თესლბრუნვა

თესლბრუნვა — სასოფლო-სამეურნეო კულტურების მორიგეობით თესვა-მოყვანა მინდვრებად დაყოფილ მიწის ნაკვეთზე. მისთვის დამახასიათებელია ორი სახის მონაცვლეობა: დროში — წლიდან წლამდე და სივრცეში — მინდვრიდან მინდორზე. თესლბრუნვის ძირითადი ამოცანაა ნიადაგის ნაყოფიერების გადიდება, კვების ელემენტების რაციონალური გამოყენება, მოსავლის გაზრდა და პროდუქციის ხარისხის გაუმჯობესება, მინდვრის დასარეველიანებისა და მცენარეების მავნებლებით და დაავადებებით დაზიანების შემცირება, ქარისმიერი და წყლისმიერი ეროზიის უარყოფითი გავლენის თავიდან აცილება.

გამოყოფილია თესლბრუნვის სამი ტიპი: მინდვრის, საკვები და სპეციალური. დაყოფას საფუძვლად უდევს თესლბრუნვაში წარმოებული პროდუქციის სახე. მინდვრის თესლბრუნვას მიეკუთვნება ისეთი თესლბრუნვები, რომლებიც გათვალისწინებულია მარცვლისა და ტექნიკური კულტურების საწარმოებლად. თესლბრუნვის მცირე ნაწილი შეიძლება დაკავებული იყოს აგრეთვე საკვები კულტურებით. იმის მიხედვით, თუ რომელ კულტურას უჭირავს წამყვანი ადგილი, შეიძლება იყოს მარცვლეული კულტურების, ჭარხლის მზესუმზირის და სხვა ტიპის თესლბრუნვები.

საკვები თესლბრუნვები გათვალისწინებულია საკვების საწარმოებლად. ისინი იყოფა სათიბ–საძოვრის და ფერმისპირა თესლბრუნვებად. სათიბ–საძოვრიან თესლბრუნვაში სჭარბობს მრავალწლიანი ბალახები, ხოლო ფერმისპირაში — სასილოსე კულტურები, ძირხვენები და ბალახები — მწვანე საკვებად. სპეციალური თესლბრუნვები ისეთი თესლბრუნვებია, სადაც ითესება ბოსტნეული კულტურები, ბაღჩეული კულტურები, თამბაქო და სხვა. მათ მიეკუთვნება აგრეთვე ნიადაგდაცვითი თესლბრუნვები, რომელთა ძირითადი დანიშნულებაა ნიადაგის წყლისმიერი და ქარისმიერი ეროზიისაგან დაცვა.

ერთმანეთს უნდა ენაცვლებოდეს ბიოლოგიურად მკვეთრად დაშორებული და არა ახლობელი (მსგავსი) მცენარეები, რადგან მავნებლები, დაავადებები და სარეველები პირვალ შემთხვევაში უფრო ნაკლებად ხელსაყრელ გარემოს პოულობენ ზრდა-განვითარებისთათვის, ვიდრე მეორე შემთხვევაში. ყველა კულტურული მცენარე ერთნაირად ვერ ეგუება ზედიზედ თესვას.

არჩევენ მცენარეებს:

1. სტაბილურს განმეორებითი თესვის პირობებში (ჭვავი, სიმინდი, მარცვლეული ბალახები, ლობიო, სოია, ფეტვი);
2. ლაბილურს განმეორებითი თესვის დროს, რომლებიც ზედიზედ განმეორებით თესვას ვერ ეგუებიან, თუმცა ორწლიანი განმეორება ზოგჯერ დასაშვებია (ხორბალი, შვრია, ქერი, შაქრისა და საკვები ჭარხალი, ბარდა, მზესუმზირა);
3. შეუთავსებელს სხვა კულტურებთან, უმეტესად ერთი და იგივე ოჯახის წარმომადგენლებთან, რომლებიც ერთიმეორეს შემდეგ არ უნდა ითესებოდეს. სეთებია, მაგ. ძაღლყურძენასებრთა ოჯახის ბოსტნეული პომიდორი, ბადრიჯანი, წიწაკა, კარტოფილი.

სწორ თესლბრუნვაში სათოხნი და მთლიანსათესი კულტურები ერთმანეთს უნდა ცვლიდეს, თუ კი მათი განმეორებითი თესვა არ არის გამოწვეული სპეციალური მოსაზრებით. მაგალითად, სიმინდის შემთხვევაში. ასეთი მორიგეობა, უპირველეს ყოვლისა, საჭიროა ნიადაგის სტრუქტურაზე უარყუფითად მოქმედი მექანიკური ფაქტორების შესუსტების, აგრეთვე სარეველებისაგან მინდვრის გაწმენდის, ნიადაგიდან წყლისა და საკვებ ნივთიერებათა უფრო თანაბარზომიერი გამოყენებისათვის. თესლბრუნვაში ერთმანეთს უნდა ენაცვლებოდეს საშემოდგომო და საგაზაფხულო ნათესები, რაც უზრუნველყოფს კლიმატური რესურსების — სინათლის, სითბოს, წყლის უფრო მაღალეფექტურად გამოყენებას.

ბიოლოგიური აზოტიფიკაციის გაძლიერებისა და მისი ეფექტურობის გონივრული გამოყენების მიზნით თესლბრუნვაში უნდა გაიზარდოს პარკოსანი კულტურების მონაწილეობა და ისინი რეგულარულად უნდა ენაცვლებოდეს აზოტმომხმარებელ (მაგ. მარცვლოვან) მცენარეებს. თესლბრუნვაში საუკეთესო წინამორბედის შემდეგ უნდა მოთავსდეს, უპირველეს ყოვლისა, წამყვანი სასაქონლო კულტურები. მაგალითად, მრავალწლიანი ბალახების შემდეგ სასურველია დაითესოს საშემოდგომო და საგაზაფხულო პურეულები, ფეტვი, ბაღჩეული კულტურები (გოგროვანები). სათოხნი კულტურები კარგი წინამორბედებია საგაზაფხულო თავთავიანებისათვის. არასათოხნი პარკოსნები ბარდა, ცერცველა, ცულისპირა და სხვა, საუკეთესო წინამორბედია როგორც საშემოდგომო, ისე საგაზაფხულო მარცვლოვნებისათვის, კარტოფილის, სიმინდის, მზესუმზირის, აგრეთვე სამარცვლე პარკოსნებისათვის, მაგრამ საშემოდგომო თესვისათვის ნაკლებად გამოიყენება, რადგან ქმნის ხელსაყრელ პირობებს ფესვის სიდამპლის გავრცელებისათვის.

თუ თესლბრუნვაში სუფთა ანეულია, იგი უმჯობესია გამოყენებულ იქნეს საშემოდგომო მარცვლოვნების დასათესად, ხოლო ამ უკანასკელის ნაწვერალზე განთავსდეს საგაზაფხულო თავთავიანი კულტურა. ნათესების სტრუქტურა თესლბრუნვა უნდა გამომდინარეობდეს სასოფლო-სამეურნეო ნათესების დაწესებული სტრუქტურიდან. ნათესების სტრუქტურა გამოსახავს კულტურების შედგენილობას და პროცენტულ თანაფარდობას. ნათესების სტრუქტურით აღინიშნება:

1. მარცვლოვნები, მათ შორის სამარცვლე სიმინდი;
2. ტექნიკური კულტურები: შაქრის ჭარხალი, თამბაქო, მზესუმზირა და სხვა;
3. საკვები კულტურები, მათ შორის სასილოსე, მარცვლოვანი და ერთწლოვანი ბალახები მათი დანიშნულების მინიშნებით – თივად, მწვანე საკვებად, ბალახის ფქვილისათვის და სხვა;
4. კარტოფილი;
5. ბოსტნეულ-ბაღჩეული კულტურები. ცალკე აღინიშნება თესლბრუნვაში შუალედური კულტურების მონაწილეობა, რომელიც გამოისახება სათესლბრუნვო ფართობის პროცენტით.

თესლბრუნვაში მონაწილეობე ძირითადი კულთურები, რომელთაც ესაჭიროებათ სავეგეტაციო პერიოდის მეტი ნაწილი და შუალედური კულტურები, რომლებიც მოყავთ ორ ძირითად კულტურას შორის დარჩენილი თავისუფალი დროის შუალედში. მათ ძირითადად იყენებენ ცხოველების საკვებად (მწვანე საკვები, სენაჟი, სილოსი, ბალახის ფქვილი), აგრეთვე როგორც მწვანე სასუქს. შუალედური ნათესები მიწათმოქმედების ინტენსიფიკაციის უმნიშვნელოვანესი ფაქტორია, ისინი ადიდებენ საკვების და აუმჯობესებენ მათ ხარისხს, ნიადაგს ამდიდრებენ ორგანული ნივთიერებებით, ხოლო პარკოსნები – აზოტითაც, იცავენ ნიადაგს წყლისმიერი და ქარისმიერი ეროზიისაგან, აუმჯობესებენ მის სტრუქტურას და მთლიანად ხელს უწყობენ ნაყოფიერების ამაღლებას.

საშემოდგომო შუალედური კულტურები, რომლებიც ითესება ზაფხულის ბოლოს ან შემოდგომის დასაწყისში, მოსავალს იძლევა იმავე წლის დასასრულამდე. მაგალითად, წმინდად ნათესი შვრია, ან მასთან შერეული ცერცველა, ბარდა ან ცულისპირა. შესათეს შუალედურ კულტურებს მიეკუთვნება ისეთი ნათესები, რომელთა თესვა-მოყვანა ხდება ძირითადი კულტურებით დაკავებულ ფართობში დამატებითი მოსავლის მისაღებად. ამ მიზნით მიმართავენ, მაგალითად, გაზაფხულზე ნათეს იონჯაში შვრიის, სუდანურის, სორგოს ან სიმინდის შეთესვას. თესლბრუნვაში თითოეულ მინდორზე ჩვეულებრივ ერთიკულტურა ითესება, მაგრამ საჭიროების შემთხვევაში მინდორს ორ-სამ ნაწილად ყოფენ და იკავებენ მსგავსი ბიოლოგიურ-აგროტექნიკური თვისებების მქონე რამდენიმე კულტურით. ამ მინდორს ნაკრები მინდორი ეწოდება.

თესლბრუნვაში შეიძლება გვქონდეს როგორც წმინდად ნათესები, ისე რამდენიმე მცენარის ნარევი. ასეთებია: მრავალწლოვანი ბალახების ნარევი, სიმინდისა და სამარცვლე პარკოსნების ნარევები, ერთწლიანი პარკოსნებისა და მარცვლოვანების ნარევები და სხვა. გარკვეულ პირობებში, უმთავრესად სარწყავ და ტენით უზრუნველყოფილ ადგილებში, მიმართავენ საფარქვეშ თესვას. მაგალითად, მრავალწლიანი ბალახების თესვას ქერის ან ხორბლის საფარქვეშ, როცა ისინი ითესება გაზაფხულზე, ერთდროულად ან ჯერ ითესება შემოდგომაზე მარცვლოვანი (საფარი) კულტურა, მერე მისი აღმოცენება-მომაგრების შემდეგ, ადრე გაზაფხულზე ჯეჯილში შეითესება მრავალწლიანი ბალახები წმინდად ან ნარების სახით. ზოგიერთ თესლბრუნვაში რომელიმე მინდორზე გარკვეული პერიოდით, უმეტესად ერთი როტაციისათვის თესავენ მრავალწლიან ბალახებს და ეს მინდორი დროებით ითიშება თესლბრუნვიდან. ეს იქნება გამოთიშულ მინდვრიანი თესლბრუნვა. ეს გამართლებულია იმ შემთხვევაში, როცა სათესლე მასალის სიმცირის გამო არ არის საშუალება ბალახი ყოველ წელიწადს დაითესოს.

სოფლის მეურნეობის სპეციალიზაციის თითოეული ზონისათვის რეკომენდებულია შესაფერისი მინდვრის, საკვები და სპეციალური თესლბრუნვის რამდენიმე სქემა, რაც საშუალებას იძლევა ზონის შიგნით კონკრეტული პირობებისათვის, ნიადაგის თვისებების, რელიეფისა და ტენით უზრუნველყოფის გათვალისწინებით შეირჩეს თესლბრუნვის ყველაზე მორგებული ვარიანტი.

თესლბრუნვის შემოღების შესაძლებლობას განაპირობებს მიწათსარგებლობის პირობები — სახნავი მიწების ფართობი, ნაკვეთების სიდიდე, კონტურების სისწორე და ა. შ. მთიან რეგიონებში, სადაც მიწების სიმცირის გამო თესლბრუნვის შემოღება მოუხერხებელია, უნდა განხორციელდეს მიწათმოქმედების კულტურის ამაღლების ისეთი შედარებით მარტივი საშუალება, როგორიცაა ორ-სამ მინდვრიანი თესლბრუნვა, სადაც მიკლე როტაციაში იმორიგებენ (დროში) ზონაში არსებული კულტურები (მაგალითად, თავთავიანები, კარტოფილი, ერთწლიანი ბალახები, ან თავთავიანები, ერთწლიანი ბალახები, ან თავთავიანი, სასილოსე სიმინდი და სხვა) ან მოხდება ნაყოფცვლა ერთ მინდორზე და სხვა.

რესურსები ინტერნეტში

• თესლბრუნვა — სტატია ენციკლოპედია ბრიტანიკიდან (ინგლისური)

ლიტერატურა

• ჭანიშვილი შ.., ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 4, თბ., 1979. — გვ. 667-668.