ვიკიპედია

მირ ჯაფარ ბაღიროვი

მირ ჯაფარ აბას ოღლუ ბაღიროვი (აზერ. Mircəfər Abbas oğlu Bağırov; დ. 5 სექტემბერი, 1895, ყუბა, ბაქოს გუბერნია — გ. 26 მაისი, 1956, ბაქო, აზერბაიჯანის სსრ) —აზერბაიჯანელი საბჭოთა და სახელმწიფო მოღვაწე.

მირ ჯაფარ ბაღიროვი
აზერ. Mircəfər Abbas oğlu Bağırov
დაბადების თარიღი 5 (17) სექტემბერი, 1895
დაბადების ადგილი ყუბა
გარდაცვალების თარიღი 26 მაისი, 1956(1956-05-26) (60 წლის)
გარდაცვალების ადგილი ბაქო
მოქალაქეობა რუსეთის იმპერია
აზერბაიჯანის დემოკრატიული რესპუბლიკა
 სსრკ
შვილ(ებ)ი Jahangir Bagirov
ჯილდოები ლენინის ორდენი, ლენინის ორდენი, ლენინის ორდენი, ლენინის ორდენი, ლენინის ორდენი, სამამულო ომის 1-ლი ხარისხის ორდენი, წითელი დროშის ორდენი, შრომის წითელი დროშის ორდენი, Q20570895? და Honorary officer of the State Security

მის პერიოდს დაემთხვა სტალინური რეპრესიების პიკი. მის სახელს საბჭოთა ლიტერატურაში ჩვეულებრივ უკავშირებდნენ 1930-იანი წლების მასობრივი რეპრესიების თემას და ის, როგორც წესი, იყო 1937-1938 წლების რეპრესიების წამყვანი ინიციატორი.

შვედი პოლიტოლოგი სვანტე კორნელი მას უწოდებს „აზერბაიჯანელ სტალინს“[1], ხოლო საბჭოთა-რუსი ფილოსოფოსი და ისტორიკოსი დიმიტრი ფურმანი „აზერბაიჯანელ ბერიას“[2].

ბიოგრაფია რედაქტირება

მირ ჯაფარ ბაღიროვი დაიბადა 1895 წლის 17 სექტემბერს ყუბაში.

1907 წლამდე მირ ჯაფარ ბაღიროვი მექთებეში (მუსლიმური სასწავლებელი რუსეთის იმპერიაში) სწავლობდა. თავის ავტობიოგრაფიაში წერს, რომ იქ სწავლობდნენ ყურანს, სპარსულ ენასა და ლიტერატურას. მოგვიანებით ბაღიროვი სწავლობდა ყუბის სამწლიან დაწყებით სკოლაში, შემდეგ ოთხწლიან უმაღლეს დაწყებით სკოლაში, რომელიც დაამთავრა 1913 წელს. იმავე წელს მამა გარდაეცვალა. როგორც ბაღიროვი წერს, ყოველგვარი საშუალების ნაკლებობამ ხელი შეუშალა სწავლის შემდგომ გაგრძელებას. მიუხედავად ამისა, სახელმწიფო ხარჯებით პორტ-პეტროვსკში ორწლიანი პედაგოგიური კურსით გაემგზავრა, რის შემდეგაც დაიწყო მასწავლებლობა. ჯერ ხუდათის დაწყებით სკოლას ხელმძღვანელობდა, შემდეგ სოფელ ნეჯეფქენდის სკოლას[3].

სამთავრობო საქმიანობა რედაქტირება

თებერვლის რევოლუციის შემდეგ დაინიშნა ქალაქ ყუბის მეორე (ებრაული) ნაწილის კომისრად[4]. 1917 წელს იგი გახდა ყუბის ოლქის კომისრის მოადგილე და ამ თანამდებობაზე მუშაობდა სექტემბრამდე[5].

 
ბოლშევიკების საკავშირო კომუნისტური პარტიის XVII ყრილობის დროს. მოსკოვი, იანვარი 1934. ფოტოზე (მარცხნიdan): ბაღიროვი, ბერია, ეჟოვი, ხანჯიანი, ეიხე

1920 წლის აპრილში აზერბაიჯანის მთავრობა დაემხო და აზერბაიჯანში საბჭოთა ძალაუფლება გამოცხადდა. ბაღიროვს წლის განმავლობაში მონაცვლეობით ეკავა ყარაბაღის ოლქის რევოლუციური კომიტეტის თავმჯდომარის მოადგილის, მე-2 მსროლელი ბრიგადის უფროსის, აზერბაიჯანის მსროლელი დივიზიის სამხედრო კომისრის თანაშემწის, ამ დივიზიის რევოლუციური სამხედრო ტრიბუნალის თავმჯდომარის, თავმჯდომარის მოადგილის, XI წითელი არმიის რევოლუციური სამხედრო ტრიბუნალის თანამდებობები[6]. 5 ივნისს შუშაში აჯანყება დაიწყო, რომელშიც თურქი გენერალი ნური ფაშა და ყარაბაღის რაზმის უფროსი ზეინალოვი მონაწილეობდნენ. ზეინალოვი 3 ივნისს ბაღიროვს - იმ დროს ყარაბაღის რეგიონალური რევოლუციური კომიტეტის თავმჯდომარეს - სამხედრო დიქტატურის მოწყობის წინადადებით მიმართა, რეგიონში წესრიგის შენარჩუნებით წითელი არმიის დაბრუნებამდე. ბაღიროვმა არაერთი პირობა და წინადადება წამოაყენა, რასაც ზეინალოვი დაეთანხმა. მანამდე ბაღიროვმა მიიღო წერილი ნური ფაშასგან, რომელშიც იგი სოლიდარობას უცხადებდა საბჭოთა ხელისუფლებას და აპირებდა მესამე დღეს ჩასულიყო შუშაში. ამ უკანასკნელის ქალაქში ჩასვლისთანავე მოხდა გადატრიალება. დააპატიმრეს კომუნისტები და მთელი რევოლუციური კომიტეტი.

ბაღიროვმა მოაწყო ადგილობრივი გლეხების შეიარაღებული რაზმები, რომლებმაც 32-ე და მე-20 მსროლელი დივიზიის ნაწილებთან ერთად დაიწყეს შეტევა 10 ივნისს, ხოლო უკვე 15 ივნისს 286-ე და 287-ე სროლის პოლკების ჯარისკაცებმა აიღეს შუშა[7].

ხელისუფლების შეცვლის შემდეგ აზერბაიჯანელ კომუნისტებს შორის ბრძოლა დაიწყო. ამ ბრძოლაში გარკვეული როლის შესრულება დაიწყეს აზერბაიჯანის სსრ სახელმწიფო უსაფრთხოების ორგანოებმა. პირველად საბჭოთა ხელისუფლების დამყარების შემდეგ, 1920 წლის მაისში, შეიქმნა აზერბაიჯანის საგანგებო კომისია, რომელიც ებრძოდა კონტრრევოლუციას, სპეკულაციას, ბანდიტობასა და დანაშაულებს შიდა მტრებთან საბრძოლველად.

1921 წლის 10 თებერვალს მირ ჯაფარ ბაღიროვი გახდა აზერბაიჯანის სსრ სახალხო კომისართა საბჭოსთან არსებული საგანგებო კომიტეტის თავმჯდომარე, ხოლო იმავე წლის აპრილიდან იგი ერთდროულად იყო ამიერკავკასიაში რსფსრ რკინიგზის სახალხო კომისარიატის უფლებამოსილი წარმომადგენელი[6]. საბჭოთა აზერბაიჯანის მთავრობის სათავეში ნარიმან ნარიმანოვის მმართველობისას ბაღიროვი ამართლებდა თავის ნდობას. აზერბაიჯანის ჩეკისტები რეალურ საფრთხედ იქცნენ ნარიმანოვის მოწინააღმდეგეებისთვის. ბაღიროვი კი იქცეოდა როგორც მისი მცველი[8].

დაახლოებით ამ პერიოდში ბაღიროვი დაუმეგობრდა ლავრენტი ბერიას, რომელიც იყო მისი მოადგილე და აზერბაიჯანის საგანგებო კომიტეტის საიდუმლო ოპერატიული განყოფილების უფროსი. თავად ბერიას თქმით, მას კარგი ურთიერთობა ჰქონდა ბაღიროვთან, მაგრამ ზოგჯერ იყო ცუდიც.

1922 წლის იანვარში ამიერკავკასიის ცენტრალურმა საკონტროლო კომისიამ მიიღო გადაწყვეტილება ბაღიროვის პარტიის რიგებიდან გარიცხვის შესახებ და თანამდებობიდან 4-5 თვით გადააყენა „რევოლუციური კანონიერების დარღვევის გამო“, რის შემდეგაც ბერიამ რამდენიმე თვის განმავლობაში იკავებდა აზერბაიჯანის საგანგებო მდგომარეობის თავმჯდომარის პოსტს[9]. 1923 წლის ზაფხულში ნარიმანოვის დაცემის შემდეგ, ბაღიროვი არა მხოლოდ მისი ოპონენტების მხარეზე გადავიდა, არამედ დაიწყო უახლოესი მომხრეების დევნა.

 
სახლი, სადაც ბაღიროვი ცხოვრობდა. თანამედროვე აზერბაიჯანის ხელოვნების ეროვნული მუზეუმი

1929 წლის 7 სექტემბერს მირ ჯაფარ ბაღიროვი კვლავ დაინიშნა აზერბაიჯანის სსრ სახალხო კომისართა საბჭოსთან არსებული სახელმწიფო პოლიტიკური მმართველობის თავმჯდომარედ[6]. მოგვიანებით, 1954 წელს, დაკითხვისას, ბაღიროვმა ჩვენება მისცა, რომ ბერია დაეხმარა მას თავმჯდომარის თანამდებობაზე დაბრუნებაში[10].

მირ ჯაფარ ბაღიროვის დანიშვნა დაემთხვა კოლექტივიზაციის დასაწყისს, რომლის განხორციელების მეთოდებმა გამოიწვია უკმაყოფილება გლეხებში. სიტუაციის გამწვავებას ხელი შეუწყო მცირე გლეხთა შეიარაღებულმა დაჯგუფებებმა, რომლებიც აგრძელებდნენ მოქმედებას აზერბაიჯანის სხვადასხვა მხარეში.

აჯანყების შიშით, რომელიც შეიძლება განვითარებულიყო ამ რაზმების მოქმედებებიდან კოლექტივიზაციის ფონზე, აზერბაიჯანის სსრ-მ 1930 წლის იანვარში დაიწყო ოპერაცია ორი პოლკისაგან შემდგარი სამხედრო ნაწილების მონაწილეობით. შეიქმნა ცენტრალური სამუშაო ჯგუფი, რომელსაც ხელმძღვანელობდა მირ ჯაფარ ბაღიროვი. მისი მოადგილე გახდა იულიან სუმბატოვ-თოფურიძე.

ბაღიროვი აზერბაიჯანის სათავეში რედაქტირება

1932 წლის ოქტომბერში ბაღიროვი ხელმძღვანელობდა აზერბაიჯანის სსრ სახალხო კომისართა საბჭოს, ხოლო 1933 წლის დეკემბერში გახდა აზერბაიჯანის კომუნისტური პარტიის (ბოლშევიკების) ბაქოს საქალაქო კომიტეტის პირველი მდივანი[11]. 1933 წლის 15 დეკემბერს აირჩიეს აზერბაიჯანის სსრ კომუნისტური პარტიის ცენტრალური კომიტეტის პირველ მდივნად.

შემდეგ, 1933 წლის დეკემბერში, იგი გახდა ბოლშევიკების საკავშირო კომუნისტური პარტიის ამიერკავკასიის საოლქო კომიტეტის მე-3 მდივანი და ამ თანამდებობას იკავებდა 1934 წლის 15 იანვრამდე. 1934 წლის 10 თებერვალს ბაღიროვი გახდა ბოლშევიკების საკავშირო კომუნისტური პარტიის ცენტრალური კომიტეტის კანდიდატი, ხოლო 1937 წლის 12 ოქტომბერს გაერთიანებული კომუნისტური პარტიის ცენტრალური კომიტეტის პლენუმის დადგენილებით. ბოლშევიკებმა, იგი კანდიდატებიდან ბოლშევიკების გაერთიანებული კომუნისტური პარტიის ცენტრალური კომიტეტის წევრად აირჩიეს[11]. 1938 წლის 17 იანვრიდან ბაღიროვი იყო სსრკ უმაღლესი საბჭოს პრეზიდიუმის წევრი.

აზერბაიჯანის სოციალურ-ეკონომიკური განვითარება ბაღიროვის დროს რედაქტირება

აზერბაიჯანის სამრეწველო და ენერგეტიკული პოტენციალის ჩამოყალიბება და განვითარება ბაღიროვის პერიოდზე მოდის. ამ დროს გაჩნდა მრავალი საწარმო, ახალი სამრეწველო ცენტრები - ქალაქები სუმგაითი, მინგეჩაური, ალი-ბაირამლი, დაშქესანი.

1939 წელს დაიწყო დიდი ჰიდრავლიკური სტრუქტურის, სამურ-დევეჩის არხის მშენებლობა, რომლის ინიციატივა ეკუთვნოდა ყუბის რაიონის კოლმეურნეებს. მშენებლობა სულ რაღაც 6 თვეში დასრულდა. არხის 100 კმ სიგრძის პირველი ეტაპის მშენებლობამ 1940 წლის აპრილისთვის შესაძლებელი გახადა 67000 ჰექტარი მიწის მორწყვა[12]. აღნიშნული არხის მშენებლობის სამაგალითო შესრულებისთვის მირ ჯაფარ ბაღიროვი იმავე წლის 27 აპრილს დაჯილდოვდა შრომის წითელი დროშის ორდენით[11].

პოლიტიკური რეპრესიები რედაქტირება

ათობით გამოჩენილი კომუნისტი შინაგან საქმეთა სახალხო კომისარიატმა (შსსკ) დააკავა, რომლებიც ეჭვმიტანილნი იყვნენ ტროცკიზმში, მუსავათობასა და ჯაშუშობაში. ესენი იყვნენ ბაქოს უნივერსიტეტის დირექტორი ჰასანბეკოვი, სახელმწიფო გამომცემლობის დირექტორი ემინბეილი, აღიარებული ეთნოლოგები, პროფესორები და ლიტერატურათმცოდნეები, როგორიცაა ველი ხულუფლუ. ბაღიროვის პირადი მდივანი ნიკიშევიც რეპრესირებულ იქნა. იგი დაადანაშაულეს მუსავათის აგენტობასა და „ტერორისტობაში“[13].

გამოჩენილი პარტიული მოღვაწე რუჰულა ახუნდოვი 1936 წლის 17 დეკემბერს სამსახურში წასვლისას სახლის შესასვლელთან დააპატიმრეს[14]. იმავე დღეს გამოვიდა ბაღიროვის ბრძანება მისი პარტიიდან გარიცხვის შესახებ, როგორც „კონტრრევოლუციონერისა და ტროცკისტის“[15]. აზერბაიჯანის სსრ კომუნისტური პარტიის ცენტრალური კომიტეტის მარტის პლენუმზე, მირ ჯაფარ ბაღიროვმა განაცხადა, რომ ახუნდოვი ხელმძღვანელობდა ნაციონალისტურ მოღვაწეობას კულტურულ ფრონტზე[16]. მოგვიანებით, 1954 წელს, იმავე ბაღიროვმა ჩვენება მისცა და დაკითხვისას განაცხადა, რომ სთხოვა სტალინს რუჰულა ახუნდოვის დაპატიმრების ნებართვა, შემდეგ კი შეცვალა თავისი ჩვენება და თქვა, რომ ეს არ გააკეთა და მზა საგამოძიებო საქმე გაუგზავნა ბელადს[17].

რ.ახუნდოვის დაპატიმრება გახდა რეპრესიების დასაწყისი სსრკ-ს მეცნიერებათა აკადემიის აზერბაიჯანის ფილიალსა და უნივერსიტეტებში[18]. უკვე 1937 წლის იანვარში რამდენიმე აზერბაიჯანელი მეცნიერი დააპატიმრეს.

სტალინური რეპრესიები აზერბაიჯანში რედაქტირება

 

სსრკ-ში მასობრივ რეპრესიებს საფუძველი ჩაეყარა ბოლშევიკების საკავშირო კომუნისტური პარტიის ცენტრალური კომიტეტის თებერვალ-მარტის პლენუმზე, რომელიც გაიმართა 1937 წლის 23 თებერვალს - 3 მარტს მოსკოვში, სადაც სტალინმა გააკეთა მოხსენება „პარტიული მუშაობის ნაკლოვანებებისა და ტროცკისტებისა და სხვა ორმაგი გამყიდველების აღმოსაფხვრელად ღონისძიებების გატარების შესახებ“. აღნიშნულის მიზნად კი დაასახელა სოციალიზმის აშენება. პლენუმზე დამსწრეებს შორის იყო მირ ჯაფარ ბაღიროვი.

ბაქოში დაბრუნებულმა, 19 მარტს, ბაღიროვმა მოიწვია აზერბაიჯანის კომუნისტური პარტიის ცენტრალური კომიტეტის VI მარტის პლენუმი, სადაც დელეგატებს მოსკოვის პლენუმის შედეგები აცნობა. თავის გამოსვლაში მან რესპუბლიკის მოსახლეობის მნიშვნელოვანი ნაწილის გაუნათლებლობისა და უცოდინრობის დონეზე გაამახვილა ყურადღება. ბაღიროვმა თავისი გამოსვლა ღია მუქარით დაასრულა, რომ გაანადგურებდა პარტიის მთელ ხელმძღვანელობას.

რეპრესირებულთა შორის იყვნენ აზერბაიჯანელები, რუსები, სომხები, ებრაელები და სხვა ეროვნებები.

რიგი პარტიული და სახელმწიფო მუშაკების დაკავებას წინ უძღოდა მათ წინააღმდეგ არსებული განცხადებები. რეპრესირებულთა შორის იყო რევოლუციამდელი მწერლების უმეტესობა, ისევე როგორც საბჭოთა თაობის არაერთი მწერალი.

დაცემა რედაქტირება

სტალინის სიკვდილით ქვეყანა ახალ ეპოქაში შევიდა. ბერია ხრუშჩოვთან და მალენკოვთან ერთად, გახდა ქვეყნის ლიდერობის ერთ-ერთი მთავარი პრეტენდენტი[19]. მათ შორის ძალაუფლების გამო ბრძოლა დაიწყო. ხრუშჩოვმა, უზრუნველყო ცენტრალური კომიტეტის წევრების უმრავლესობისა და მაღალი რანგის სამხედრო ოფიცრების მხარდაჭერა, 26 ივნისს მოიწვია სსრკ მინისტრთა საბჭოს სხდომა, რომელზეც ბერია დააკავეს. ის შპიონაჟსა და შეთქმულებაში დაადანაშაულეს. 26 ივნისს ბერიას დაცემას მოჰყვა ბაღიროვის დაცემა, რომელიც ტრადიციულად „ბერიას კაცად“ ითვლებოდა[20].

ბერიას იზოლირების შემდეგ 2 ივლისს მოიწვიეს სკკპ-ს ცენტრალური კომიტეტის პლენუმი. ბაღიროვი, ისევე როგორც პლენუმის მრავალი სხვა მონაწილე, მოსკოვში ჩავიდა. სკკპ ცენტრალური კომიტეტის ივლისის პლენუმზე ცენტრალური კომიტეტის თითქმის ყველა წევრმა გააკეთა განცხადება ლავრენტი ბერიას საქმიანობის შესახებ. ბაღიროვმაც გააკრიტიკა ბერია.

7 ივლისს, სკკპ ცენტრალური კომიტეტის პლენუმის დადგენილებით, ბაღიროვი გაათავისუფლეს სკკპ ცენტრალური კომიტეტიდან და იმავე დღეს გაათავისუფლეს სკკპ ცენტრალური კომიტეტის პრეზიდიუმის წევრობის კანდიდატობიდან. 20 ივლისს მან დაკარგა წევრობა აზერბაიჯანის კომუნისტური პარტიის ცენტრალური კომიტეტის ბიუროსა და აზერბაიჯანის სსრ კომუნისტური პარტიის ცენტრალური კომიტეტისა და ბაქოს კომიტეტის გაერთიანებულ პლენუმში, რომელიც გაიმართა 29-30 დეკემბერს. ბაღიროვი ასევე  გაათავისუფლეს აზერბაიჯანის სსრ კომუნისტური პარტიის ცენტრალური კომიტეტიდან[11].

29 ოქტომბერს ბერიას საქმეზე ის მოწმის სახით დაიკითხა[21]. 1954 წლის 13 მარტს სკკპ -ს ცენტრალურ კომიტეტთან არსებული ცენტრალური კონტროლის კომისიის გადაწყვეტილებით მირ ჯაფარ ბაღიროვი პარტიიდან გარიცხეს და დააპატიმრეს.

სიკვდილი რედაქტირება

1956 წლის 12 აპრილს ბაქოში დაიწყო ბაღიროვის ღია სასამართლო პროცესი.

თვითმხილველების თქმით, ბაღიროვი სასამართლო პროცესზე თამამად იდგა[22]. მას უმძიმესი ბრალი წარედგინა მაშინდელი სისხლის სამართლის კოდექსის სხვადასხვა მუხლებით.

1956 წლის 26 აპრილს სსრკ უზენაესი სასამართლოს სამხედრო კოლეგიამ ბაღიროვი სხვა ბრალდებულებთან ერთად დამნაშავედ ცნო „ღალატში მონაწილეობისა და საბჭოთა მოქალაქეების წინააღმდეგ ტერორისტული რეპრესიების ჩადენაში“. აზერბაიჯანის სსრ სისხლის სამართლის კოდექსის 63-ე მუხლით მიესაჯა სიკვდილით დასჯა ქონების ჩამორთმევით. ბაღიროვის სასამართლო პროცესით დაიწყო დესტალინიზაციის კამპანია აზერბაიჯანში[23].

26 მაისს მირ ჯაფარ ბაღიროვი დახვრიტეს[11] ბაქოში და დაკრძალეს სოფელ ბაილოვოს სასაფლაოზე მდებარე მასობრივ უსახელო საფლავში, სადაც დაკრძალეს ყველა იმ დროს დახვრეტილი[24][25].

ოჯახი რედაქტირება

 
მირ ჯაფარ ბაღიროვის ვაჟის- ჯაჰანგირ ბაღიროვი

1918 წელს მირ ჯაფარ ბაღიროვი დაქორწინდა რუს მედდაზე, მარია სერგეევაზე. 1919 წელს მათ შეეძინათ ვაჟი ვლადიმერ-ჯაჰანგირი. ცოლი მალე გარდაეცვალა. მოგვიანებით ბაღიროვი დაქორწინდა ებრაელ ქალზე, ევგენია მიხაილოვნა გელმანზე. მათი ქორწინებიდან 1932 წელს დაიბადა ვაჟი ჯენი[26].

სქოლიო რედაქტირება

  1. ↑ Azerbaijan Since Independence By Svante E. Cornell
  2. ↑ Фурман Д. Е. Несостоявшаяся революция. Политическая борьба в Азербайджане (1988—1993 годы) // Дружба народов. — 1994. — № 4. — С. 152.
  3. ↑ Исмаилов Э. Р. Власть и народ: послевоенный сталинизм в Азербайджане: 1945-1953. — Баку: Адильоглы, 2003. — 342 с.
  4. ↑ Исмаилов Э. История «большого террора» в Азербайджане. — М.: Политическая энциклопедия, 2015.
  5. ↑ Политбюро и дело Берия. Сборник документов / Под общей ред. О. Б. Мозохина. — М.: Кучково поле, 2012.
  6. ↑ 6.0 6.1 6.2 Багиров Мир Джафар Аббас оглы
  7. ↑ Гусейнов И. Победа Советской власти в Азербайджане в 1920 году и помощь XI Красной Армии // Труды института истории партии при ЦК КП(б) Азербайджана - Филиал ИМЭЛ при ЦК ВКП(б). — Баку, 1952. — Т. XVIII. — С. 55—56.
  8. ↑ Халилов А. Внутренние противоречия и борьба в руководстве Азербайджанской ЧК в 1920-1922 гг. // Вопросы истории. — 2016. — № 5. — С. 127.
  9. ↑ Халилов А. Внутренние противоречия и борьба в руководстве Азербайджанской ЧК в 1920–1922 гг. // Вопросы истории. — 2016. — № 5. — С. 129.
  10. ↑ Политбюро и дело Берия. Сборник документов / Под общей ред. О. Б. Мозохина. — М.: Кучково поле, 2012.
  11. ↑ 11.0 11.1 11.2 11.3 11.4 Багиров Мир Джафар Аббас оглы
  12. ↑ История Азербайджана. Т. 2. Ч. 2. — Баку: Изд-во АН Азербайджанской ССР, 1963. — С. 20—21.
  13. ↑ Баберовски Й. Враг есть везде. Сталинизм на Кавказе. — М.: Российская политическая энциклопедия (РОССПЭН), Фонд «Президентский центр Б.Н. Ельцина», 2010. — 855 с.
  14. ↑ Ашнин Ф. Д., Алпатов В. М., Насилов Д. М. Репрессированная тюркология. — М.: «Восточная литература» РАН, 2002. — С. 296.
  15. ↑ Реабилитация: как это было. Документы Президиума ЦК КПСС и другие материалы. В 3-х томах. Том 1. Март 1953 — февраль 1956. — М.: МФД, 2000. — 267-270 с.
  16. ↑ Исмаилов Э. История «большого террора» в Азербайджане. — М.: Политическая энциклопедия, 2015.
  17. ↑ Ашнин, Алпатов, Насилов, 2002, с. 66—67.
  18. ↑ Ашнин, Алпатов, Насилов, 2002, с. 87.
  19. ↑ Барсенков А. С., Вдовин А. И. История России. 1917—2007. — М.: Аспект Пресс, 2008. — С. 436.
  20. ↑ Смерть Сталина
  21. ↑ Копия протокола допроса свидетеля Багирова Мир-Джафар Аббасовича от 29 октября 1953 г.
  22. ↑ Самые закрытые люди: энциклопедия биографий - Авторы: Mikalaĭ Zi︠a︡nʹkovich
  23. ↑ Tadeusz Swietochowski, Brian C. Collins. Historical Dictionary of Azerbaijan. — Scarecrow Press, 1999. — С. 31. — 145 с. — ISBN 0-8108-3550-9.
  24. ↑ Mircəfər Bağırovu kim tapdı və dəfn etdi?
  25. ↑ Mircəfər Bağırovun varisi: "Cəsədini tapdıq, oğlunun yanında dəfn elədik"
  26. ↑ М.Верховский: Мир-Джафар Багиров - создатель советского Азербайджана (история)
მოძიებულია „https://ka.wikipedia.org/w/index.php?title=მირ_ჯაფარ_ბაღიროვი&oldid=4538753“-დან