დავით ბატონიშვილი

დავით ბატონიშვილი, ბაგრატიონი (დ. 1 ივლისი, 1767, თბილისი — გ. 13 (25) მაისი, 1819, პეტერბურგი) — გიორგი XII-ის უფროსი ძე, ქართლ-კახეთის სამეფოს გამგებელი 1800-1801, მწერალი, მეცნიერი, გენერალ-ლეიტენანტი (1800).

ქართლ-კახეთის გამგებელი დავით ბატონიშვილი 1800-1801წწ.

ელენე აბამელექი - დავით ბატონიშვილის მეუღლე

ბიოგრაფია

აღიზარდა თავისი პაპის ერეკლე II-ის კარზე თბილისსა და თელავში. შეისწავლა ქართული საერო და სასულიერო მწერლობა, სომხური, სპარსული, რუსული ენები, საბუნებისმეტყველო დარგები, სამხედრო ხელოვნება. მისი ერთ-ერთი აღმზრდელი იყო დავით რექტორი (1787-1789). შემდგომ სწავლობდა რუსეთში, სადაც გაეცნო ევროპული განმანათლებლობის იდეებს. საბრძოლო ნათლობა მიიღო 1790 წელს ჯავახეთში, თურქთა წინააღმდეგ შეტაკებებში. შემდგომ წლებში მისი მეთაურობით ქართველების ჯარმა რამდენიმე გამარჯვება მოიპოვა დაღესტნელთა მარბიელ რაზმებზე. 1795 წელს მონაწილეობდა კრწანისის ბრძოლაში; სარდლობდა კრწანისის მარჯვენა მხარეს, სეიდაბადის ბაღებთან დაბანაკებულ ლაშქარს, იცავდა თბილისში შემოსავლელ გზაჯვარედინს. 1796 წლის აპრილ-მაისში ალექსანდრე ბატონიშვილთან ერთად სარდლობდა ლაშქრობას განჯაზე, 1798 წელს კი — ყარსზე, სადაც დავითმა დაამარცხა მაჰმად-ფაშა. 1795–1798 წლებში ირიცხებოდა რუსეთის არმიის პრეობრაჟენსკოეს პოლკში, სადაც მიიღო გენერალ-მაიორობა (1795). 1799 წლის 11 ივნისს გიორგი XII-ის წარდგინებით იმპერატორმა პავლე I-მა დავითი ქართლ-კახეთის სამეფოს ტახტის მემკვიდრედ დაამტკიცა (1799 წ. 11 ოქტომბერი) და წმ. ანას ორდენით დააჯილდოვა.

ამ დროიდან ის უფრო აქტიურად ჩაება ქართლ-კახეთის სამეფოს პოლიტიკურ ცხოვრებაში. სპარსეთის შაჰმა ბაბა-ხანმა გიორგი XII-ს მძევლად მოსთხოვა დავით ბატონიშვილი, მაგრამ, როგორც ტახტის მემკვიდრე და რუსეთის არმიის გენერალი, იგი სპარსეთში არ გაუშვეს. დავითი შეუდგა სამეფოს სამართლებრივ მოწესრიგებას. შეაგროვა ქართული სამართლის ძეგლები, 1800 წელს შექმნა ქართული სამართლის კოდიფიკაცია და შეადგინა კრებული „ქართული სამართალი და კანონმდებლობა“.

გიორგი XII-ის გარდაცვალების შემდეგ დავითი 1801 იანვრიდან ივნისამდე ქართლ-კახეთის სამეფოს გამგებელი იყო. მან ცვლილებები შეიტანა სამეფოს ადმინისტრაციულ დაყოფაში, შეეცადა აღედგინა არაგვისა და ქსნის საერისთავოები, გადაახალისა საადგილმამულო ურთიერთობანი, ზოგიერთი ცვლილება შეიტანა საეკლესიო მართვა-გამგებლობაშიც. მისი გამგებლობის დროს მოიჭრა სპილენძის მონეტა (დავით ბატონიშვილის მონეტა). ასეთმა ღონისძიებებმა დავით ბატონიშვილსა და ტახტისათვის მებრძოლ ჯგუფებს შორის წინააღმდეგობა კიდევ უფრო გაამწვავა. დავითი იძულებული გახდა ხელი აეღო გამგებლობაზე და 1801 წლის ოქტომბერში იულონ ბატონიშვილს მოუწოდა განეგრძო ბრძოლა ქართლ-კახეთში მეფობის შესანარჩუნებლად. რუსეთის იმპერიის წარმომადგენლებმა სამეფო სახლის წევრებს შორის წინააღმდეგობა კიდევ უფრო გაამწვავეს, რამაც უფრო დააჩქარა ქართლ-კახეთის სამეფოს გაუქმება. 1801 წლის 12 სექტემბრის მანიფესტით ქართლ-კახეთის სამეფო რუსეთმა შეიერთა. დავითი შეეცადა სამშობლოში დარჩენას და მმართველობაში მონაწილეობის მიღებას, მაგრამ 1803 წელს სამეფო ოჯახის სხვა წევრებთან ერთად იგი პეტერბურგში გადაასახლეს.

იმპერატორმა ალექსანდრე I-მა დავით ბატონიშვილს წმ. ალექსანდრე ნეველის ორდენი გადასცა, შემდეგში სენატორადაც დანიშნეს. რუსეთში უბოძეს სასახლე, ვრცელი მამულები, სახნავ-სათესი და სანადირო ადგილები. დავითი გახდა საქართვ. სამეფო- სამთავროებიდან ჩასულ თუ იქ ადრიდანვე მცხოვრებ ქართველთა ახალშენის მეთაური. იღვწოდა განათლების, მეცნიერების, მწერლობის განვითარებისათვის; საქართველოს პოლიტიკური ცხოვრების მართვაგამგებლობის გაუმჯობესებისათვის, კავკასიოლოგიის განვითარებისათვის, თავმჯდომარეობდა კომიტეტს, რომელსაც დაევალა ვახტანგ VI-ის სამართლის განხილვა-რედაქტირება და რუსულად თარგმნა. დავითის ეპისტოლური მემკვიდრეობა ნათლად წარმოგვიჩენს დავითის ბიოგრაფიის ბევრ საინტერესო მომენტს, გვიხატავს იმდროინდელი საქართვ. პოლიტ. სიტუაციას. დავითი გარდაიცვალა პეტერბურგში 1819 წელს. დაკრძალულია ალექსანდრე ნეველის ლავრაში.

მაისის იგ რიცხვსა გარდაიცვალა აქ შემდგომად მოკლე-ჟამიერისა სნეულებისა, უფალი ღენერალ-ლეიტენანტი და სენატორი საქართველოს მეფის გიორგის ძე დავით — დამარხვა გვამისა მისისა იყო კბ რიცხვსა შესაბამითა პატივითა.

— „საქართველოს გაზეთი“ N18, 4-ივლისი-1819

ლიტერატურული და სამეცნიერო მემკვიდრეობა

დავით ბატონიშვილი ავტორია ჩვენამდე რამდენიმე ხელნაწერის სახით მოღწეული გრამატიკისა (1790). თეიმურაზ ბატონიშვილი ამ ნაშრომს „საგრამატიკო ხელოვნების“ სახელით იხსენიებს, სანქტ-პეტერბურგში დაცულ ერთ-ერთი ხელნაწერის სატიტულო ფურცელს კი „ფილოსოფსკაია გრამმატიკა“ აწერია. წიგნი დავითს თავისი პაპის, ერეკლე II-ისათვის, მიუძღვნია. წინასიტყვაობაში ნათქვამია: ქართველებს ესაჭიროებათ სიბრძნე და ცოდნა, რომლის კარსაც გრამატიკა წარმოადგენს. გრამატიკული საკითხების გადმოცემისას დავითი მიჰყვება ანტონ I-ის გრამატიკის (1753) დანართს, ე. წ. „სიმეტნეს“, რომელიც აგრეთვე კითხვა-მიგების წესითაა დაწერილი, მრავლადაა აღებული დებულებები ანტონ I-ის გრამატიკიდანაც (1767). დავით ბატონიშვილის გრამატიკა დაწერილი უნდა იყოს სასკოლო სახელმძღვანელოდ. ამ გრამატიკის აშკარა გავლენითა და გამოყენებით დაიწერა იოანე ბატონიშვილის ორივე გრამატიკა. სხვა ქართველი გრამატიკოსების შრომებში მისი კვალი არა ჩანს.

დავით ბატონიშვილმა რამდენიმე რედაქციად დაამუშავა საქართველოს ისტორია, რომელიც შეადგინა ევროპელი მეცნიერების შრომების გათვალისწინებით. კრებდა საქართველოს საისტორიო წყაროებს. 1812 წელს იმპერატორ ალექსანდრე I-ს მიართვა ნაშრომი „საქართველოს უკეთესად მართვის შესახებ“, რომელშიც მოითხოვდა გეორგიევსკის ტრაქტატის მიხედვით ქართლ-კახეთის სამეფოს აღდგენას და მის დარჩენას რუსეთის იმპერიის შემადგენლობაში ავტონომიის პრინციპებზე. ეწეოდა ფართო მთარგმნელობით მოღვაწეობას: გადმოიღო „ნაბუქოდონოსორისაგან წარტყვევნა იერუსალიმისა“, „საქმეთთათვის ნადირ ავშარელისა დიდისა ხელმწიფისა სპარსეთისათა“ (აღმოსავლეთმცოდნეობის ინსტიტუტის სანქტ-პეტერბურგის განყოფილების ქართულ ხელნაწერთა კოლექცია, M–15), ვოლტერის „შობისათვის“, „ხილვა ბაბუკაისი“, შ. მონტესკიეს „გულისხმისყოფისათვის სჯულთასა“ (იქვე, H–26), ჟ. ფ. ანსილონის „ესტეტიკებრი განსჯანი“ (იქვე, M–35 ) და სხვ., რომელთაც ურთავდა თავის კომენტარებს. განმარტებებით შეავსო სულხან-საბა ორბელიანის ლექსიკონი და მიუწერა შესატყვისები რამდენიმე ენაზე. მას ეკუთვნის რუსულ ენაზე დაწერილი „საქართველოს სამართლისა და კანონმცოდნეობის მიმოხილვა“ (1811–16, 1959 გამოსცა მ. როგავამ). 1814 წელს ქართულ ენაზე გამოცემული მისი ისტორიული ნაშრომი დაწერილია „ქართლის ცხოვრების“ სქემის მიხედვით, მოიცავს 1744 წლამდე პერიოდს და წარმოადგენს ვახუშტის ისტორიის გაგრძელებას.

დავითმა შეისწავლა საბუნებისმეტყველო მეცნიერებანიც. 1818 წელს დაასრულა „შემოკლებული ფისიკა“ და საქართველოში გამოგზავნა გასამრავლებლად. იგი ძირითადად იზიარებდა სითბოს კინეტიკური თეორიის იდეებს. თეორიულ მასალას მან თვალსაჩინო ცდების აღწერილობანიც დაურთო. დავითმა თარგმნა ვოლტერის „ტაქტიკა“ (იგივე ნაწარმოები თარგმნილი აქვს ალექსანდრე ჭავჭავაძესაც). 1795 წელს თარგმნა „საარტილერიო წიგნი"“, მ. ჩულიკოვის „მითოლოგიური ლექსიკონი“, გადმოიღო შვედი ექიმის ირნესტა პერენესტის „ელექსირი“. საქართველოზე დაწერა სტატიები რუს. ენციკლოპედიისათვის. შეადგინა განმარტება „ელხება სიმვოლი“ ანუ „აღსარებაჲ წმიდისა აღმოსავლეთისა ეკლესიისა“. თავისი საგანმანათლებლო პოლიტიკით დავითი იღვწოდა ევროპული კულტურის, ევროპის სახელმწიფოთა წესწყობილების ქართველთათვის, ხოლო ყოველივე ქართულისა — ევროპელთათვის გასაცნობად. დავით ბატონიშვილის სამწერლო მოღვაწეობიდან აღსანიშნავია მიმოწერის ფორმით დაწერილი „ახალი შიხი“, რომელშიც აისახა ფრანგ განმანათლებელთა იდეები. მის ლექსებს (მაგ., „გამიფრინდა სიყვარულის ფრინველი“, დაიბეჭდა ჟურნალ „მოგზაურში“ 1901, №82) დიდხანს მღეროდნენ.

ლიტერატურა

• თაყაიშვილი, ე. მეფის გიორგის ძის დავით ბატონიშვილის ხელით დაწერილი ქრონოლოგიური ნუსხა. საისტორიო მასალანი. წიგნაკი მეორე. თბ., 1912, გვ. 54-55;

• ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 3, თბ., 1978. — გვ. 338.

• სიხარულიძე ფ., ფოცხიშვილი ა., ენციკლოპედია „საქართველო“, ტ. 2, თბ., 2012. — გვ. 279.