მოზაიკა
მოზაიკა (ფრანგ. mosaїque, იტალ. mosaico < ლათ. musivum — „მუზებს მიძღვნილი“) — მონუმენტური ფერწერის სახეობა; სახვითი და ორნამენტული კომპოზიციები, რომლებიც შედგენილია მცირე ზომის ერთგვაროვანი ბუნებრივი (კენჭი, ნიჟარა, ბუნებრივი ქვა) ან ხელოვნური წარმოშობის (სმალტა, მინანქარი) ელემენტებისგან (ე.წ. ტესერებისგან). მოზაიკით რთავენ იატაკს, ჭერს, კედლებს, სვეტებს, იშვიათად — დეკორატიულ-გამოყენებითი ხელოვნების საგნებს; ზოგჯერ მოზაიკას დაზგური ნაკეთობებისთვისაც (მოზაიკური ხატები და პორტრეტები) იყენებდნენ.[1]
ისტორია
რედაქტირებამოზაიკის უძველესი ძეგლები მიეკუთვნება ძვ. წ. III ათასწლეულს. მოზაიკასთან ახლოს მდგომი ტექნიკა შეიძლება ვნახოთ ძველ შუამდინარეთში (ტაძარი ურუქში, დაახლ. ძვ. წ. 3500 წ.; „ურის შტანდარტი“, ძვ. წ. 2600 წ., ბრიტანეთის მუზეუმი, ლონდონი). მოზაიკამ ყველაზე ფართო გავრცელება პოვა ანტიკურ სამყაროში, სადაც ის იატაკზედა დეკორაციის საშუალება იყო. ანტიკური მოზაიკის მთავარი ტექნიკები იყო ე.წ. opus barbaricum (ბუნებრივი ფერადი კენჭების მოზაიკა), opus tesselatum (ქვის ხელით დამუშავებული ტესერების მოზაიკა), opus vermiculatum (წვრილმოდულიანი მოზაიკა, რომელიც ფერწერასთან მიახლოებული რთული ილუზიონისტური გამოსახულებების შექმნის საშუალებას იძლეოდა), opus sectile (ბუნებრივი ქვის წვრილი ფირფიტების მოზაიკა). ძველ საბერძნეთში იატაკზედა კენჭებიანი მოზაიკა გავრცელდა ოლინთოსსა (ძვ. წ. V ს.) და პელაში (ძვ. წ. IV ს., მუზეუმი, პელა). ელინიზმის კულტურაში ჩამოყალიბება დაიწყო ხელით დამუშავებული ტესერების მოზაიკის ტრადიციამ (საცხოვრებელი სახლები კუნძულ დელოსზე). ვრცელი მოზაიკური ანსამბლები აღმოჩენილია საცხოვრებელ სახლებში (პომპეისა და ჰერკულანუმში), ქალაქგარე ვილებში (ვილა-დელ-კაზალე, ქ. პიაცა-არმერინასთან ახლოს, სიცილია), შადრევნებში, აბანოებში და ძველი რომისა და მისი პროვინციების სხვა საზოგადოებრივ ნაგებობებში. მათში წარმოდგენილია სიუჟეტთა დიდი ნაირგვარობა: ნატურმორტ-ტრომპლეი („დაუგველი იატაკი“ — სასადილოს იატაკზე დაყრილი ნაგვის იმიტაცია), ნადირობის, სპორტული თამაშების სცენები, ისტორიული კომპოზიციები („ისოსის ბრძოლა“, ძვ. წ. II ს., ეროვნული არქეოლოგიური მუზეუმი, ნეაპოლი), 3-განზომილებიანი ილუზიონისტური ორნამენტები.[1]
-
მოზაიკა ურუქის ტაძრიდან -
-
-
-
-
ნეპტუნისა და ამფიტრიტეს მოზაიკა ჰერკულანუმიდან -
დატყვევებული ვეფხვის მოზაიკა, ვილა-დელ-კაზალე -
დაუგველი იატაკის მოზაიკა
_(2).jpg)
_WLM_003.JPG)
ადრექრისტიანული მოზაიკა
რედაქტირებაადრექრისტიანულ ხელოვნებაში შენარჩუნებული იყო გვიანანტიკური იატაკზედა მოზაიკის ტრადიცია (აკვილეის საპატრიარქო ბაზილიკა, IV ს.). თუმცა ქრისტიანობის პირველ საუკუნეებში მიმდინარეობდა მოზაიკის ტექნიკის არსებითი შეცვლა. მისი მთავარი მასალა გახდა სმალტა, რომელიც ოქროსა და ვერცხლის უწვრილეს ფირფიტებთან შერწყმით სინათლის არეკვლის თვისებას იძენდა (კიდევ უფრო მეტად ძლიერდებოდა ზედაპირზე ტესერების სხვადასხვა კუთხით დამაგრების წყალობით), ხოლო მოზაიკის განთავსების ადგილად ტაძრების კედლები იქცა (შემდგომში კამარებიც). ადრექრისტიანული მოზაიკური ანსამბლები შექმნილია რომში (კონსტანტინას მავზოლეუმი, სანტა-პუდენციანას ეკლესია, სანტა-მარია-მაჯორეს ეკლესია), რავენაში (გალა პლაციდიას მავზოლეუმი).[1]
-
ანტილოპის მოზაიკა აკვილეის ბაზილიკიდან -
ფრინველის მოზაიკა აკვილეის ბაზილიკიდან -
ქრისტეს მოზაიკა კონსტანტინას მავზოლეუმიდან -
ქრისტეს მოზაიკა გალა პლაციდიას მავზოლეუმიდან
ბიზანტიური მოზაიკა
რედაქტირებამოზაიკის მხატვრული შესაძლებლობები ყველაზე მეტად გამომჟღავნდა ბიზანტიურ ხელოვნებაში, სადაც მაქსიმალურად იყენებდნენ მის სინათლისმიერ თვისებებს და პატარა მოდულის გამოყენებით დიდი, მ.შ. არასწორი ფორმის, ზედაპირის ორგანიზების უნარს. იმპერატორ იუსტინიანეს დროს მოზაიკით შეიმკო აია-სოფიას ტაძარი კონსტანტინოპოლში, ეკლესიები რავენაში (სანტ-აპოლინარე-ნუოვო, VI ს.-ის დასაწყ.; სან-ვიტალე, 546–547; სანტ-აპოლინარე-ინ-კლასე, მოირთო 549 წელს), თესალონიკეში (წმ. გიორგის ეკლესია, IV ს.-ის ბოლო; წმ. დიმიტრის ეკლესია, VII ს.-ის I ნახ.), სინაიზე (სინის წმ. ეკატერინეს მონასტრის ეკლესია, 548–565). კონსტანტინოპოლის დიდ საიმპერატორო სასახლეში შეიქმნა იატაკზედა მოზაიკები ნადირობისა და პასტორალური სცენებით. შუაბიზანტიურ პერიოდში ჩამოყალიბდა მოზაიკებით ჯვარ-გუმბათოვანი ტაძრების მორთვის განსაკუთრებული სისტემა: ცალკეული ხატის მსგავსი კომპოზიციები მკაცრი იერარქიის დაცვით განთავსებული იყო ტაძრის სივრცის სხვადასხვა იარუსის მრუდწირულ (ამოზნექილ ან ჩაზნექილ) ზედაპირებზე (დაფნის ღვთისმშობლის მიძინების ეკლესია, დაახლ. 1100; ფოკიდის ოსიოს ლუკას მონასტრის კათოლიკონი, 1030–40-იანი წწ.; ქიოსის ნეა მონის მონასტრის კათოლიკონი, 1042–55, და სხვ.).[1]
ბიზანტიური მოზაიკური სისტემა ასევე გავრცელდა ბიზანტიის კულტურული გავლენის არეალში შემავალ ქვეყნებში: საქართველოში (შორეთის ტაძარი, VII ს.-ის I ნახ., საქართველოს ეროვნული მუზეუმი, თბილისი; გელათის მონასტრის მთავარი ტაძარი, 1125–1130), ძველ რუსეთში (კიევში — სოფიას ტაძარი, 1030–40-იანი წწ., მიხეილის ოქროსგუმბათოვანი მონასტერი, 1108–1113, დღეს დიდი ნაწილი სოფიას ტაძარშია) და სხვ.[1]
ბიზანტიელი ხელოსნების წყალობით, მოზაიკის გამოყენება დაიწყეს მუსლიმურ ქვეყნებშიც (კლდის გუმბათი იერუსალიმში, 691–692; ომაიანთა მეჩეთი დამასკოში, 707–711; კორდოვის მეჩეთი, 965). იატაკზედა მოზაიკის ტრადიცია გაგრძელდა შუა საუკუნეების სირიასა და პალესტინაში (ნადირობის სცენები აბანოებში, VIII ს.-ის II ნახ.).[1]
-
საიმპერატორო ჭიშკრის მოზაიკა, აია-სოფია -
სამხრეთ-დასავლეთის შესასვლელის მოზაიკა, აია-სოფია -
მარიამი ყრმით, აია-სოფია -
წმინდანების მოზაიკა, სანტ-აპოლინარე-ნუოვო -
იმპერატორი იუსტინიანე I და მისი სამეფო კარი, სან-ვიტალე -
იმპერატორი კონსტანტინე IV, სანტ-აპოლინარე-ინ-კლასე -
წმინდა დიმიტრი ეპისკოპოსსა და პრეფექტს შორის, სალონიკის წმ. დიმიტრის ეკლესია -
არწივის მოზაიკა კონსტანტინოპოლის საიმპერატორო სასახლიდან -
მარიამი ახალშობილი ყრმით, დაფნის მონასტერი -
კლდის გუმბათის მოზაიკა
ძველი ქართული მოზაიკა
რედაქტირებასაქართველოში მ. ცნობილია IV-VI საუკუნეებიდან. არქეოლოგიური გათხრების შედეგად აღმოჩენილი მოზაიკური ძეგლები მიუთითებენ, რომ იგი იმთავითვე განვითარების მაღალ დონეზე იდგა. 1952–1954 წლებში ივანე ჯავახიშვილის სახელობის ისტორიის, არქეოლოგიისა და ეთნოგრაფიის ინსტიტუტის არქეოლოგიურმა ექსპედიციამ ბიჭვინთაში აღმოაჩინა IV საუკუნის სამნავიანი ბაზილიკა. ტაძრის იატაკი დაფარული იყო მოზაიკური მხატვრობით. შედარებით კარგად იყო დაცული საკურთხევლის აფსიდსა და სტოაში, კარიბჭეში, ცალკეული ფრაგმენტები — ტაძრის სხვადასხვა ადგილას (ბიჭვინთის მოზაიკა, საქართველოს ხელოვნების მუზეუმი, სულ 27 მ²). 1971–1977 წლებში არქეოლოგიური გათხრების შედეგად სოფელ ძალისის მიდამოებში, დიონისეს ტაძარში აღმოჩნდა II საუკუნის იატაკის მოზაიკური მხატვრობა (იხ. ძალისი). მოზაიკური მხატვრობის ნიმუში აგრეთვე შემონახული იყო მცხეთის მცირე ჯვრის ტაძრის საკურთხევლის აფსიდის კონქში. VII საუკუნის პირველი ნახევრით თარიღდება წრომის ტაძრის მოზაიკა, მხატვრობის უმეტესი ნაწილი დაიღუპა. შედარებით მოზრდილი 3 ფრაგმენტი კი ახლა საქართველოს ხელოვნების მუზეუმში ინახება. XII საუკუნის განეკუთვნება ქართული მონუმენტური ხელოვნების მაღალმხატვრული ძეგლი გელათის მოზაიკა.[2]
დასავლეთევროპული მოზაიკა
რედაქტირებახატმებრძოლეობის პერიოდში ბიზანტიელმა ოსტატებმა მოზაიკის ხელოვნება შეიტანეს დასავლეთ ევროპაში (ჟერმინი-დე-პრეს ეკლესია, დაახლ. 806). ბერძენი მოზაიკოსების მიერ მოირთო მონტეკასინოს სააბატო (1071, არ შემონახულა), შეიქმნა ანსამბლები ვენეციის წმინდა მარკოზის ტაძარში, ტორჩელოს სანტა-მარია-ასუნტას ეკლესიაში; სიცილიაზე — კაპელა პალატინაში (1140–50-იანი წწ.) და პალერმოს მარტორანაში (დაახლ. 1143), ჩეფალუს (დაახლ. 1148) და მონრეალეს (1180–94) ტაძრებში. ბიზანტიურისაგან განსხვავებით, ევროპაში ჭარბობდა ტაძრის კედლებისა და კამარების მთლიანი დეკორირება; მოზაიკა გამოიყენებოდა ნარატივული კომპოზიციების შესაქმნელად, ხოლო ჯვარ-გუმბათოვანი ტაძრის დეკორის სისტემა ადაპტირებული იყო ეკლესიის შენობის ბაზილიკურ ტიპთან. ადრექრისტიანულ ძეგლებზე მიბაძვამ მნიშვნელოვანი როლი ითამაშა რომში მოზაიკური დეკორაციების აღორძინებაში (სან-კლემენტეს ეკლესია, 1128; სანტა-მარია-ინ-ტრასტევერე, 1140–1143 და სხვ.). XI საუკუნის ბოლოს – XIV საუკუნის დასაწყისში რომში განვითარდა განსაკუთრებული ტექნიკა, რომელსაც კოსმატის მოზაიკა ეწოდა.[1]
-
ჟერმინი-დე-პრეს მოზაიკა -
ქრისტეს მოზაიკა, ვენეციის წმ. მარკოზის ბაზილიკა -
მეფის მოზაიკა, კაპელა პალატინა -
როჯერ II-ის მოზაიკა, მარტორანა -
მოზაიკა ჩეფალუს ტაძრიდან -
ვილჰელმ II კეთილი ღვთისმშობელს სწირავს ტაძარს, მონრეალე
.JPG)
აღორძინების ხანა
რედაქტირებააღორძინების ეპოქიდან მოზაიკამ დიდწილად დაკარგა თავისი სპეციფიკა, დაიწყო ფერწერის სხვა სახეობებზე მიბაძვა და თანდათან განიდევნა მათ მიერ. XVI–XVII საუკუნეებში მოზაიკის ცენტრად რჩებოდა რომი, სადაც მოქმედებდა სახელოსნო, რომელშიც წმინდა პეტრეს ტაძრისთვის ქმნიდნენ მოზაიკებს. XVI საუკუნეში ფლორენციაში ჰერცოგ მედიჩთა მანუფაქტურებში დაიბადა ე.წ. ფლორენციული მოზაიკა (ძველრომაული opus sectile-დან აღმოცენებული), რომელიც მსხვილი გახეხილი ტესერებით გამოირჩეოდა, ისინი გამოჭრილი იყო ნახევრად ძვირფასი ქვებისგან და კონტურებზე სახვითი ელემენტები ჰქონდა: მისით რთავდნენ ავეჯს (მაგიდისებრ ზედაპირებს, კაბინეტებს), ინტერიერს (მედიჩების აკლდამა, სან-ლორენცო, ფლორენცია). ჰერკულანუმსა და პომპეიში აღმოჩენილი ანტიკური ძეგლების გავლენით, XVIII საუკუნის II ნახევრის – XIX საუკუნის I ნახევრის კლასიციზმის ხელოვნებაში გავრცელდა მოზაიკური მინიატიურა, რომლითაც რთავდნენ ავეჯსა და დეკორატიულ-გამოყენებითი ხელოვნების საგნებს, საიუველირო ნაკეთობებს.[1]
XIX–XX საუკუნეები
რედაქტირებაXIX საუკუნის ისტორიზმმა გამოიწვია მოზაიკის აღორძინება. მოზაიკის სახელოსნოები გაჩნდა პარიზში (სადაც იქმნებოდა ლუვრის მელპომენეს დარბაზის დეკორი, 1810). ვენეციაში დაახლოებით 1860 წელს დაიწყო მუშაობა ანტონიო სალვიატის სახელოსნომ; მას ეკუთვნის მოზაიკის აწყობის არაპირდაპირი მეთოდის აღმოჩენა, რომლის დროსაც კომპოზიციები მუყაოზე წინასწარი ფერწერული ესკიზის მიხედვით იქმნება სარკულ გამოსახულებაში და სახელოსნოშივე იფარება დამამაგრებელი ხსნარით, შემდეგ კი გადააქვთ კედელზე. 1860–70-იან წლებში ვენეციელი ოსტატების მიერ შეიქმნა ლონდონის ალბერტის მემორიალისა (1862–1875) და წმინდა პავლეს ტაძრის, პარიზის ოპერის მოზაიკური კომპოზიციები. მოდერნისა და ეროვნულ-რომანტიკული მიმდინარეობის ოსტატები (ანტონიო გაუდი ესპანეთში, გუსტავ კლიმტი ავსტრიაში და სხვ.) ხშირად მიმართავდნენ ნაირგვარი მასალის მოზაიკის ტექნიკას. XX საუკუნის მოზაიკაში ჭარბობდა მკვეთრი ლოკალური ფერადი ლაქების შეხამებაზე აგებული კომპოზიციები (რენატო გუტუზო, ფერნან ლეჟე, დიეგო რივერა, დავიდ სიკეიროსი, ჰანს ერნი).[1]
-
სალვიატის შემოქმედება, აახენი -
სალვიატის შემოქმედება, ბერლინი -
სალვიატის შემოქმედება, ვენეცია -
პარიზის ოპერა
საბჭოთა მოზაიკა
რედაქტირება
მოზაიკა ფართოდ გამოიყენებოდა საბჭოთა დეკორატიულ-გასაფორმებელ ხელოვნებაში: მოსკოვის მეტროპოლიტენის სადგურების გაფორმებები („მაიაკოვსკაია“, მხატვ. ალექსანდრე დეინეკა; „კომსომოლსკაია-კოლცევაია“, მხატვ. პავლე კორინი); გრიგოლ ოპრიშკოს ფლორენციული მოზაიკები. XX საუკუნის II ნახევარში – XXI საუკუნის დასაწყისში მოზაიკის ბრწყინვალე ნიმუშები შექმნეს ნიკოლოზ ანდრონოვმა, ანდრია ვასნეცოვმა, ვლადიმერ მელნიჩენკომ, დიმიტრი მერპერტმა, ბორის მილიუკოვმა, ადა რიბაჩუკმა, ისააკ რაბინოვიჩმა, ბორის ტალბერგმა, ზურაბ წერეთელმა, ვიქტორ ელკონინმა, ევგენი მაქსიმოვმა, ალექსანდრე კარნაუხოვმა და სხვ.[1]