ფხოვი

ფხოვი, ფხოეთი — ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარე აღმოსავლეთ საქართველოში, არაგვის ხეობაში, ძირითადად, მოიცავს დღევანდელი ფშავისა და ხევსურეთის ტერიტორიებს და მათი უძველესი სახელწოდებაა.

ფხოვი დღევანდელი საქართველოს რუკაზე

ლებაისკრის ციხე

ი. ჯავახიშვილი ფხოვის ისტორიულ ტერიტორას ასე ფარგლავს:

„გუდამაყრის ხეობის აღმოსავლეთით ფხოელთა მთებზე არის ფხოეთი, რომელსაც აღმოსავლეთით დიდოეთი, ხოლო სამხრეთ–აღმოსავლეთით თუშეთი საზღვრავს.“

„ფხოელები“, ანუ ფხოველები პირველად იხსენიებიან „მოქცევაჲ ქართლისაჲ“–ში, სადაც ვკითხულობთ, რომ წმინდა ნინოს ქართლის მოქცევის და მცხეთაში ეკლესიის ორგანიზების შემდგომ (326 წ.), აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთშიც უქადაგია:

„წარიყვანა იაკობ მღდელი, საბერძნეთით მოსრული და ერის–თავი ერთი, წარვიდა და დადგა წობენს. და მოუწოდა, მთეულთა, ჭართალელთა და ფხოელთა, და წილკანელთა და უქადაგა სარწმუნოვებაჲ ქრისტჱსი. ხოლო მათ განუყარეს თავი და ერისთავმან მცირედ წარჰმართა მახჳლი და შიშით მოსცნეს კერპნი მათნი დალეწად.“

ფხოვისა და ფხოველებზე ინფორმაციას იძლევა აგრეთვე VII საუკუნის ანონიმი ავტორის „სომხური გეოგრაფია“. შემდეგ საუკუნეებში ფხოელნი მოხსენიებულია კახეთის „ქორიკოზის“ (ქორეპისკოპოსი) კვირიკე III დიდი დროს (1014 წ. ), როდესაც მან კახეთი ხელმეორედ დაიპყრო და ახალი საერისთავოები განაწესა, ნათქვამია:

„... მეორე (ერისთავი) დასვა კვეტერისა და მიეცა უჯარმის ზემოთი ორთა მთათა შორის, რომელ არიან კახეთისა და კუხეთისა ვიდრე კავკასამდე და გარდაღმად. ესე არს ერწო-თიანეთი, ფხოველნი, ძურძუკი და ღლიღვი.“

ამ მოკლე ცნობიდან ირკვევა, რომ ფხოვი საშუალო საუკუნეებში კვეტერის საერისთავოში შედიოდა.

XIII საუკუნეში, თამარის მეფობის უკანასკნელ წლებში, დაახლოებით 1212 წელს, ფხოელები და დიდოელები გამდგარან. „ისტორიანი და აზმანი შარავანდედთანი“ მოგვითხრობს, რომ გამდგარ მთიულებს დაუწყიათ საქართველოს სამეფოს ტერიტორიების აწიოკება. ივანე ათაბაგს სამ თვეში კვლავ დაუმორჩილებია ფხოველნი და დიდოელნი, მათთვის ხარაჯა (საადგილმამულო გადასახადი) დაუწესებია და მეკავშირეობის გამტკიცების მიზნით მძევლები წამოუსხია. ამ ამბების აღწერისას მემატიანე ხაზს უსვამს განდგომილ მთიულთა სარწმუნოებასაც და გვაძლევს მათ მოკლე დახასიათებას:

„ხოლო ფხოველნი ჯუარის მსახურნი არიან და ქრისტიანობასა იჩემებენ. ამათ იწყეს რბევად და ჴოცად და ტყუეობად ცხადად და ღამით. მოუწოდა მეფემან ათაბაგსა და ყოველთა მთეულთა ... მისცა ათაბაგსა და წარავლინა მათ ზედა. ხოლო ივანე გონიერად ყო: აღვიდა მთასა ჴადისასა და წარვლო წუერი მთისა, წარდგა მთასა ფხოველთასა და დიდოთასა, რომელი არავის ექმნა, არცა პირველ, არცა შემდგომად, რამეთუ ერთ–კერძო დაურჩა დურძუკეთი და ერთ–კერძო დიდოეთი და ფხოეთი. ცნეს რა მისვლა ათაბაგისა, მოვიდეს ძღუნითა მეფენი დურძუკთანი, მოსცეს ლაშქარი და დაუდგეს გუერდსა. და იწყეს ზეიდაღმან ბრძოლად, და რბევად, და კლვად, და ტყუეობად და დაწუად; მოსწყჳდეს ურიცხჳ კაცი დიდოი და ფხოვი, და დაყვნეს სამნი თუენი: ივნის, ივლისი და აგჳსტოსი. მაშინ შეიწრებულთა ათაბაგისათა მოსცეს მძევლები და აღუთქუეს მსახურებად ხარაჯა, და პირი სიმტკიცისა აღუთქუეს. წარმოასხეს მძევლები, ქმნეს ზავნი და ესრეთ გამარჯუებითა მოვიდა ივანე მეფეს წინაშე და რქუა: „ძლიერო მეფეო! იქმნა ბრძანება შენი, მოვაოჴრენ ურჩნი შენნი დოდოეთი და ფხოეთი“.“

ამ დროიდან ამ მხარეს სახელიც ეცვლება და ფხოვის ნაცვლად შემდეგ საუკუნეებში ის ფშავად იხსენიება. მისი ძველი ისტორიული სახელი ფხოვი დღეს მხოლოდ ერთ სოფელს, შუაფხოს შერჩენია, რომელიც ფხოვის არსებობის უტყუარი მოწმეა. შესაძლებელია, ეს შუაფხო XII საუკუნეში თავისი პოლიტიკურ–ეკონომიკური მნიშვნელობით ფხოვის ცენტრი ყოფილიყო, სადაც დაცულია ფშავის ძლიერი სალოცავი იახსრის ხატი და ნასოფლართა ნანგრევები. ფხოელების სახელწოდებაც ამ გეოგრაფიული ფხოვიდან უნდა ყოფილიყო წარმოშობილი, მაგრამ ამბოხების შემდეგ ფხოვის ხეობაშიც სახელი ფხოვი იცვლება, რომლის ნაცვლად შემოდის „ფშავი“.

ახლანდელი ხევსურეთის სოფლების მოსაზღვრე არაქართული მოსახლეობა ხევსურებს „ფხიას“ უწოდებს, რაც ფხოვის სახელწოდების შემორჩენილ ფორმას წარმოადგენს.

იხილეთ აგრეთვე

• ფხოველები
• ფხოველთა და დიდოელთა აჯანყება

ლიტერატურა

• გვასალია ჯ., ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 10, თბ., 1986. — გვ. 439.
• გვასალია ჯ. არაგვის ხეობის ისტორიული გეოგრაფიის საკითხები, «საქართველოს ისტორიული გეოგრაფიის კრებული», 1975, ტ. 5