მრისხანების მტევნები (რომანი)

„მრისხანების მტევნები“ (ინგლ. The Grapes of Wrath) — ამერიკელი მწერლის, ჯონ სტაინბეკის, 1939 წელს გამოქვეყნებული რომანი, რომელიც რეალიზმის ჟანრს განეკუთვნება. ამ რომანისთვის სტაინბეკს გადაეცა პულიცერის პრემია და ამერიკული წიგნის ეროვნული ჯილდო. „მრისხანების მტევნებმა“ ასევე მნიშვნელოვანი როლი ითამაშა ავტორისთვის 1962 წელს ნობელის პრემიის მინიჭებაში.

„მრისხანების მტევნები“
ინგლ. The Grapes of Wrath
პირველი ამერიკული გამოცემის გარეკანი
ქართული გამოცემის გარეკანი
ავტორი	ჯონ სტეინბეკი
გარეკანის მხატვარი	ელმერ ჰეიდერი
ქვეყანა	აშშ
ენა	ინგლისური
ჟანრი	რომანი
გამომცემელი	The Viking Press
გამოცემის თარიღი	14 აპრილი, 1939
წინამორბედი	თაგვებსა და ადამიანებზე

გამოცემამდე ზუსტად ოთხი წლით ადრე, 1935 წლის 14 აპრილს, ჩრდილოეთ ტეხასსა და ოკლაჰომას შტატებს ისტორიაში ერთ-ერთმა ყველაზე დიდმა მტვრიანმა ქარიშხალმა გადაუარა. ეს დღე ისტორიაში „შავი კვირა დღის“ სახელით შევიდა. ქარიშხალმა ათასობით ოკლაჰომელის მიგრაცია გამოიწვია.

რომანის სიუჟეტი დიდი დეპრესიის პერიოდში ვითარდება და მის ცენტრში ჯოუდების დიდი ოჯახი დგას. მტვრიანი ქარიშხლითა და ველური საბანკო ეკონომიკით გაწამებული ფერმერები სამუშაოსა და საცხოვრებლის გარეშე რჩებიან, მთელ თავიანთ ავლადიდებას ერთ მანქანაზე ტვირთავენ და სამსახურისა და ღირსების საძებნელად კალიფორნიაში გადაწყვეტენ გამგზავრებას.

ისტორიული კონტექსტისა და მხატვრული ღირებულების გამო, „მრისხანების მტევნები“ ხშირად არის დისკუსიისა და განხილვის საგანი ამერიკის უმაღლეს სკოლებსა და კოლეჯებში. 1940 წელს კინორეჟისორმა ჯონ ფორდმა რომანის ეკრანიზაცია გადაიღო, რომელშიც მთავარ როლს ჰენრი ფონდა ასრულებს.

„მრისხანების მტევნები“ მშრომელთა კლასში დიდი სიყვარულით სარგებლობს, რადგან ადვილად შესამჩნევია ავტორის მხარდაჭერა და თანაგრძნობა მიგრანტებისა და მშრომელთა მოძრაობისადმი.

სიუჟეტი

ყურადღება!  ქვემოთ მოყვანილია სიუჟეტის და/ან დასასრულის დეტალები.

„მრისხანების მტევნებში“ თხრობა იწყება მთავარი პერსონაჟის, ტომ ჯოუდის (ინგლ. Tom Joad) მაკალისტერის ციხიდან (ინგლ. McAlester prison) პირობითი გათავისუფლებით, სადაც ის მკვლელობის ბრალდებით იყო დაპატიმრებული. სახლისკენ მიმავალ გზაზე, სალისოუს (ინგლ. Sallisaw, Oklahoma) სიახლოვეში, ტომი შეხვდება გადამდგარ მოძღვარს, ჯიმ კეისის (ინგლ. Jim Casy), რომელსაც ბავშვობაში იცნობდა. ორნი ერთად აგრძელებენ გზას ჯოუდების მშობლიურ სახლამდე, რომელიც ტომს გაუკაცურებული დახვდება. ტომი და კეისი ძველ მეზობელს, მიული გრეივსს (ინგლ. Muley Graves) მიაკითხავენ, რომლისგანაც შეიტყობენ, რომ ჯოუდების ოჯახი საგვარეულო ადგილიდან აიყარა და იქვე ახლოს, ტომის ბიძასთან, გადავიდნენ საცხოვრებლად. მისგანვე იგებს ჯონი, რომ ბანკებმა ყველა ადგილობრივი გლეხი გაასახლეს საკუთარი მიწებიდან, თუმცა თავად გრეივსი ჯიუტად არ იცვლის ფეხს.

მომდევნო დღეს ტომი კეისისთან ერთად ბიძასთან მიდის. იქ ის საკუთარი ოჯახის წევრებს შეხვდება, რომლებსაც მთელი ავლადიდება ერთ სატვირთოდ გადაკეთებულ სედანის სტილის მანქანაზე დაუხვავებიათ და გამგზავრებისთვის ემზადებიან. მტვრიანმა ქარიშხალმა ჯოუდების ოჯახს მარცვლეულის მოსავალი გაუნადგურა, ოჯახმა ბანკის ვალი ვეღარ გადაიხადა, რის გამოც მიწა ჩამოერთვათ და სხვა გზა რომ აღარ დარჩათ, ბედის საძიებლად „აღთქმულ მიწაზე“, კალიფორნიაში აპირებენ წასვლას. მიუხედავად იმისა, რომ ტომ ჯოუდის არა აქვს ოკლაჰომას დატოვების უფლება, რადგან ამით ის პირობითი პატიმრობის წესებს დაარღვევს, ბიჭი მაინც რისკავს და ოჯახს მიჰყვება. მათთან ერთად მიემგზავრება კეისიც.

66-ე გზატკეცილზე მგზავრობისას ჯოუდები აღმოაჩენენ, რომ მთელი გზა მათსავით გაღატაკებული მიგრანტებითაა სავსე. ღამეებს დროებით ბანაკებში ათევენ, სადაც ისმენენ, მათ შორის კალიფორნიიდან დაბრუნებული ადამიანებისგან, რომ იქაურობა არ არის ის „აღთქმული მიწა“, რომელიც მათ წარმოედგინათ. მგზავრობისას ოჯახის შემადგენლობა უფრო და უფრო მცირდება; პირველივე ღამეს გარდაიცვლება პაპა ჯოუდი, რომელსაც გზადვე ასაფლავებენ. შუა გზაზე ოჯახს უფროსი ვაჟი, ნოა (ინგლ. Noah) და სიძე, კონი რივერსი (ინგლ. Connie Rivers) ტოვებენ. კონის ფეხმძიმე ცოლი ჰყავს, რომელიც ოჯახთან ერთად რჩება. უკვე კალიფორნიის საზღვართან კვდება ბებო ჯოუდიც და მთელი გუნდის ლიდერობას დედილო ჯოუდი იღებს საკუთარ თავზე. ოჯახს მტკიცედ აქვს გადაწყვეტილი კალიფორნიაში ფეხის მოკიდება, რადგან ოკლაჰომაში დაბრუნება არცერთ მათგანს აღარ უქადის ბედნიერ მომავალს.

უკვე კალიფორნიაში მისულები აღმოაჩენენენ, რომ იქ უამრავი უმუშევარი ელის დასაქმებას, ხელფასები მცირეა და მემამულეები არ თაკილობენ მშრომელთა ექსპლუატაციას. ბევრი შიმშილობს. არსებული სააგენტოები ერთეულებს შესაძლოა კი სთავაზობდნენ უკეთეს პირობებს, თუმცა ოჯახის სრულად დასაქმება არავის შეუძლია.

„- როგორ გავიგო შენი ამბავი? - ჰკითხა დედამ შემდეგ. - იქნებ მოგკლან, არაფერი მეცოდინება. იქნებ დაგასახიჩრონ. როგორ გავიგებ? ტომს უმწეოდ გაეცინა. - შეიძლება, როგორც კეისი ამბობს, ადამიანს არა აქვს საკუთარი სული, აქვს მხოლოდ დიდი სულის ნაწილი... და მაშინ... - მაშინ რა, ტომ? - მაშინ სულ ერთია. მაშინ სიბნელეშიაც მომნახავ. მე ყველგან ვიქნები... ყველგან, საითაც გაიხედავ. სადაც მშიერი ადამიანები საჭმლისთვის ბრძოლას დაიწყებენ... მეც იქ ვიქნები. სადაც პოლიციელი ხელკეტს აღმართავს... მეც იქ ვიქნები. თუ კეისი სწორს ამბობდა, ჰო, მეც იმ ადამიანთა გვერდით ვიქნები, რომლებიც მოთმინებიდან გამოვლენ და ხმას აიმაღლებენ... და როცა ბავშვებს მოშივდებათ, მაგრამ ეცოდინებათ, რომ ვახშამი მზადდება, მათთან ერთად ვიცინებ მეც. როცა ჩვენი ხალხი თავისი ხელით მოყვანილ სარჩოს შეექცევა და თავისი ხელით აშენებულ სახლებში იცხოვრებს... ჰო, იქ ვიქნები მეც. გაიგე? ღმერთო, უკვე კეისივით ვლაყბობ. ასე გამოდის, რადგან ძალიან ბევრს ვფიქრობ მასზე. ზოგჯერ თითქოს თვალწინ მიდგას. - ვერ გავიგე, - უპასუხა დედამ. - ნამდვილად არ მესმის. - არც მე მესმის, - თქვა ტომმა. - თავში კი სულ ამნაირი აზრები მიტრიალებს. ადამიანს ბევრი ფიქრი აწუხებს, როცა ასე მარტოდ უხდება ყოფნა“. ფრაგმენტი ტომ და დედილო ჯოუდების გამოსამშვიდობებელი დიალოგიდან. (ბეჟან სივსივაძის თარგმანი, 1981 წ. გამომცემლობა „საბჭოთა საქართველო“)“

შრომითი ექსპლუატაციის საპასუხოდ, კეისი ცდილობს მშრომელთა გაერთიანება შექმნას. ამავე პერიოდში ჯოუდების ოჯახი სამუშაოს ატმის ბაღში შოულობს, სადაც კეისი გაფიცვაში იღებს მონაწილეობას. გაფიცვა მრისხანე ხდება და ერთ მომენტში ტომ ჯოუდი შეესწრება თუ როგორ კლავენ ცემით კეისის. განრისხებული ტომი თავდამსხმელს კლავს და თავის გადასარჩენად იქაურობას ეცლება, იმალება.

ტომის გამო ოჯახი სამუშაოდ ბამბის პლანტაციაში ინაცვლებს. თუმცა ტომ ჯოუდიმ იცის, რომ მას თუ ჩაავლებენ, მკვლელობისთვის გასამართლდება, მისი ოჯახი კი შავ სიაში შევა და უმუშევრად დარჩება. ამიტომაც ის მალულად ემშვიდობება დედას და იპარება. რომანის ამ ეპიზოდში ჯონ სტაინბეკი აქრობს მთავარ პერსონაჟს და თხრობას მის გარეშე აგრძელებს. ამასობაში ზამთარი დგება, ჯოუდების ქალიშვილი შარონი მშობიარობს და მკვდარ ჩვილს ბადებს, გადაუღებელი წვიმები კი ოჯახის დროებით საცხოვრისს ანადგურებს. კიდევ უფრო შეცოტავებული ჯოუდები ახალი საცხოვრისის საძიებლად დახეტიალობენ, რა დროსაც ერთ მიტოვებულ ქოხს გადააწყდებიან. ქოხში ისინი მშიერ მამა-შვილს პოულობენ. მამას, რომელიც შიმშილისგან სიკვდილის პირასაა მისული, შარონი საკუთარი რძით კვებავს და ამ სცენით სრულდება კიდეც რომანი.

პერსონაჟები

კადრები ჯონ ფორდის 1940 წლის ფილმიდან: ჰენრი ფონდა ტომ ჯოუდის როლში (მარცხნივ) და ჯეინ დარველი დედილო ჯოუდის როლში (მარჯვნივ)

კადრები ჯონ ფორდის 1940 წლის ფილმიდან. ჯონ კარადინი ჯიმ კეისის როლში (მარცხნივ) და ჩარლი გრეიპუინი ბაბუა ჯოუდის როლში (მარჯვნივ)

კადრები ჯონ ფორდის 1940 წლის ფილმიდან. დორის ბოუდონი შარონ ჯოუდ-რივერსის როლში (მარცხნივ) და რასელ სიმპსონი მამილო ჯოუდის როლში (მარჯვნივ)

კადრები ჯონ ფორდის 1940 წლის ფილმიდან. ოუ. ზი. უაიტჰედი ელ ჯოუდის როლში (მარცხნივ) და ჯონ ქუალეი მიული გრეივსის როლში (მარჯვნივ)

კადრები ჯონ ფორდის 1940 წლის ფილმიდან. ედი ქუილანი კონი რივერსის როლში (მარცხნივ) და ჯოუდების ნივთებით დატვირთული სედანი (მარჯვნივ)

• ტომ ჯოუდი — მთავარი გმირი, ჯოუდების შუათანა ვაჟი. რომანის დასაწყისში ის პრაქტიკული, საკუთარ თავზე ორიენტირებული ახალგაზრდაა, რომელიც დანანებით ამბობს, რომ ოთხწლიანმა პატიმრობამ იგი დააობა და მხოლოდ დღევანდელ დღეზე მაფიქრებელ კაცად აქცია. რომანის მსვლელობისას ის იშვიათი ძალისა და მორალის, მზრუნველობის უნარის მქონე ადამიანად გარდაიქმნება, რომელიც საკუთარი ცხოვრების ფილოსოფიას იმ აუტანელი ყოფისგან აყალიბებს, რომელშიც მას და მის ოჯახს უწევს ცხოვრება. ტომ ჯოუდის ხშირად მიიჩნევენ მოძღვარ ჯიმ კეისის ერთ-ერთ იდეოლოგიურ მოწაფედ და მოციქულად, რომელიც, კეისის სიკვდილის შემდეგ, თავადვე ხდება მისი ფილოსოფიის მქადაგებელი.
• მამილო [ტომ] ჯოუდი — ჯოუდების ოჯახის თავი. ორმოცდაათი წლის მოიჯარე, რომელიც მიწის დაკარგვის გამო მოცულია განცდით, რომ აღარ შეუძლია ოჯახის გაძღოლა და სულიერად ტყდება. ოჯახის სადავეებს დედილო ჯოუდი გადაიბარებს.
• დედილო ჯოუდი — პრაქტიკული და თბილი ქალი, ჯოუდების ოჯახის ერთ-ერთი თავი, რომელიც ნებისმიერი გაჭირვების დროს ცდილობს შეინარჩუნოს ოჯახის მთლიანობა. რომანში ერთხელაც არ არის ნახსენები მისი სახელი.
• ძია ჯონი — მამილო ჯოუდის უფროსი ძმა, რომელსაც ტომი გვაცნობს როგორც „ასე სამოცი წლის ტიპს“, მაგრამ რომანში აღწერილია როგორც ორმოცდაათი წლის ქვრივი მამაკაცი. ჯონი კეთილშობილი და დიდსულოვანი ადამიანია. იგი ახალგაზრდა ცოლის სიკვდილში საკუთარ თავს ადანაშაულებს, რის გამოც ალკოჰოლიზმით არის დაავადებული.
• ჯიმ კეისი — ყოფილი მოძღვარი, რომელმაც რწმენა დაკარგა. პერსონაჟი ჯონ სტაინბეკის მეგობარის, ედ რიკეტსის (Ed Ricketts), პროტოტიპია და მას ქრისტესმიერ პერსონად მოიხსენიებს. რომანში არაერთხელ ვხვდებით მსგავსებას ჯიმ კეისისა და იესო ქრისტეს ქმედებებს შორის.
• ელ ჯოუდი — ჯოუდების ერთ-ერთი ძმა. მოზარდი, რომელსაც მხოლოდ გოგონები და მანქანები აინტერესებს.
• შარონ (შარონის ვარდი) ჯოუდ-რივერსი — ჯოუდების უფროსი ქალიშვილი, მეოცნებე თვრამეტი წლის გოგონა, რომელიც რომანის დასაწყისში ფეხმძიმდება და არასაკმარისი კვების გამო, მკვდარ ჩვილს ბადებს.
• კონი რივერსი — შარონის ქმარი. ცხრამეტი წლის ახალგაზრდა, რომელიც ვერ უძლებს ქორწინებისა და მამობის მოლოდინის სიმძიმეს. ის ტოვებს ცოლს და ჯოუდების ოჯახს მალევე, როგორც კი კალიფორნიაში ჩავლენ.
• ნოა ჯოუდი — ჯოუდების უფროსი ვაჟი, პირველი ადამიანი, რომელიც ტოვებს ოჯახს იმის იმედად, რომ მდინარე კოლორადოზე თევზაობით ირჩენს თავს. რომანში მას იხსენიებენ „უცნაურ“ ადამიანად, რადგან დაბადებისას ის ფიზიკურად დაზიანდა და აქვს გონებრივი სირთულეები.
• პაპა ჯოუდი — ტომის ბაბუა, რომელსაც სურს ოკლაჰომაში დარჩენა. მას გამგზავრების წინ „დასამშვიდებელ სიროფს“ ასმევენ, რათა მანქანაში ჩასვან და კალიფორნიისკენ მშვიდად წაიყვანონ. თუმცა იგი მგზავრობის პირველსავე საღამოს კვდება.
• ბებო ჯოუდი — რელიგიური ქალი, რომელიც სიცოცხლის ხალისსა და სურვილს ქმრის გარდაცვალებისთანავე კარგავს. ის რომანში მაშინ კვდება, როდესაც ჯოუდების ოჯახი მოხავეს უდაბნოს კვეთს.
• რუთ ჯოუდი — ჯოუდების უმრწემესი ქალიშვილი, თორმეტი წლის, წინდაუხედავი ბავშვი, რომელიც შემთხვევით გათქვამს, რომ მისი ძმა ტომი მიმალვაშია.
• უინფილდ ჯოუდი — ჯოუდების უმრწემესი ძმა, ათი წლის.
• მიული გრეივსი — ჯოუდების მეზობელი, რომელსაც ოჯახი მათთან ერთად კალიფორნიაში გამგზავრებას სთავაზობს, თუმცა ის უარს ეუბნება. ჯოუდები გრეივსს თავიანთ ორ ძაღლს უტოვებენ ოკლაჰომაში.
• აივი და სეირი უილსონები — მიგრანტი წყვილი არკანზასიდან, რომლებიც გზად შეხვდებიან ჯოუდებს მაშინ, როცა ბაბუას კრძალავენ. უილსონები კალიფორნიის საზღვრამდე დაემგზავრებიან ჯოუდებს.
• მისტერ უეინრაიტი — ბამბის პლანტაციაში მომუშავე კაცი.
• მისის უეინრაიტი — მისტერ უეინრაიტის ცოლი, ასევე ბამბის პლანტაციაში მომუშავე. სწორედ ის ეხმარება დედილო ჯოუდის შარონის მშობიარობის დროს.
• ეგი უეინრაიტი — უეინრაიტების თექვსმეტი წლის ქალიშვილი. რომანის ბოლოს ის და ელ ჯოუდი გამოაცხადებენ, რომ დაქორწინება სურთ.
• ფლოიდ ნოულსი — ჰუვერვილელი მშრომელი და აგიტატორი.

რომანის შექმნა და განვითარება

ფოტოსურათი არვინის ბანაკიდან

„აი, აქ იწყება „მე“-დან „ჩვენ“-ზე გადასვლა. ეს რომ გესმოდეთ თქვენ, ვინც იმ ქონებას ფლობთ, ხალხს რომ უნდა ეკუთვნოდეს, არ ჩაიძირებოდით. მიზეზისა და შედეგის ერთმანეთისგან განსხვავებას, იმის ცოდნას, რომ პეინი, მარქსი, ჯეფერსონი, ლენინი შედეგი იყო და არა მიზეზი, თქვენი გადარჩენა შეეძლებოდა. მაგრამ არ გესმით, რადგან დაპატრონების დაუოკებელმა ჟინმა, სამუდამოდ მიგაჯაჭვათ „მე“-ს, თქვენთვის „ჩვენ“ არ არსებობს“

(მრისხანების მტევნები, თავი 14, ლალი ყუშიტაშვილის თარგმანი, გამომცემლობა ინტელექტი, 2019)

ჯონ სტაინბეკმა რომანისთვის დიდი მასალა სანორა ბებისგან ისესხა. სანორა ბები იწერდა მშრომელთა და მიგრანტთა ისტორიებს კალიფორნიაში 1938 წელს და აპირებდა ეს ჩანაწერები გამოეყენებინა საკუთარი რომანისთვის „ვისი სახელებიც უცნობია“. ჩანაწერებს ის უზიარებდა თავის ზედამხედველს, ტომ კოლინზს, რომელმაც, თავის მხრივ, ისინი წააკითხა ჯონ სტეინბეკს, რომელიც იმ პერიოდში გაზეთ San Francisco News-ის რეპორტიორად მუშაობდა. სანორა ბების რომანი დაჩრდილა „მრისხანების მტევნების“ წარმატებამ. სტაინბეკის რომანის გამოქვეყნების შემდეგ გამომცემლობამ Random House გააუქმა „ვისი სახელებიც უცნობიას“ გამოცემა. ბების ტექსტი 2004 წლამდე გამოუქვეყნებლად იდო.

„მრისხანების მტევნები“ ჯონ სტაინბეკმა, თავის მხრივ, განავითარა საკუთარი სტატიების ციკლიდან „მოსავლის ბოშები“ (The Harvest Gypsies), რომელიც შედგებოდა San Francisco News-სში გამოქვეყნებული შვიდი სტატიისგან. ციკლი იბეჭდებოდა 1936 წლის 5-დან 12 ოქტომბრის ჩათვლით. სტაინბეკს შეკვეთილი ჰქონდა შეესწავლა და აღეწერა კალიფორნიის სასოფლო-სამეურნეო ინდუსტრიაში დასაქმებული მიგრანტების ყოფა და სამუშაო პირობები. „მოსავლის ბოშები“ ცალკე წიგნად გამოიცა 1938 წელს, შეცვლილი სათაურით „მათი სისხლი მძლავრია“. 1988 წელს კი ხელახლა გამოიცა სათაურით „მოსავლის ბოშები: გზად მრისხანების მტევნებთან ერთად“.

1938 წელს, სანამ საბოლოოდ დაჯდებოდა რომანის დასაწერად, ჯონ სტაინბეკმა ვრცელი წერილი მისწერა თავის რედაქტორს ელიზაბეთ ოტისს: „ტანჯვა, რომელსაც აქ ვხედავ, ვერანაირი ფულით ვერ ანაზღაურდება... ეს ყველაზე გულისგანმგმირავი რამაა სამყაროში. მე ვტყდები ყოველ ჯერზე, როცა გარეთ გავდივარ, რადგან არგუმენტი იმაზე, რომ ერთი კაცის ძალისხმევას არ ძალუძს რაიმეს შეცვლა, აღარაფერს ნიშნავს მაშინ, როცა შენ წინ მშიერი ბავშვების ბანდა დაძრწის, შენ კი ამ დროს ცოტა ფული გაქვს“.

სტაინბეკმა რომანის წერა 1938 წლის ადრეულ ზაფხულში დაიწყო და თავს ასდღიანი ვადა დაუწესა. სწორედ ამ დროში დაიწერა რომანი. მწერალი აღნიშანვდა, რომ ასე მანამდე არასოდეს გაძნელებია. წერის პარალელურად სტაინბეკი დღიურსაც აწარმოებდა, რომელშიც ჩაწერა: „ეს კარგი წიგნი უნდა იყოს, უბრალოდ უნდა იყოს და მორჩა, სხვა არჩევანი არ მაქვს! პირველად ვმუშაობ წიგნზე, რომელსაც ჩემთვის საზღვრები არ გააჩნია... ეს რომანი მიითვისებს ყველაფერს ჩემი გამოცდილებიდან, ნაფიქრალიდან და ნაგრძნობიდან“.

1938 წლის 26 ოქტომბრით დათარიღებულ გვერდზე ვკითხულობთ: „ისეთი თავბრუ მეხვევა, რომ გვერდებსაც ვეღარ ვხედავ. მოვრჩი... ღმერთო, იმედია, რომ კარგი გამოვიდა“.

1939 წლის იანვარში, „მრისხანების მტევნების“ გამოცემამდე სამი თვით ადრე, ჯონ სტაინბეკმა ვრცელი წერილი მისწერა თავის რედაქტორს, პასკალ კოვიკის (Pascal Covici), გამომცემლობაში Viking Press. წერილში სტაინბეკი სთხოვდა რედაქტორს, რომ გულდასმით გარკვეულიყო რომანის არსში და ამთავრებდა სიტყვებით, რომელიც თავისუფლად შეიძლებოდა გამოყენებულიყო, როგორც წინასიტყვაობა: „მთელს რომანში მე ვცდილობ, მკითხველი ასევე იყოს თანამონაწილე. რასაც ის ამ ტექსტიდან ამოიღებს, პირდაპირ იმეტყველებს მისი გონების სიღრმესა თუ შეზღუდულობაზე. წიგნს ხუთი შრე აქვს და მკითხველი იპოვის იმდენს, რამდენსაც შეძლებს. და ვერ იპოვის ვერაფერს დამატებით, მისი შესაძლებლობების მიღმა“.

მსგავსებები რომანთან „ვისი სახელებიც უცნობია“

მსგავსებები ჯონ სტაინბეკისა და სანორა ბაბის რომანებს შორის ადვილი შესამჩნევია. მაგალითად, ორივე რომანში ვხვდებით გარდაცვლილ ახალშობილებს; საერთო დამოკიდებულება და მსგავსი კომენტარებია საბანკო სისტემის ბოროტებასა და კორპორაციებისა თუ წვრილი მაღაზიების მიერ დაწესებულ ფასებთან დაკავშირებით; ასევე საერთო თემაა რელიგიის, როგორც იმედის, შემანარჩუნებელი მექანიზმის ჩანაცვლება მუსიკით.

სტაინბეკის მკვლევარი და ბიბლიოგრაფი მაიკლ ჯეი მეიერი უარყოფს მოსაზრებას პლაგიატიზმის შესახებ, მაგრამ მიიჩნევს, რომ „სტაინბეკის მკვლევრებმა აუცილებლად უნდა წაიკითხონ „ვისი სახელებიც უცნობია“, რათა სწორად განსაჯონ „მრიხანების მტევნების“ რომელი ხმები ისმის სარონა ბაბის რომანში.

მკვლევარი დევიდ ემ ურობელი (David M. Wrobel) წერს, რომ „სტაინბეკ-ბაბის ამბავი კლასიკურ მიმთვისებლურ ამბად ჩანს, როცა, ერთი მხრივ, აღიარებული მწერალი პარავს მასალას უცნობ მწერალს, მეორე მხრივ კი, მისი გამოქვეყნებით მას უსპობს საკუთარის გამოქვეყნების შანსს... სტაინბეკმა მრავალი წყაროდან აითვისა ინფორმაცია ბანაკებში არსებული რეალობის შესახებ. უპირველეს ყოვლისა კი, ტომ კოლინზისა (Tom Collins) და ერიკ თომსენისგან (Eric H. Thomsen), კალიფორნიის მიგრანტთა ფედერალური ბანაკის რეგიონალური დირექტორისგან, რომელიც ჯონ სტაინბეკს პირადად დაჰყვებოდა კვლევისას. თუკი სტაინბეკი გაეცნობოდა სარონა ბაბის ვრცელ ნაწერებს, ისევე, როგორც ეცნობოდა კოლინზისა და თომსენის პატაკებს, მწერალი აუცილებლად გამოიყენებდა მას. სტაინბეკისგანვე დასტურდება კოლინზისა და თომსენის როლი „მრისხანების მტევნების“ შექმნაში, მაშინ, როცა სარონა ბაბის სახელი არსად არ ფიგურირებს“.

სარონა ბაბი პირადადაც შეხვედრია ჯონ სტაინბეკს, მცირე დროით, თუმცა მას არასდროს დაუშვია ეფიქრა, რომ მწერალი მის ჩანაწერებს ეცნობოდა, რადგან თავად სტაინბეკს ამაზე არაფერი უთქვამს.

2004 წელს, როცა „ვისი სახელებიც უცნობია“ გამოიცა, სარონა ბაბმა აღნიშნა, რომ ის ჯონ სტაინბეკზე უკეთესი მწერალია. „მისი წიგნი არაა ისეთივე რეალისტური, როგორიც ჩემი“, - განაცხადა ბაბმა.

სათაური

ნაწყვეტი სიმღერიდან The Battle Hymn of the Republic.

რომანის წერის პროცესში სტაინბეკს ვერ გადაეწყვიტა, რა შეიძლებოდა ყოფილიყო სათაური, სანამ მისმა ცოლმა, კეროლმა არ შესთავაზა ვარიანტად „მრისხანების მტევნები“.

სათაური გადმოღებულია პოეტ ჯულია უარდ ჰოუის (Julia Ward Howe) მიერ შექმნილი სასიმღერო ტექსტიდან, რომელიც მან აბოლიციონისტ ჯონ ბრაუნის სიმღერისთვის The Battle Hymn of the Republic (ასევე ცნობილია, როგორც Mine Eyes Have Seen the Glory) დაწერა.

ინგლისური ტექსტი	ქართული თარგმანი
Mine eyes have seen the glory of the coming of the Lord:	ჩემმა თვალება იხილეს, დიდება უფლის მოსვლის.
He is trampling out the vintage where the grapes of wrath are stored;	ის თელავს ვენახს დახუნძლულს, „მრისხანების მტევნებით“.

ტექსტი დაკავშირებულია ბიბლიური გამოცხადების წიგნის იმ აპოკალიპტურ ეპიზოდთან, სადაც უკანასკნელი სამსჯავროს დროს ისმის ვედრება ღვთაებრივი სამართლისათვის, რომელმაც უნდა შეამსუბუქოს სატანჯველი. ეს და სხვა ბიბლიური პასაჟები შთაგონებულია ქრისტეს, როგორც მევენახის სახესთან. გამოცხადებაში ვკითხულობთ:

	„ „და გამოიღო ანგელოზმან მან მანგალი თჳსი ქუეყანად და მოკრიბა ვენაჴი ქუეყანისაჲ და შთადვა საწნეხელსა მას გულისწყრომისა ღმრთისა დიდისასა. და დაიწნიხა საწნეხელი იგი გარეშე ქალაქისა, და გამოჴდა სისხლი საწნეხელისა მისგან ვიდრე აღვირადმდე ცხენთა ათას ექუსასით უტევანით შორს“. “
	( ძველი თარგმანი: თავი მე-14 (19:20))

	„„დაუშვა ანგელოზმა ნამგალი ქვეყნად და მოისთვლა მტევნები ქვეყნისა და ჩაყარა ისინი ღვთის რისხვის ვეება საწნახელში. დაიწურა საწნახელი ქალაქგარეთ და წარმოსდინდა სისხლი საწნახელს, აღვირამდე რომ სწვდებოდა ცხენებს, ათას ექვსასი უტევანის მანძილზე“. “
	( ახალი თარგმანი: თავი მე-14 (19:20) )

ფრაზა ასევე გვხვდება რომანის დასკვნით, 25-ე თავში:

„ეს არის დანაშაული, რომელიც საჯარო ბრალდებას სცილდება. ეს არის მწუხარება, რომელიც ვერავითარი ცრემლით ვერ მოიბანება. ეს არის დამარცხება, რომელიც ყველა ჩვენს მონაპოვარს ანადგურებს. აგერ ნაყოფიერი მიწა, ხეთა სწორი მწკრივები, ძლიერი ზროები, მოწეული ხილი. ბავშვები კი პელაგრით იხოცებიან და კიდეც უნდა დაიხოცონ, რადგან ფორთოხალი მოგებას არ იძლევა. გამომძიებლებმა მოწმობაში უნდა ჩაწერონ: სიკვდილის მიზეზია კვების უკმარისობა, რადგან ჭირნახული უნდა დალპეს, აუცილებლად უნდა დალპეს. ადამიანები ბადეებით მოეშურებიან, რომ მდინარიდან კარტოფილი ამოკრიფონ, მაგრამ მცველი მათ უკანვე მიერეკება. ისინი დანჯღრეული მანქანებით მორახრახებენ, რომ გადაყრილი ფორთოხალი წაიღონ, მაგრამ ხვავზე ნავთი უკვე გადავლებულია. ისინი მდუმარედ დგანან და უყურებენ ტივტივით მიმავალ კარტოფილს, უსმენენ აჭყვირებულ ღორებს, რომელთაც თხრილის პირას კლავენ და ცოცხალ კირს აყრიან, უყურებენ გახრწნილი, ლაფადქცეული ფორთოხლის მთებს და ადამიანთა თვალებში ზეიმობს დამარცხება. მშიერთა თვალებში იზრდება მრისხანება. ადამიანთა სულებში მწიფდება და მძიმდება „მრისხანების მტევნები“, მძიმდება სართვლოდ “

(ბეჟან სივსივაძის თარგმანი, 1981 წ. გამომცემლობა „საბჭოთა საქართველო“.)

შეფასებები და გამოხმაურება რომანზე

ფოტოსურათი არვინის ბანაკიდან

ფოტოსურათი არვინის ბანაკიდან

სტაინბეკის ლიტერატურის შემსწავლელი ჯონ ტიმერმანი რომანის გავლენაზე საუბრისას ამბობს, რომ „კრიტიკის, გამოხმაურებებისა და კოლეჯის დისკუსიების თვალსაზრისით, „მრისხანების მტევნები“ შესაძლოა ყველაზე ზედმიწევნით განხილული ტექსტი იყოს მეოცე საუკუნის ამერიკული ლიტერატურიდან“.

გამოქვეყნების შემდეგ ამერიკული კაპიტალიზმის მხარდამჭერებმა სტაინბეკს კომუნისტობა დასწამეს და ამერიკული ინდივიდუალიზმის უარყოფაში დასდეს ბრალი. „სტაინბეკის რომანმა საქვეყნო მასშტაბის მნიშვნელობა მოიპოვა. მრავალმა მოქალაქემ დაგმო ტექსტი და დაწვა მისი ეგზემპლარები. „მრისხანების მტევნები“ საჯაროდ განხილეს სახელმწიფო რადიოშიც. თუმცა, რაც მთავარია, რომანს კითხულობდნენ“. 1939 წლის აპრილიდან 1940 წლის თებერვლამდე მისი 430 ათასი ეგზემპლარი გაიყიდა და იქცა ბესტსელერად. ამავე პერიოდში რომანისთვის ავტორს მიენიჭა ამერიკული წიგნის ეროვნული ჯილდო და „მრისხანების მტევნები“ დასახელდა ამერიკის წიგნის გამავრცელებელთა რჩეულ რომანად.

1940 წელს სტაინბეკს გადაეცა პულიცერის პრემია მხატვრული ლიტერატურის დარგში. „მრისხანების მტევნების“ არმიისთვის განკუთვნილმა გამოცემამ კი მეორე მსოფლიო ომის პერიოდში ისეთი სიყვარული და ინტერესი დაიმსახურა სამხედროებს შორის, რომ ახალი ტირაჟის დაბეჭდვა გახდა საჭირო.

მრავალმა მისმა თანამედროვემ სტაინბეკი გაკიცხა პოლიტიკური და სოციალური შეხედულების გამო. როგორც მემარჯვენე, ასევე მემარცხენე ფლანგმა სტაინბეკი სოციალიზმის პროპაგანდისტად შერაცხა. ავტორს განუდგნენ კალიფორნიის ფერმერთა ასოციაციის წევრებიც და რომანს „ტყუილების გუდა“ და „კომუნიზმის პროპაგანდა“ უწოდეს. მათი უკმაყოფილების მთავარი მიზეზი იყო ის, თუ როგორ წარმოსახავდა ჯონ სტაინბეკი ფერმერთა დამოკიდებულებას მიგრანტებისადმი.

წიგნში „The Art of Fiction“ (1984) ამერიკელი მწერალი, ჯონ გარდნერი, სტაინბეკს აკრიტიკებს იმის გამო, თითქოს მან არაფერი იცოდა კალიფორნიელი მემამულეების შესახებ. „ჩვენ მოწმენი ვართ „მრიხანების მტევნების“, როგორც დიდი ამერიკული რომანის ჩაფლავების. სტაინბეკმა დაწერა არა დიდი და უტყუარი რომანი, არამედ იმედის გამაცრუებელი მელოდრამა, რომლითაც ხარკს უხდის დაუჯერებელ, შეურბილებელ ბოროტებას“. გარდნერის კვალდაკვალ იყვნენ სხვებიც, რომლებიც სტაინბეკს პოლიტიკური ნიშნის გამო ბრალს სდებდნენ ბანაკების პირობების გადაჭარბებით შეფასებაში. რომანის გამოქვეყნებამდე სტაინბეკი აქტიურად ნახულებდა ხოლმე სამუშაო ბანაკებს და აღწერდა მათ როგორც „არაადამიანურ გარემოს, რომელიც ანგრევს იქ მოსახლის სულს“.

1962 წელს, როდესაც ნობელის პრემიის კომიტეტმა ჯონ სტაინბეკს ლიტერატურის დარგში პრემია გადასცა, შეფასებით სიტყვაში „მრისხანების მტევნები“ მოიხსენია როგორც „დიდებული ნაშრომი“.

1999 წელს ფრანგულმა გამოცემამ Le Monde გამოაქვეყნა მეოცე საუკუნის ყველაზე მნიშვნელოვანი 100 წიგნის სია, სადაც მე-7 ადგილზე დაასახელა „მრისხანების მტევნები“. 2003 წელს BBC-ს გამოკითხვაში „რომანები, რომლებიც უყვართ ქვეყანაში“ „მრისხანების მტევნები“ 29-ე ადგილზე ეწერა. 2005 წელს ჟურნალმა TIME „მრისხანების მტევნები“ შეიტანა 1923-2005 წლების საუკეთესო ინგლისურენოვანი რომანების ასეულში. 2009 წელს ბრიტანულმა გამოცემამ „დეილი ტელეგრაფმა“ (The Daily Telegraph) შეადგინა სია, „აუცილებლად წასაკითხი ასი რომანი“, რომელშიც ასევე მოიხსენიეს „მრისხანების მტევნები“.

ავტორის შეფასება

რედაქტორ ელიზაბეთ ოტისისთვის მიწერილ წერილში სტაინბეკი წერდა: „მინდა სამარცხვინოს იარლიყი მივაკრა იმ ხარბ ნაბიჭვრებს, რომლებიც პასუხისმგებელნი არიან დიდი დეპრესიისა და მისი შედეგების გამო“. ერთ-ერთი საჯარო გამოსვლისას კი „მრისხანების მტევნებზე“ თქვა: „შევქმენი ყველაზე საზარელი, როგორიც შემეძლო. ისეთი, მკითხველის ნერვებს რომ დაანაკუწებდა“.

რელიგიური ინტერპრეტაცია

ბევრი მკვლევარი აღნიშნავს ჯონ სტაინბეკის მიერ ქრისტიანული სახე-ხატების გამოყენებას „მრისხანების მტევნებში“. ყველაზე ხშირად საუბრობენ ტომ ჯოუდისა და ჯიმ კისის“ პერსონაჟებზე, რომელთა სახეებსაც იესო ქრისტეს ადარებენ. ჯიმ კეისი თავისი ცხოვრებითა და მოწამეობრივი სიკვდილით შეიძლება წარმოადგენდეს ქრისტეს პროტოტიპს. თუკი ამ ინტერპრეტაციას გავყვებით, მაშინ ტომ ჯოუდი ქრისტეს აღდგომის შემდგომი სახებაა, რომელიც გადაიბარებს მისი ხორციელი ცხოვრების პერიოდის იდეებსა და ქმედებებს. ლიტერატურის თეორეტიკოსები ამ გზას მიჰყვებიან დედილო ჯოუდის, შარონის ვარდის, მისი გარდაცვლილი ახალშობილისა და ძია ჯონის პერსონაჟებთან მიმართებითაც. 2009 წლის სტატიაში, Exodus Inverted: A New Look at The Grapes of Wrath, ამერიკული ლიტერატურისა და კულტურის მკვლევარი და მთარგმნელი, კენ ეკერტი (Ken Eckert), პარალელს ავლებს გამოსვლათა წიგნთან და განიხილავს კალიფორნიაში მიმავალ მიგრანტებს, როგორც ისრაელი ხალხის ეგვიპტეში ტყვეობიდან დახსნის ამბავს. მსგავსი უკიდურესი პარალელები და შედარებები გამომდინარეობს თავად სტაინბეკის შეხედულებებიდან, რომელსაც კენ ეკერტი განსაზღვრავს როგორც „არაორთოდოქსალურს“.

„მრისხანების მტევნები“ მუსიკაში

ვუდი გათრის სიმღერა

ნაწყვეტი ვუდი გათრის სიმღერიდან Tom Joad

ქანთრისა და ფოლკის შემსრულებელსა და კომპოზიტორს ვუდი გათრის 1940 წელს გამოცემულ ალბომში „Dust Bowl Ballads“ აქვს ორნაწილიანი სიმღერა სახელწოდებით „Tom Joad“, რომელიც აღწერს „მრისხანების მტევნების“ მთავარი გმირის ცხოვრებას ციხიდან გათავისუფლების შემდეგ.

ჯგუფ Patrick Street-ის დამაარსებელმა ირლანდიელმა ფოლკ-მუსიკოსმა ენდი ირვინმა, შეასრულა და ჩაწერა ვუდი გათრის სიმღერის ქავერ-ვერსია, რომელიც შესულია 1988 წლის ალბომში „No. 2 Patrick Street“

შოტლანდიელმა ფოლკ-მუსიკოსმა დიკ გოგენმა ასევე ჩაწერა ვუდი გათრის სიმღერის ქავერ-ვერსია, რომელიც შესულია მის 2001 წლის ალბომში „Outlaws & Dreamers“.

ბრიუს სპრინგსტინის სიმღერა

ნაწყვეტი ბრიუს სპრინგსტინის 1995 წელს გამოშვებული სიმღერიდან „The Ghost of Tom Joad“

ნაწყვეტი ბრიუს სპრინგსტინის სიმღერის „The Ghost of Tom Joad“-ის 2014 წლის ვერსიიდან

ამერიკელი როკ-მუსიკოსმა ბრიუს სპრინგსტინმა რომანის მთავარი გმირის პატივსაცემად თავის მე-11 სტუდიურ ალბომს „The Ghost of Tom Joad“ (ქართ. ტომ ჯოუდის მოჩვენება) უწოდა. ალბომის პირველივე, სასათაურე სიმღერა არის მშვიდი ფოლკ-სიმღერა, რომლის შესრულების სტილი შთაგონებულია ვუდი გათრის ბალადით ტომ ჯოუდიზე. სპრინგსტინმა მოგვიანებით გაავრცელა არაოფიციალური ვიდეო ამ სიმღერაზე, რომელიც წარმოადგენს მანქანის უკანა ხედვის სარკეში გადაღებული 66-ე გზატკეცილის ფოტოების მონტაჟს.

1997 წელს ამერიკულმა ჯგუფმა Rage Against The Machine სპრინგსტინის სიმღერის ვერსია ჩაწერა და მასზე საკუთარი მუსიკალური ვიდეოც გადაიღო.

2008 წელს სპრინგსტინსა და მის E Street Band-ს ამერიკულ ტურნეს მესამე ნაკადში შეუერთდა Rage Against The Machine-ის გიტარისტი და ვოკალისტი ტომ მორელო. აუდიტორიას მათ სიმღერის ახალი ვერსია შესთავაზეს, რომელიც მძიმე როკისა და რეპ-მეტალის ელემენტებით არის დატვირთული. ტომ მორელო სიმღერაში ტომ ჯოუდის ბოლო მონოლოგით შთაგონებულ ტექსტს მღერის. 2009 წელს იგივე ვერსია შესრულდა კონცერტზე ნიუ-იორკში, მედისონ სკვერ გარდენში. სიმღერის განახლებული ვერსია მუსიკოსებმა 2013 წელს ჩაწერეს და ის სპრინგსტინის 2014 წლის სტუდიურ ალბომში „High Hopes“ შევიდა.

ბრიუს სპრინგსტინის ამ სიმღერას საკუთარ კონცერტებზე სხვადასხვა დროს ასრულებდნენ სხვა შემსრულებლებიც, მათ შორის: პიტ სიგერი, მარტინ იოზეფი, უეინ კრამერი, ბრაიან ფელონი, ჯგუფები: Junip, Nickelback, Solas, Mumford & Sons, Rise Against, და სხვა.

სხვა სიმღერები

ნაწყვეტი პინკ ფლოიდის სიმღერიდან „Sorrow“

დეივიდ გილმორის დაწერილი სიმღერა „Sorrow“, რომელიც შესულია პინკ ფლოიდის სტუდიურ ალბომში „A Momentary Lapse of Reason“, დაფუძნებულია ჯონ სტაინბეკის რომანზე.

პროგრესული როკ-ჯგუფ Camel-ის 1991 წლის ალბომი „Dust and Dreams“ მთლიანად არის შთაგონებული „მრისხანების მტევნებით“.

პანკ-როკ ჯგუფ Bad Religion-ის ვოკალისტი გრეგ გრაფინი თავს ჯონ სტაინბეკის თაყვანისმცემელს უწოდებს. სწორედ „მრისხანების მტევნების“ გავლენით არის დაწერილი სიმღერა „Grains of Wrath“, რომელიც ჯგუფის 2007 წლის ალბომში „New Maps of Hell“ არის შესული.

კრის კრისტოფერსონის 1981 წლის სიმღერა „Here Comes that Rainbow Again“ აღწერს გზისპირა სადილობის სცენას რომანიდან, როდესაც მამილო ჯოუდი პურის ნაჭერსა და ტკბილეულს ყიდულობს რუთისა და უინფილდისთვის.

1990 წლის ალბომში „Carved in Sand“ ბრიტანულ გოთიკურ როკ-ჯგუფ The Mission-ს აქვს სიმღერა სახელწოდებით „The Grapes of Wrath“.

სიმღერა „Dust Bowl Dance“, ჯგუფ Mumford & Sons-ის 2009 წლის ალბომიდან „Sigh No More“ ასევე არის შთაგონებული „მრისხანების მტევნებით“.

კინო და თეატრალური ადაპტაციები

კინო

1940 წლის ჯონ ფორდის ფილმის ტრეილერი

რომანმა გამოსვლისთანავე მოიპოვა აღიარება ჰოლივუდში. 1940 წელს ეკრანებზე გამოვიდა რეჟისორ ჯონ ფორდის ამავე სახელწოდების ფილმი, სადაც ტომ ჯოუდის როლს ჰენრი ფონდა ასრულებს. ფილმის პირველი ნაწილი რომანს მიჰყვება, მაშინ, როცა მეორე ნაწილი, განსაკუთრებით კი დასასრული, განსხვავდება სტაინბეკის რომანში აღწერილი ამბებისგან. ფილმმა ორი ოსკარი მოიპოვა და ის შესულია აშშ-ის ფილმების ეროვნულ რეესტრში.

2009 წელს გამოსული დოკუმენტური ფილმი „American: The Bill Hicks Story“, რომელიც კომიკოს ბილ ჰიკსის ცხოვრებაზე გვიყვება, დიდ დროს უთმობს სტაინბეკის რომანს. ბილ ჰიკსის საყვარელი წიგნი სწორედ „მრისხანების მტევნები“ იყო, თავად კომიკოსმა კი საკუთარი ბოლო სიტყვები სწორედ ტომ ჯოუდის ბოლო სიტყვებზე დააფუძნა: „I left in love, in laughter, and in truth, and wherever truth, love and laughter abide, I am there in spirit“.

2013 წლის ივლისში რეჟისორმა სტივენ სპილბერგმა განაცხადა, რომ მის გეგმებში იყო „მრისხანების მტევნების“ ახალი კინოეკრანიზაციის შექმნა და მოლაპარაკებები DreamWorks Pictures-თან მიმდინარეობდა.

იაპონურ ანიმაციურ სერიალში „Bungou Stray Dogs“ ვხვდებით პერსონაჟს, რომელიც ჯონ სტაინბეკის სახეა და მის სუპერძალას ეწოდება „მრისხანების მტევნები“.

თეატრი

1990 წელს თეატრის რეჟისორ ფრენკ გალატის მიერ Steppenwolf Theatre Company-თვის დადგმულმა სასცენო ადაპტაციამ დიდი პოპულარობა ჰპოვა. ტომ ჯოუდის როლს სპექტაკლში მსახიობი გერი საინისი ასრულებს და მისი მონაწილეობით „მრისხანების მტევნები“ ბროდვეიზე 188-ჯერ შესრულდა. სპექტაკლის ერთ-ერთი შესრულება გადაიღეს და 1991 წელს აჩვენეს ტელეკომპანია PBS-ის ეთერში.

ქართულ ენაზე

„მრისხანების მტევნები“ ქართულ ენაზე ორჯერ ითარგმნა. პირველი თარგმანი ბეჟან სივსივაძისა გამოიცა 1981 წელს „საბჭოთა საქართველოს“ მიერ. წიგნს თან ერთვოდა ილუსტრაციები, მთარგმნელის შენიშვნები და ბოლოსიტყვაობა. მეორე თარგმანი ლალი ყუშიტაშვილისა გამოსცა „ინტელეტმა“ 2019 წელს.

ლიტერატურა

• Garcia, Reloy. "The Rocky Road to Eldorado: The Journey Motif in John Steinbeck's The Grapes of Wrath." Steinbeck Quarterly 14.03-04 (Summer/Fall 1981): 83-93
• Gregory, James N. "Dust Bowl Legacies: the Okie Impact on California, 1939–1989". California History 1989 68(3): 74–85. ISSN 0162-2897
• Henkel, Scott. "A Seditious Proposal." The Grapes of Wrath: A Reconsideration' Vol. 1. Ed. Michael J. Meyer. Amsterdam: Rodopi, 2009. 219–42.
• Saxton, Alexander. "In Dubious Battle: Looking Backward". Pacific Historical Review 2004 73(2): 249–262. ISSN 0030-8684 Fulltext: online at Swetswise, Ingenta, Ebsco
• Sobchack, Vivian C. "The Grapes of Wrath (1940): Thematic Emphasis Through Visual Style". American Quarterly 1979 31(5): 596–615. ISSN 0003-0678 Fulltext: in Jstor. Discusses the visual style of John Ford's cinematic adaptation of the novel. Usually the movie is examined in terms of its literary roots or its social protest. But the imagery of the film reveals the important theme of the Joad family's coherence. The movie shows the family in closeups, cramped in small spaces on a cluttered screen, isolated from the land and their surroundings. Dim lighting helps abstract the Joad family from the reality of Dust Bowl migrants. The film's emotional and aesthetic power comes from its generalized quality attained through this visual style.
• Windschuttle, Keith. "Steinbeck's Myth of the Okies". The New Criterion, Vol. 20, No. 10, June 2002.
• Zirakzadeh, Cyrus Ernesto. "John Steinbeck on the Political Capacities of Everyday Folk: Moms, Reds, and Ma Joad's Revolt". Polity 2004 36(4): 595–618. ISSN 0032-3497
• Gardner, John [1984] (1991). The Art of Fiction: Notes on Craft for Young Writers, Vintage Books, Vintage Books. ISBN 0-679-73403-1. 

რესურსები ინტერნეტში

ვიკისაწყობში არის გვერდი თემაზე:

მრისხანების მტევნები (რომანი)

• John Steinbeck in the Santa Cruz Mountains დაარქივებული 2013-02-08 საიტზე Wayback Machine. – A history of Steinbeck's life living in the Santa Cruz Mountain's while writing The Grapes of Wrath
• 2 short radio episodes "Spring in California" and "Route 66" from The Grapes of Wrath, California Legacy Project.
• "The Grapes of Wrath revisited," (videos) The Guardian [Chris McGreal journeys along Route 66 – following the path of the Joads, of John Steinbeck's The Grapes of Wrath, to compare that account of the Great Depression with today's United States under President Barack Obama.
• Encyclopedia of Oklahoma History and Culture – Grapes of Wrath
• National Public Radio: Grapes of Wrath, Present at the Creation
• Oklahoma Digital Maps Collection at Oklahoma State University
• National Steinbeck Center in Salinas, CA. National Steinbeck Center.