ვიკიპედია

აიურვედა

(გადამისამართდა გვერდიდან აიუვერდა)
ამ გვერდს არა აქვს შემოწმებული ვერსია, სავარაუდოდ მისი ხარისხი არ შეესაბამებოდა პროექტის სტანდარტებს.

აიურვედა ( (आयुर्वेदः სანსკრ. आयु «āyu» და वेद «veda» — "სიცოცხლის ხელოვნება", "სიცოცხლის მეცნიერება", ან "სიცოცხლის ხანგრძლივობის ცოდნა")—ინდური ხალხური მედიცინის ტრადიციული სისტემა. აიურვედა ითვლება ათარვავედა- ს დამატებით ვედად (უპავედა) და ემყარება სანქჰიას ინდუისტურ ფილოსოფიურ სისტემას.[1][2]

დჰანვანტარი (धन्वंतरी), ცნობილიa როგორც ვიშნუს ავატარი. ინდუისტური ღმერთი, რომელიც ასოცირდება აიურვედასთან.

მიუხედავად იმისა, რომ ლაბორატორიულმა კვლევებმა აჩვენა ეფექტური პრეპარატების შექმნის შესაძლებლობა იმ ნივთიერებების საფუძველზე, რომელსაც იყენებს აიურვედა,  მათი ეფექტურობა არ არის დადასტურებული იმ ფორმით, როგორც ისინი დღეს გამოიყენება. აიურვედა ითვლება ფსევდომეცნიერებად.[3]

2008 წელს ჩატარებულმა კვლევამ აჩვენა, რომ აიურვედული მედიკამენტების დაახლოებით 21% დამზადებულია აშშ – სა და ინდოეთში და იყიდება ინტერნეტის საშუალებით, შეიცავს საშიში რაოდენობით მძიმე მეტალებს, როგორიცაა ტყვია, ვერცხლისწყალი და დარიშხანი.[4][5][6]

აიურვედას ისტორია

რედაქტირება

წყაროები

რედაქტირება

ვედური წყაროები

რედაქტირება

ცნობები მცენარეების სამკურნალო თვისებების შესახებ პირველად გვხვდება ვედებში,  განსაკუთრებით ათარვავედაში. მე-4 ვედა— ათარვავედა მედიცინასთან დაკავშირებული  პირველი ინდური ტექსტია. ის დაავადების გამომწვევ მიზეზებად ცოცხალ აგენტებს—იათუდჰანიას, კრიმის და დურნამა-ს მიიჩნევს. ათარვანები ეძებენ მათ და წამლების საშუალებით კლავენ, რათა დაამარცხონ დაავადება. ათარვანული აზრები კარგად ჩანს  სამედიცინო ტრაქტატში „სუშრუტა“ („გარუდა პურანა“, კარმა კანდა). ათარვანის თეორიის შესაბამისად, პურანული ტექსტი მიკრობებს მიიჩნევს კეთრის მიზეზად. იმავე თავში- სუშრუტაში საუბარია ჰელმინთების როლზე დაავადების გამომწვევ პროცესში. ერთ-ერთი საგალობელში საუბარია კეთრის დაავადებაზე და მოცემულია რჩევა,  რომ კეთროვანის სამკურნალოდ გამოყენებული იქნას  რაჯანი აუშჰადი. აუშჰადის აღწერილია, როგორც შავი ღეროების და მუქი ლაქების მქონე მცენარე, სავარაუდოდ, ლიქენია ანტიბიოტიკური თვისებებით. ამგვარად, ათარვავედა პირველი ტექსტია, სადაც ჩანაწერებია  ანტიბიოტიკების გამოყენების შესახებ . გარდა ამისა, ათარვავედა დეტალურად აღწერს ადამიანის ჩონჩხის ძვლებს.

იაჯურვედაში ნახსენებია ადამიანის სხეულის ოთხი სითხე. [7]

ბუდისტური წყაროები

რედაქტირება

პირველი ინფორმაცია ინდივიდუალური სამედიცინო სამეცნიერო შრომების შესახებ 1500 წელს ითვლის. დღეისათვის ინფორმაცია ტექსტების დიდი რაოდენობისა და მათი ავტორების შესახებ  არ არის შემორჩენილი. ამასთან სამედიცინო ტექსტების მნიშვნელოვანი რაოდენობის შესახებ მსჯელობა შეიძლება ხელნაწერებითა და წიგნებით, რომლებიც შემონახულია ტიბეტური კანონის ბუდისტური თხზულებების მრავალტომეულში.

კლასიკური წყაროები

რედაქტირება

აიურვედული ცოდნის ყველაზე მნიშვნელოვან წყაროდ ითვლება ცხრა ტრაქტატი.

ლეგენდა აიურვედას წარმოშობის შესახებ

რედაქტირება

ლეგენდის თანახმად, აიურვედა წმინდა ბრძენების გამოცხადების ნაწილი იყო, რომლებმაც სამყაროს შესახებ ყოვლისმომცველი ცოდნა მოიპოვეს დაახლოებით შვიდი ათასი წლის წინ. ვედები მიუთითებენ იმაზე, რომ ბრაჰმამ მედიცინის საიდუმლოებები უამბო დაქშას — დემიურგების ერთ-ერთ ღმერთს. დაქშამ, თავის მხრივ, ცოდნა გადასცა ღვთიურ ტყუპებს აშვინებს, რომლებიც "დიდი მკურნალები" გახდნენ. მოგვიანებით  მის შესახებ განმარტებები ინდრამ მიიღო. ინდრამ ცოდნა თავის მოწაფეებს გადასცა, მათ შორის შვიდიდან ერთ-ერთ ინდოელ ბრძენს —  ბჰარდვაჯაიას.[8]

მედიცინა ბუდისტურ პერიოდში

რედაქტირება

აიურვედას ოქროს ხანა ინდოეთში ბუდიზმის აყვავებას დაემთხვა (ძვ. წ. 327 - ახ. წ. 750). ამ პერიოდში ინდოელებმა დააგროვეს მნიშვნელოვანი ცოდნა ადამიანის სხეულის სტრუქტურის შესახებ, განასხვავეს 7 მემბრანა, 500 კუნთი, 900 იოგა, 90 მყესი, 300 ძვალი (ამაში შედის კბილები და ხრტილები), რომლებიც თავის მხრივ იყოფა ბრტყელ, მრგვალ და გრძელ ძვლებად, 107 სახსარი, 40 ძირითადი სისხლძარღვი და 700 განშტოება (სისხლის,  ლორწოს და ჰაერისთვის), 24 ნერვი, 9 გრძნობათა ორგანო და 3 ნივთიერება (ვატა —ქარი, ჰაერისა და სივრცის ძირითადი ელემენტების კომბინაცია; პიტა — ნაღველის, ცეცხლისა და წყლის ძირითადი ელემენტების კომბინაცია; კაფა — ლორწოს, დედამიწის და წყლის პირველადი ელემენტების კომბინაცია). სხეულის ზოგიერთი უბანი (ხელის გულები, ძირები, საზარდულის არეები და ა.შ.)  გამოვლინდა, როგორც "განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი" (მარმანი).[9]

ძვ.წ. VII საუკუნისათვის  თანამედროვე ინდოეთის ჩრდილოეთით ორი სამედიცინო სკოლა იყო ცნობილი:

VIII-IX საუკუნეებისათვის მადავაკარამ შეადგინა აიურვედას ნორმატიული სახელმძღვანელო— Rugvinishchaya (დაავადებების კვლევა) —  სახელმძღვანელო პათოლოგიისა და დიაგნოზის შესახებ. XIII საუკუნისათვის შეისწავლეს სამედიცინო პულსი . უკვე XII-XIII საუკუნისთვის აიურვედა იწყებს შერწყმას რასაიანასთან —  ინდურ ალქიმიასთან. ზოგი თვლის, რომ ეს სწავლების კრიზისის მაჩვენებელია. არსებობს კიდევ ერთი მოსაზრება, რომ რასაიანა აიურვედას უძველესი ორიგინალური ნაწილია, რომელიც თავად დანვანტარიმ შექმნა.[10]

აიურვედას გავლენა სხვა ქვეყნების სამედიცინო ტრადიციებზე

რედაქტირება
 
ტიბეტის მმართველი სონგთსან გამპო

აიურვედას, როგორც ერთ-ერთმა უძველესმა სამედიცინო სისტემამ, დიდი გავლენა მოახდინა არაბული და ევროპული მედიცინის განვითარებაზე. ანტიკურ დროსაც კი ინდური სამკურნალო მცენარეები საზღვაო და სახმელეთო სავაჭრო გზებით გადაჰქონდათ პართიაში, ხმელთაშუა და შუა აზიის ქვეყნებში, კასპიისა და შავი ზღვის აუზებში, სამხრეთ ციმბირსა და ჩინეთში. ექსპორტირებული ძირითადი საქონელი იყო ნარდი, მუშკი, სანდალის ხე, დარიჩინი, ალოე, სხვა მცენარეები და საკმეველი.[11]

აბასიანთა სახალიფოს აყვავების პერიოდში,  ბევრი ექიმი მუშაობდა ბაღდადში ინდოეთიდან, რომელთაგან ზოგი ხალიფას კარზე გავლენით სარგებლობდა. მათემატიკური, სამედიცინო, მათ შორის ფარმაკოლოგიური და აიურვედული ტექსტები (მათ შორის Sushruta Samhita) ითარგმნა ბაღდადში არაბულ ენაზე, პირველი ათასწლეულის ბოლოს.

აიურვედა შუა საუკუნეების შემდეგ

რედაქტირება
 
აიუვერდას სახელმძღვანელოს ყდა-1947 წ.

XVII საუკუნეში ოსტინდოეთის კომპანიის ქირურგები  რინოპლასტიკის ხელოვნებას სწავლობდნენ აიურვედას მასწავლებლებთან. XVIII-XIX საუკუნეებში დაიწყო აიურვედას  ვარდნის პერიოდი, ვინაიდან  ვერ გაუძლო ევროპელ ექიმებთან

კონკურენციას.

XX საუკუნის შუა ხანებისთვის. აღმოსავლური ეზოთერული პრაქტიკის მოდელთან ერთად ტრადიციულმა ინდურმა მედიცინამ მოიპოვა პოპულარობა დასავლეთში, ხოლო პერესტროიკის დასაწყისთან ერთად —რუსეთში. შეერთებულ შტატებში აიურვედას ასწავლიან აიურვედული მედიცინის ეროვნულ ინსტიტუტში (დაარსდა სკოტ გერსონის მიერ); ისრაელში — რეიდამანის კოლეჯში (დააარსა სალი რედმანმა). სტუდენტები 4 წლის განმავლობაში სწავლობენ, მათ შორის ალოპათიურ მედიცინას. დამთავრებისთანავე სტაჟირებას გადიან ინდოეთში.

დღეისათვის ინდოეთში გავრცელებულია ტრადიციული მედიცინის სისტემები: უნანი, სიდა, ემჩი. ყველა ამ სკოლას ბევრი საერთო აქვს აიურვედასთან. ინდოეთში, აიურვედას სამეცნიერო კვლევას მეტწილად ახორციელებს ცენტრალური მთავრობის საწესდებო ორგანო, აიურვედასა და სიდას მედიცინის კვლევის ცენტრალური საბჭო (CCRAS), კვლევითი ინსტიტუტების ეროვნული ქსელის საშუალებით. აიურვედას სფეროში სამუშაოდ ინდოეთის მთავრობამ დააარსა ორი კვლევითი ცენტრი. 150 – ზე მეტი ასოციაციასა და ცენტრში, ჩვეულებრივ სამედიცინო კოლეჯებთან, თანამედროვე მეთოდებით იკვლევენ უძველესი სწავლების სხვადასხვა ასპექტს. რამდენიმე ფარმაცევტული კომპანია არსებობს, სადაც მთავრობის კონტროლის ქვეშ ამზადებენ აიუვერდულ და უნანის მედიკამენტებს. ინდოეთსა და შრი-ლანკაში, აიურვედას ექიმები 5,5 წლის განმავლობაში სწავლობენ და აბარებენ სახელმწიფო გამოცდას. ეს არის სრული სასწავლო გეგმა (B.A.M.S., შემოკლებით ბაკალავრის აიურვედული მედიცინისა და ქირურგიის კურსი Ayurvedacharya), ისწავლება ინდოეთის ბევრ და შრი-ლანკას რამდენიმე უნივერსიტეტში. იგი მოიცავს ოთხნახევარწლიან სწავლას და ერთწლიან პრაქტიკას საავადმყოფოში.

ინდოეთის გარდა, აიურვედას იყენებენ ნეპალსა და შრი-ლანკაში [12] The Himalayan Times- ის თანახმად, მოსახლეობის 75-80% ნეიპალურ აიურვედას იყენებს, ეს ტრადიციული მედიცინის ყველაზე გავრცელებული ფორმაა ქვეყანაში.[13]

დაავადების მართვა

რედაქტირება

ძველ ინდურ მედიცინაში დაავადების მკურნალობის ორი გზა არსებობს: შამანი და შოდჰანა. პირველი ნიშნავს რელიეფს, პალიატიურ მეთოდს. შამანას მეთოდები ამსუბუქებს დაავადებას და მის სიმპტომებს. შოდჰანა ნიშნავს ელიმინაციას და მისი მეთოდები მიზნად ისახავს დაავადების ძირითადი მიზეზის აღმოფხვრას (ე.ი. დოშა). თუ დაავადება შეიძლება განმეორდეს შამანას შემდეგ, მაშინ შოდჰანას შემდეგ -შეუძლებელია. აიურვედას ფარმაკოლოგიის პრინციპები განსხვავდება მედიცინის სხვა სისტემებისგან. მედიკამენტების უმეტესობა მზადდება ბალახებისაგან.

მედიკამენტები

რედაქტირება
 
აიუვერდა ფართოდ იყენებს რეჰანს
 
Azadirachta indica-ინდური აზადირათხა (ნიმი)

მკურნალობა მიზნად ისახავდა სითხეების (ნივთიერებების) დარღვეული თანაფარდობის დაბალანსებას, რაც მიღწეულ იქნა, პირველ რიგში, დიეტის საშუალებით, მეორე, მედიკამენტური თერაპიით (გულის ამრევი, საფაღარათრე საშუალებები, დიაფორეზი და ა.შ.), და მესამე, მკურნალობის ქირურგიული მეთოდებით, რაშიც ძველმა ინდოელებმა მაღალ დონეს მიაღწიეს.

აიურვედას მეთოდებით მკურნალობისას გამოიყენება სამი სახის მედიკამენტი: მცენარეული და ცხოველური წარმოშობის ნივთიერებები, აგრეთვე მინერალები, მათ შორის ძვირფასი და ნახევრად ძვირფასი ქვები და ლითონები (ოქროს, ვერცხლის, ტყვიის, ვერცხლისწყლის, კალის და ა.შ.) მას შემდეგ, რაც მეტალების უმეტესობა ბუნებრივად ტოქსიკურია, ისინი სპეციალურ დამუშავებას გადიან (მინერალებს ადუღებენ წვენებთან ან მცენარეულ ნახარშთან ერთად — ამ პროცესს წმენდას უწოდებენ (შოდჰანა); მეტალებსი გადიან კალცინირებას (მარანად)—მათ ურევენ კალცინირებულ ფხვნილში (ბჰასმა), ხოლო  ვერცხლისწყლი მომზადების 18 ეტაპს გადის.

 
ტრადიციული აიუვერდული მასაჟი გოაზე

აიურვედაში გამოყენებული მცენარეული ნივთიერებები  იზრდება ინდოეთის სუბკონტინენტზე ან ჰიმალაიზე. მაგალითად, ნიმის ხე (ინდური აზადირახტა) ითვლება "ღვთაებრივი ხედ". მისგან დამზადებულ მედიკამენტებს აქვთ იმუნიტეტის ასამაღლებელი, ანტიჰელმინთური, სოკოს საწინააღმდეგო, ანტიბაქტერიული, ანტივირუსული, ანტიდიაბეტური და დამამშვიდებელი თვისებები.

აიურვედულ მედიცინაში ტულასი (ღვთაებრივი რეჰანი) გამოიყენებოდა, როგორც ერთ-ერთი მთავარი სამკურნალო მცენარე, რომელსაც აქვს დიდი სამკურნალო ძალა. ტულასი აღწერილია ჩარაკას მიერ და ასევე ნახსენებია რიგ ვედებში. ითვლება, რომ ტულასს აქვს ადაპტოგენული თვისებები, ახდენს სხეულის ფუნქციების ჰარმონიზაციას და ხელს უწყობს სტრესის დაძლევას. ტულას  ძლიერი არომატით და გემური თვისებებით გამოირჩევა. ითვლება "ელექსირად", რომელიც ახანგრძლივებს სიცოცხლეს. ტულასისგან დამზადებული მედიკამენტები გამოიყენება გაციების, თავის ტკივილის, კუჭის დაავადებების, ანთების, სხვადასხვა სახის მოწამვლისა და მალარიის სამკურნალოდ. სამკურნალო მიზნებისთვის, ტულასს იყენებენ სხვადასხვა გზით: როგორც მცენარეულ ჩაის,  გამხმარ ფხვნილს,  ახალ ფოთლებს კარპურ ტულასისგან მიღებული ეთერზეთი გამოიყენება სამკურნალო მიზნებისთვის და კოსმეტიკურ საშუალებებში. ინდოეთს ასევე აქვს საუკუნოვანი პრაქტიკა, იმისათვის, რომ მარცვლეული დაიცვან მავნე მწერებისაგან, მას ურევენ ხმელი ტულასის ფოთლებს.[14][15]

გემოს გავლენა

რედაქტირება

აიურვედას მიხედვით, საკვების ან მცენარეების არომატს აქვს გარკვეული ფიზიოლოგიური ეფექტი და გამოიყენება დიაგნოზირებისა და მკურნალობის სისტემაში.

  • ტკბილი (Madhura) —ტკბილი პროდუქტები კვებავენ, აგრილებენ, ატენიანებენ, აცხიმიანებენ  და მატებენ წონას.
  • მჟავე (Amla) — მჟავე თბილი პროდუქტები მატებენ წონას.
  • მლაშე (Lavan) — მარილიანი თბილი პროდუქტები  ასტიმულირებენ, არბილებენ, აცხიმიანებენ  და მატებენ  წონას
  • მწარე (Katu) —მწარე პროდუქტები მაგარი, მშრალი, გამწმენდი—  ამცირებენ წონას.
  • ცხარე(Tikta) — ცხარე პროდუქტები თბილი, მშრალი, ასტიმულირებენ და აუმჯობესებენ  წონას.
  • მწკლარტე (მომჟავო-მომწარო) (Kasaya) — მომჟავო-მომწარო პროდუქტები მაგარი, მშრალი, ამცირებენ უმოძრაობას.

დიეტა მნიშვნელოვან როლს ასრულებს დაავადების მკურნალობაში. საკვებისა და სასმელის თვისებები მოცემულია აიურვედულ ტექსტებში. მკურნალობის კურსის დანიშვნისას ექიმები ყოველთვის აძლევენ დიეტურ რჩევებს. ითვლება, რომ საკვების ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი თვისება მისი გემოა, რომელთაგან  გამოირჩევა ექვსი: ტკბილი, მჟავე, მარილიანი, ცხარე, მწარე და მწკლარტე (მომჟავო-მომწარო), აგრეთვე მათი სხვადასხვა კომბინაციები. თითოეული გასინჯვის შეგრძნება გარკვეულ ფიზიოლოგიურ ზემოქმედებას იწვევს: ტკბილეული ხელს უწყობს ორგანიზმში სისხლის, ქსოვილებისა და ცხიმების წარმოქმნას; მჟავე  ეხმარება საჭმლის მონელებას, მწარე აუმჯობესებს მადას და ა.შ.

კრიტიკა

რედაქტირება

ჯანმოს სტრატეგიის თანახმად, აიურვედული პრაქტიკა კლასიფიცირებულია, როგორც ტრადიციული  ან ალტერნატიული მედიცინა და მათ მიმართ არის იგივე მოთხოვნები კვლევის მტკიცებულებათა ბაზისთვის, როგორც სხვა სამედიცინო მიმართულებების მიმართ.

ბევრი კრიტიკოსი სკეპტიკურად უყირებს აიურვედას. მიზეზად ასახელებს სათანადო კვლევების და მტკიცებულებების არარსებობას.

სამეცნიერო საზოგადოება აიურვედას ფსევდომეცნიერებად მიიჩნევს. ზოგიერთი მკვლევარი  მას პროტოცმეცნიერებას ან პარამეცნიერებას უწოდებს.

კლინიკურმა გამოკვლევებმა აჩვენა, რომ აიურვედულ მედიცინაში გამოყენებულ პრეპარატებს არ აქვთ სხვა მოქმედება გარდა პლაცებოს ეფექტისა . ასევე არსებობს სერიოზული საშიშროება ზოგიერთი წამლის გამოყენებისას, რომელიც შეიცავს მძიმე მეტალების მიუღებლად მაღალ დოზებს.2008 წელს ჩატარებულმა კვლევამ აჩვენა, რომ აიურვედული მედიკამენტების დაახლოებით 21% დამზადებულია აშშ – სა და ინდოეთში და ინტერნეტით იყიდება, შეიცავს საშიში რაოდენობით მძიმე მეტალებს, როგორიცაა ტყვია, ვერცხლისწყალი და დარიშხანი.[16]

ინდოეთში, აიურვედას სამეცნიერო კვლევას მეტწილად ახორციელებს ცენტრალური მთავრობის საწესდებო ორგანო, აიურვედასა და სიდას მედიცინის კვლევის ცენტრალური საბჭო (CCRAS), კვლევითი ინსტიტუტების ეროვნული ქსელის საშუალებით. არასამთავრობო ორგანიზაციების დიდი ნაწილი ასევე ატარებს კვლევას აიურვედას მედიცინის სხვადასხვა ასპექტებზე.

ლიტერატურა

რედაქტირება
  • Srikanta Sena: Ayurveda-Lehrbuch; Kompendium des Ayurveda-Klassikers Charaka-Samhita, 2 Bände, 2. Auflage 2005, Vasati Verlag. ISBN 978-3-937238-00-5
  • Srikanta Sena: Ayurveda — Materia Medica; Über die Eigenschaften von Pflanzen, Mineralien, Nahrungsmitteln und Rezepturen im Ayurveda, 1. Auflage 2007, Vasati Verlag. ISBN 978-3-937238-04-3
  • Dr. Vinod Verma: Ayurveda — Der Weg des gesunden Lebens, 1992, Verlag O. W. Barth. ISBN 3-502-67615-1
  • Hans Heinrich Rhyner: Das Neue Ayurveda Praxis Handbuch — Gesund leben, sanft heilen, 2004, Urania-Verlag. ISBN 3-03819-049-7

სქოლიო

რედაქტირება
  1. ↑ Georg Feuerstein ., Subhash Kak, David Frawley. In Search of the Cradle of Civilization, — Quest Books, 2001, С. 212; ISBN 0-8356-0741-0, 9780835607414.
  2. ↑ Fields, Gregory P. (2001). Religious Therapeutics: Body and Health in Yoga, Ayurveda, and Tantra. SUNY Press. p. 36. ISBN 978-0-7914-4915-8.
  3. ↑ Semple D., Smyth R. Chaper 1: Psychomythology — Oxford Handbook of Psychiatry. — Oxford University Press, 2013. — P. 20. — ISBN 978-0-19-969388-7.
  4. ↑ Ayurveda . American Cancer Society (26 August 2011). — «The effectiveness of Ayurveda has not been proven in scientific studies, but early research suggests that certain herbs may offer potential therapeutic value». მიმართვის თარიღი: 7 იანვარი 2015. დაარქივებულია 22 თებერვალი 2014 .
  5. ↑ aper RB; Phillips RS; Sehgal A; Khouri, N; Davis, RB; Paquin, J; Thuppil, V; Kales, S. N. Lead, mercury, and arsenic in US- and Indian-manufactured medicines sold via the internet // JAMA : journal. — 2008. — Vol. 300, no. 8. — P. 915—923. — doi:10.1001/jama.300.8.915. — PMID 18728265.
  6. ↑ Meulenbeld, Gerrit Jan (1999). "Introduction". A History of Indian Medical Literature. Groningen: Egbert Forsten. ISBN 978-90-6980-124-7.
  7. ↑ АЮРВЕДА
  8. ↑ Большой Энциклопедический словарь (რუს.)
  9. ↑ Сорокина Т. С. История медицины в двух томах (რუსულ ენაზე)
  10. ↑ Gaṅgā Rām Garg. Encyclopaedia of the Hindu World. Vol. 4. — Concept Publishing Company, 1992. P. 792 ISBN 81-7022-373-3, 9788170223733
  11. ↑ Энциклопедия китайской медицины: Целительные силы природы. Великие целители мира. — Olma Media Group, 2002. С. 19;(რუს.) ISBN 5-7654-1882-1, 9785765418826
  12. ↑ David Frawley. Gods, Sages and Kings: Vedic Secrets of Ancient Civilization. — Lotus Press, 2000. ISBN 0-910261-37-7, 9780910261371
  13. ↑ You searched for Weeklong programme to observe Health Day . The Himalayan Times. მიმართვის თარიღი: 10 ნოემბერი 2015.
  14. ↑ Wohlmuth, Hans. Sacred basil – an Ayurvedic adaptogen // Botanical Pathways :  : [დაარქივებულია. 31 მარტი 2010]. — Issue eleven.
  15. ↑ R. Saper et al. Heavy Metal Content of Ayurvedic Herbal Medicine Products // 2868 JAMA, December 15, 2004—Vol 292, No. 23 (Reprinted)
  16. ↑ Quack, Johannes. Disenchanting India: Organized Rationalism and Criticism of Religion in India. — Oxford University Press, 2011. — P. 213, 3. — ISBN 9780199812608.
მოძიებულია „https://ka.wikipedia.org/wiki/აიურვედა“-დან