უზრუნველყოფა, რომ ყრილობას, რუსეთის რეფერენდუმის შედეგების შემდეგ, მიეღო ოფიციალური გადაწყვეტილება რუსეთის პრეზიდენტის სახალხო არჩევის შესახებ და დაენიშნა მისი თარიღი. ამ კონგრესზე დეპუტატებმა მოითხოვეს მოსკოვის ცენტრში პოლიციისა და შინაგანი ჯარების განლაგების შესახებ ბრძანების გაუქმება, რაზეც გორბაჩოვმა ჯერ უარი თქვა, შემდეგ კი ბრძანა ჯარების გაყვანა ქალაქის ქუჩებიდან.

საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის წევრის გენადი იანაევის ვერსიით, 16 აგვისტოს, მოსკოვში, სსრკ სუკ-ის ერთ-ერთ სპეციალურ დაწესებულებაში გაიმართა შეხვედრა სსრკ თავდაცვის მინისტრ იაზოვსა და სუკ-ის თავმჯდომარე კრიუჩკოვს შორის, სადაც განიხილეს ქვეყანაში არსებული ვითარება. 17 აგვისტოს ამავე დაწესებულებაში გაიმართა შეხვედრა იმავე შემადგენლობით, რომელზეც მიწვეული იყო სსრკ-ის მთავრობის თავმჯდომარე ვალენტინ პავლოვიც. გადაწყდა, გაეგზავნათ სკკპ ცენტრალური კომიტეტის პოლიტბიუროს წევრების ჯგუფი ფოროსში, რათა მიხეილ გორბაჩოვისათვის მოეთხოვათ საგანგებო მდგომარეობის სასწრაფოდ შემოღება და არ მოეწერა ხელი დამატებითი რეფერენდუმის გარეშე ახალი სამოკავშირეო ხელშეკრულებისათვის. 18 აგვისტოს დაახლოებით 20:00 საათზე იანაევი კრემლში ჩავიდა, სადაც ფოროსიდან დაბრუნებულ პოლიტბიუროს წევრებთან შეხვედრა გამართა.

ქრონოლოგია

18 აგვისტო

თავდაცვის მინისტრმა დიმიტრი იაზოვმა და კგბ-ს თავმჯდომარემ ვლადიმერ კრიუჩკოვმა შეხვედრები გამართეს თავიანთ განყოფილებებში საგანგებო მდგომარეობის გამოცხადების მოსამზადებლად. იაზოვმა ბრძანა, მოემზადებინათ სამი დივიზია მოსკოვში შესასვლელად, ხოლო კრიუჩკოვმა თავის მოადგილეს ვალერი ლებედევს გადასცა დემოკრატიული მოძრაობის 69 ლიდერის სია, რომლებიც უნდა დაეკვირვებინათ და ბრძანების მიღების შემდეგ, დაეპატიმრებინათ.

13:00 საათზე ოლეგ ბაკლანოვი, ოლეგ შენინი, ვალერი ბოლდინი, გენერალი ვალენტინ ვარენიკოვი და კგბ-ს მეცხრე სამმართველოს ხელმძღვანელი იური პლეხანოვი თავდაცვის მინისტრის ბრძანებით გაემგზავრნენ ყირიმში სსრკ-ის პრეზიდენტ მიხეილ გორბაჩოვთან მოსალაპარაკებლად, რათა მიეღოთ მისი თანხმობა საგანგებო მდგომარეობის გამოცხადებაზე. დაახლოებით 17:00 სთ-ზე ისინი შეხვდნენ პრეზიდენტს. ზოგიერთი წყაროს მიხედვით გორბაჩოვმა უარი თქვა საგანგებო მდგომარეობის გამოცხადებაზე. ვარენიკოვის აზრით გორბაჩოვი დიდად არ აპროტესტებდა საგანგებო მდგომარეობის გამოცხადებას, მაგრამ თავად არ უნდოდა ამ გადაწყვეტილების მიღება.

ოლეგ ბაკლანოვის თქმით, გორბაჩოვმა საგანგებო მდგომარეობის სახელმწიფო კომიტეტის წევრებს უთხრა, რომ მოსკოვში გაფრენა არ შეეძლო, რადგან „კორსეტში იჯდა და ფეხი პარალიზებული ჰქონდა“.

16:32 წუთზე საპრეზიდენტო აგარაკზე გამორთეს ყველა სახის სახმელეთო კომუნიკაცია, მათ შორის არხი, რომელიც უზრუნველყოფდა სსრკ სტრატეგიული ბირთვული ძალების კონტროლს.

19:00 სთ-ზე თავდაცვის მინისტრმა იაზოვმა გენერალი გრაჩოვი მიიწვია და საჰაერო-სადესანტო ძალების საბრძოლო მზადყოფნაში მოყვანა ბრძანა. ამ დროს სსრკ კგბ-ში დაიწყო შეხვედრა ვ. გრუშკოს ხელმძღვანელობით, საგანგებო მდგომარეობაზე იყო საუბარი, რომელზეც განიხილეს საგანგებო მდგომარეობაში მყოფი თავდაცვის სამინისტროს, კგბ-ს და სსრკ შინაგან საქმეთა სამინისტროს ჯარების საკითხი.

20:00 სთ-ზე იანაევი, პავლოვი, კრიუჩკოვი, იაზოვი, პუგო და ლუკიანოვი კრემლში პრემიერ-მინისტრის ოფისში იკრიბებიან, განიხილავენ და ასწორებენ საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის დოკუმენტებს.

23:25 სთ-ზე იანაევი, სსრკ-ს კონსტიტუციის 127.7-ე მუხლის საფუძველზე, ხელს აწერს განკარგულებას 19 აგვისტოდან პრეზიდენტის უფლებამოსილების დროებით აღების შესახებ, „მიხეილ გორბაჩოვის ჯანმრთელობის მიზეზების გამო სსრკ-ის პრეზიდენტის მოვალეობის შესრულების შეუძლებლობის გამო.“

19 აგვისტო

01:00 საათზე იანაევი ხელს აწერს დოკუმენტებს საგანგებო მდგომარეობის სახელმწიფო კომიტეტის შექმნის შესახებ, რომელიც შედგება მისი პავლოვის, კრიუჩკოვის, იაზოვის, პუგოს, ბაკლანოვის, ტიზიაკოვისა და სტაროდუბცევისგან (ამ დოკუმენტებს შორის არის „მიმართვა საბჭოთა ხალხისადმი“). საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის წევრები ხელს აწერენ საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის N 1 დადგენილებას, რომელშიც ნათქვამია, რომ „სსრკ-ის ცალკეულ რაიონებში“ საგანგებო მდგომარეობა შემოღებულია ექვსი თვის ვადით, მოსკოვის დროით 19 აგვისტოს 04:00 საათიდან. დადგენილებით მოხდა მიტინგების, დემონსტრაციებისა და გაფიცვების აკრძალვა, პოლიტიკური პარტიების, საზოგადოებრივი ორგანიზაციებისა და მასობრივი მოძრაობების საქმიანობის შეჩერება.

03:30 საათზე თავდაცვის მინისტრი დიმიტრი იაზოვი ხსნის დიდ სხდომას, სადაც იგი აცხადებს გორბაჩოვის ავადმყოფობას და საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის შექმნას. საჰაერო სადესანტო ძალების სპეციალური ბრიგადა, რომელიც მდებარეობს სოფელ მედვეჟიე-ოზერაში, იღებს ბრძანებას: დილის 6 საათზე იყოს ოსტანკინოს სატელევიზიო ცენტრში. ტუშინოს აეროპორტში ტულის საჰაერო ხომალდი გაგზავნეს. ყველა გენერალი იღებს სპეციალურ ბრძანებებს. ნახევარი საათის შემდეგ, სსრკ კგბ-ს სასაზღვრო ჯარების სევასტოპოლის პოლკი ბლოკავს საპრეზიდენტო დაჩას ფოროსში. სსრკ საჰაერო თავდაცვის ძალების შტაბის უფროსის, გენერალ-პოლკოვნიკ იგორ მალცევის ბრძანებით, ორმა ტრაქტორმა გადაკეტა ასაფრენი ბილიკი, რომელზედაც მდებარეობს პრეზიდენტის საფრენი საშუალებები — თვითმფრინავი Tu-134 და ვერტმფრენი Mi-8.

06:00 საათზე სსრკ-ს მედია აცხადებს რომ სსრკ-ს პრეზიდენტს მ. გორბაჩოვს ჯანმრთელობის მდგომარეობის გამო არ შეუძ₾ია მოვალეობის შესრულება. ასევე ცნობილი გახდა, რომ შექმნილია საგანგებო მდგომარეობის სახელმწიფო კომიტეტი ქვეყნის მართვისა და საგანგებო მდგომარეობის ეფექტიანად განსახორციელებლად. კომიტეტმა გამოაცხადა საგანგებო მდგომარეობის შემოღება ქვეყნის გარკვეულ რაიონებში (ფაქტობრივად, საგანგებო მდგომარეობის სახელმწიფო კომიტეტმა საგანგებო მდგომარეობა მხოლოდ მოსკოვში შემოიღო).

07:00 საათზე, თავდაცვის მინისტრ იაზოვის ბრძანებით, ტამანის მოტომსროლელი დივიზია, კანტემიროვსკაიას სატანკო დივიზია და 106-ე საჰაერო სადესანტო დივიზია გადადის მოსკოვში. ამავდროულად, საჰაერო სადესანტო განყოფილებები შეიყვანეს ლენინგრადსა და კიევში. დივიზიების პერსონალი არ იყო ინფორმირებული ამ უჩვეულო გადაადგილების მიზნის შესახებ. დილის 06:30 საათზე კიევის სამხედრო ოლქის მეთაურმა, გენერალმა ვ. ჩეჩევატოვმა ლეონიდ კრავჩუკს საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის შექმნის შესახებ აცნობა. კიევთან ახლოს, პოლოცკის საჰაერო სადესანტო დივიზია დაეშვა ბორისპილ-2 სამხედრო აეროდრომზე.

რსფსრ-ს პრეზიდენტი ბორის ელცინი 09:00 საათზე მიდის „თეთრ სახლში“ (რსფსრ უზენაესი საბჭო) და აწყობს საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის მოქმედებების წინააღმდეგობის ცენტრს. წინააღმდეგობა იღებს მიტინგების ფორმას, რომლებიც იკრიბებიან მოსკოვში თეთრ სახლთან კრასნოპრესნენსკაიას სანაპიროზე და ლენინგრადში წმინდა ისაკის მოედანზე მარიინსკის სასახლესთან.

10:00 საათიდან, სსრკ-ს შინაგან საქმეთა მინისტრის პუგოს დავალებით გამოყოფილი საგზაო პოლიციის ეკიპაჟების დახმარებით, ჯარები დღის განმავლობაში იკავებენ დანიშნულ პოზიციებს მოსკოვის ცენტრში. საჭირო იყო ცენტრალური ტელეგრაფის, TASS-ის, ოსტანკინოს სატელევიზიო ცენტრის, რადიოსადგურების, თბოელექტროსადგურების, წყლის სადგურების, ხიდების და მათთან მიდგომების დაცვა. კგბ-ს და სსრკ შინაგან საქმეთა სამინისტროს სპეცდანიშნულების რაზმები ბლოკავს მანეჟნაიას მოედანს და კრემლს. იმავდროულად, უშუალოდ თეთრი სახლის გვერდით არის 106-ე საჰაერო სადესანტო დივიზიის 137-ე პარაშუტის პოლკის ჯავშანტექნიკა გენერალ-მაიორ ალექსანდრე ლებედის მეთაურობით და ტამანის დივიზიის ტანკები. ტამანის სამმართველოს მოტორიზებული ქვედანაყოფის ნაწილებმა დაიკავეს ცენტრალური ტელეგრაფი და ყველა დამსწრეს უბრძანეს დაეტოვებინათ შენობა. ამავდროულად, ინფორმაციის გადაცემა გრძელდება საოპერაციო ოთახის გარეთ, მათ შორის, თეთრი სახლიდან მდებარე ტელეტიპის მანქანების მეშვეობით.

11:00 საათიდან მანეჟის მოედანზე ხალხი სამფერიანი დროშებითა და სახაროვისა და ელცინის პორტრეტებით იწყებს შეკრებას. რსფსრ-სა და მოსკოვის საკრებულოს სახალხო დეპუტატებმა შეკრებილებს განუსაზღვრელი გაფიცვისკენ მოუწოდეს. ისმის მოწოდება: „ყველამ დავიცვათ თეთრი სახლი!“.

14:00 საათძე მანეჟის მოედნიდან დემონსტრანტთა ბრბო კვლავ დაიძრა თეთრი სახლისკენ. დემონსტრანტებმა მოაწყვეს მსვლელობა კალინინის პროსპექტის გასწვრივ, შეავსო თითქმის მთელი გამზირი, ისინი მანეჟის მოედნიდან თეთრი სახლისკენ გაემართნენ დიდი მიტინგისთვის, რომელშიც დაახლოებით 80 ათასი ადამიანი მონაწილეობდა. ამავდროულად, საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტმა გამოსცა N 2 დადგენილება რომელმაც დროებით შეზღუდა შემდეგი გაზეთების მუშაობა: „ტრუდი“, „რაბოჩაია ტრიბუნა“, „იზვესტია“, „პრავდა“, „კრასნაია ზვეზდა“, „საბჭოთა რუსეთი“, „მოსკოვსკაია პრავდა“, „ლენინის ბანერი“, „სოფლის ცხოვრება“.

15:30 საათზე თეთრ სახლთან შეკრებილებმა ბარიკადების აგება დაიწყეს. 16:00 საათზე სსრკ პრეზიდენტის იანაევის ბრძანებულებით მოსკოვში საგანგებო მდგომარეობა გამოცხადდა, ხოლო სამხედრო ოლქის მეთაური ნიკოლაი კალინინი დაინიშნა ქალაქის კომენდანტად.

დაახლოებით 17:00 საათზე ელცინმა გამოსცა ბრძანებულება N 61, რომლითაც საბჭოთა კავშირის აღმასრულებელი ხელისუფლება, მათ შორის უშიშროების ძალები, გადაეცა რსფსრ-ს პრეზიდენტს.

17:00 საათზე საგარეო საქმეთა სამინისტროს პრესცენტრის შესასვლელთან ტანკებია. პრესცენტრში საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის წევრების პრესკონფერენცია გაიმართა. კომიტეტის წევრები ნერვიულობდნენ. იანაევმა განაცხადა, რომ 1985 წელს დაწყებული დემოკრატიული რეფორმების (პერესტროიკა) კურსი გაგრძელდება, გორბაჩოვი კი შვებულებაში იმყოფება და მკურნალობს ფოროსში და მას არაფერი ემუქრება. მან გორბაჩოვს თავის მეგობარი უწოდა და იმედი გამოთქვა, რომ დასვენების შემდეგ მოვალეობას დაუბრუნდებოდა და ერთად იმუშავებდნენ.

20:52 საათზე ბორის ელცინი სიტყვით გამოვიდა მიტინგზე. რსფსრ-ის პრეზიდენტმა შეკრებილებს რუსეთის ხელმძღვანელობის ბოლო გადაწყვეტილებები გააცნო.

სსრკ ცენტრალური ტელევიზიის საღამოს ეთერში, გადაცემა „ვრემია“-ში მოულოდნელად გადის მისი კორესპონდენტის სერგეი მედვედევის მიერ მომზადებული სიუჟეტი თეთრ სახლში არსებული ვითარების შესახებ, რომელშიც ელცინი კითხულობს განკარგულებას „საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტისუკანონობის შესახებ“. სიუჟეტი მკვეთრად განსხვავდებოდა გადაცემის დანარჩენ ნაწილებთან (ყველა სხვა სიუჯეტი საგანგებო საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის ქმედებების მხარდასაჭერი იყო) და კომიტეტმა ეჭვქვეშ დააყენა ტელევიზიის საქმიანობა.

20 აგვისტო

20 აგვისტოს, დილით ადრე, ნორვეგიული ტელეკომპანია NRK-ის მოსკოვის ბიუროს მთავარმა კორესპონდენტმა, ჰანს-ვილჰელმ სტეინფელდმა მოახერხა ელცინთან ინტერვიუ, რომელმაც გადატრიალებას უწოდა კრიმინალი. ჟურნალისტმა ფინური ტელევიზიის პირდაპირი კაბელის გამოყენებით ინტერვიუ გადასცა ჰელსინკში. რამდენიმე საათში ინტერვიუ მთელ მსოფლიოში გავრცელდა.

09:00 საათზე თეთრი სახლის დამცველებმა დიდწილად დაასრულეს ბარიკადების მშენებლობა. მსუბუქი ქვეითსაწინააღმდეგო ბარიკადების გვერდით გამოჩნდა ბეტონის ტანკსაწინააღმდეგო ბარიკადები, ხოლო ქვიშით დატვირთულმა სატვირთოებმა გადაკეტეს თეთრი სახლის შესასვლელები.

10:00-11:30 სთ პერიოდში რუსეთის ლიდერების ჯგუფი (ა. რუცკოი, რ. ხასბულატოვი და ი. სილაევი) კრემლში შეხვდნენ ანატოლი ლუკიანოვს. შეხვედრისას რუსულმა მხარემ წამოაყენა მოთხოვნები, რომელიც ძირითადად მოიცავდა საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის საქმიანობის შეწყვეტას და გორბაჩოვის მოსკოვში დაბრუნებას.

მსტისლავ როსტროპოვიჩი აძლევს ინტერვიუს

12:00 საათზე მოსსოვეტთან მოედანზე გამართლ მიტინგზე 60 ათასზე მეტი მონაწილე შეიკრიბა. აივნიდან მოსახლეობას მიმართეს გავრილ პოპოვმა, ედუარდ შევარდნაძემ, ალექსანდრე იაკოვლევმა, სერგეი სტანკევიჩმა და სხვებმა. მათ შორის, ვინც საბჭოების სახლის შესაძლო თავდასხმისგან დასაცავად მოვიდა, იყვნენ მსტილავ როსტროპოვიჩი, ანდრეი მაკარევიჩი, კონსტანტინე კინჩევი, ალექსანდრე გოროდნიცკი, მარგარიტა ტერეხოვა, ბორის ხმელნიცკი, ტატიანა დრუბიჩი, ბორის აკუნინი, ჟან საგადეევი, ანატოლი კრუპნოვი, ალექსეი ბალადადკოვი, სერგეი პარხომენკო, მომავალი ტერორისტი შამილ ბასაევი და იუკოსის მომავალი ხელმძღვანელი მიხეილ ხოდორკოვსკი, მოსკოვის მერის მოადგილე იური ლუჟკოვი და მისი ორსული მეუღლე ელენა ბატურინა, სსრკ-ს საგარეო საქმეთა ყოფილი მინისტრი ედუარდ შევარდნაძე.

13:00-16:00 საათზე თავდაცვის მინისტრის მოადგილე ვლადისლავ აჩალოვთან შეხვედრაზე საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის ბრძანებით დაიწყო მზადება რათა რსფსრ უმაღლესი საბჭოს შენობა უშიშროების ძალებს დაეკავებინათ. ოპერაციის დაწყება გადაწყდა 21 აგვისტოს დილის 3 საათისათვის. ოპერაციის გეგმა საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის წევრებს 20 აგვისტოს საღამოს შეატყობინეს და არანაირი წინააღმდეგობა არ გამოუხატავთ. თუმცა, წერილობითი გადაწყვეტილება ოპერაციის ჩატარების შესახებ არ გავრცელებულა. აჩალოვის შტაბი იძულებული გახდა დაეწყო ოპერაციის პრაქტიკული ორგანიზება და ამავდროულად შეახსენა საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის ხელმძღვანელებს პოლიტიკური გადაწყვეტილების მიღების აუცილებლობა. ამასობაში ოპერაციაში ჩართული ქვედანაყოფების მეთაურებს დავალება ზეპირად მიეცათ, თუმცა, გენერლებმა, რომლებიც პასუხისმგებელნი იყვნენ თავდასხმის მომზადებაზე, ეჭვი შეიტანეს ოპერაციის მიზანშეწონილობაში. თავდასხმა გაუქმდა.

16:00 საათზე თეთრ სახლთან მიტინგი დასრულდა, თეთრი სახლის თავდაცვის შტაბმა დაიწყო სახალხო მილიციის შექმნა „მოხალისე ასეულების“ სახელწოდებით.

17:00 საათზე ბორის ელცინმა გამოსცა ბრძანებულება N 64 რსფსრ ტერიტორიაზე სსრკ-ს შეიარაღებული ძალების მთავარსარდლის მოვალეობის დროებით საკუთარ თავზე აღების შესახებ, ხოლო ამავე დროს რსფსრ-ის თავდაცვის მინისტრად გენერალ-პოლკოვნიკი კონსტანტინე კობეცი დანიშნა.

20 აგვისტოს საღამოს, საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის მორიგ სხდომაზე შეიკრიბნენ იანაევი, იაზოვი, კრიუჩკოვი, პუგო, ბოლდინი, ბაკლანოვი, გრუშკო, ტიზიაკოვი, სტაროდუბცევი და რამდენიმე მოწვეული პირი. საგანგებო სიტუაციების კომიტეტის შტაბ-ბინის მიერ შეგროვებული ინფორმაციის ანალიზმა აჩვენა, რომ სიტუაცია ვითარდებოდა არა საგანგებო კომიტეტის სასარგებლოდ. პარალელურად მომზადდა სსრკ პრეზიდენტის მოვალეობის შემსრულებლის გენადი იანაევის ბრძანებულების პროექტი „ბალტიისპირეთის რესპუბლიკებში, მოლდოვაში, სომხეთში, საქართველოში, რსფსრ-სა და უკრაინის სსრ-ს ცალკეულ რეგიონებში დროებითი საპრეზიდენტო მმართველობის შემოღების შესახებ“.

20:43 საათზე მოსკოვის სამხედრო ოლქის მეთაური ნიკოლაი კალინინი აცხადებს, რომ ქალაქში 23:00 საათიდან 5:00 საათამდე კომენდანტის საათია გამოცხადებული, მაგრამ ამავე დროს დაიწყება სამხედრო ტექნიკის გაყვანა დედაქალაქიდან. 23:00 საათზე, ტამანის დივიზიის მოტორიზებული ნაწილები იწყებენ პატრულირებას მოსკოვის ცენტრში კომენდანტის საათის გასაძლიერებლად. ღამის განმავლობაში არცერთი ადამიანი არ დაუკავებიათ.