ცრუმანჭკვალა

ცრუმანჭკვალა
	;
მეცნიერული კლასიფიკაცია
სამეფო:	სოკოები
განყოფილება:	ბაზიდიუმიანი სოკოები
კლასი:	აგარიკომიცეტები
რიგი:	ფირფიტოვანნი
ოჯახი:	სტროფარიასებრნი
გვარი:	ჰიფოლომა
სახეობა:	ცრუმანჭკვალა
ლათინური სახელი
	Hypholoma lateritium (Schaeff.) P.Kumm., 1871
NCBI	2082196
EOL	241379
MB	455825

ცრუმანჭკვალა (ლათ. Hypholoma lateritium, ადრე — Hypholoma sublateritium) — ჰიფოლომას გვარის სოკო სტროფარიასებრთა ოჯახისა, რომლის გავრცელების არეალი მოიცავს ევროპას, აზიას, ჩრდილოეთ აფრიკას, სამხრეთ, ცენტრალურ და ჩრდილოეთ ამერიკას.

ერთი წყარო მას სჭმელ სოკოდ მიიჩნევს, მეორე წყარო — შხამიანად, მესამე წყარო კი — არასაჭმელ სოკოდ. იზრდება დიდ ჯგუფებად გამხმარ და დამპალ ფოთლოვან ხეებზე (იშვიათად წიწვივან ხეებზე) და ძირნაყარ ტოტებზე.

სოკო პირველად აღწერა გერმანელმა მიკოლოგმა იაკობ კრისტიან შეფერმა 1774 წელს როგორც Agaricus lateritius.^[1] მიმდინარე ბინომიანლური სახელწოდება მიანიჭა პაულ კუმერმა 1871 წელს.^[2]

აღწერა

ქუდის დიამეტრი — 2—7,5(10) სმ, ნორჩობაში კონუსური ან ზარისებრი, შემდეგ ამოზნექილი, ბრტყლად ამოზნექილი ან თითქმის ბრტყელი. იშვიათად ბორცვაკით ცენტრში, გლუვი, ჩაზრდილბიჭკოვანი. ზედაპირი ზოგჯერ დაფარულია თეთრი ფიფქებით. აგურისფერ-წითელ-ყავისფერი, ყვითელ-ყავისფრამდე. კიდეებთან ყვითელ-ნარინჯისფერი ან მკრთალ-ყვითელი, ზოგჯერ მთლიანად თეთრი ფერის.

ჰიმენოფორი — ფირფიტებიანი, ფირფიტები სკმაოდ ხშირი, შეზრდილი, ღია-მონაცრისფრო ან მოყვითალო-ნაცრისფერი, შემდეგ ზეთისხილისფერ-ნაცრისფერი, ხშირად იასამნისფერი ელფერით, ზოგჯერ მკრთალი.

ფეხის სიგრძე — 3-10(12) სმ, სისქე — 1,2-1,5 სმ, სწორი, ხშირად ძირში შევიწროებული, ასაკთან ერთად ფუყე, ზედა ნაწილი ღია-ყვითელი, ქვედა ნაწილი — მოყავისფრო და წითელ-ყავისფერი. ზედაპირი ბოჭკოვანი, ზედა მხარეს შეიმჩნევა საყელოსმაგვარი ზონა.

რბილობი — ტალახისფერ-ყვითელი ან ყვითელ-ყავისფერი, განსაკუთრებული სუნის გარეშე,^[3] ნორჩობაში ახასიათებს მომწარო გემო, სიმწიფეში კიდევ უფრო მწარდება.^[4]^[5]^[6]

სპორები — 6-7,5×1,4-4,5 მკმ, მოგრძო-ელიფსისებრი. ბაზიდიუმი — ოთხსპორიანი, ცილინდრული, 15-24×4-7 მკმ.^[7]

გამოყენება

ერთი წყარო მას შხამიან სოკოდ მიიჩნევს, რომელიც იწვევს კუჭ-ნაწლავის მომნელებელი სისტემის მოშლას.^[8] მეორე წყარო საკვებ სოკოდ თვლის, რომელიც საგულდაგულოდ მომზადებას საჭიროებს, ხოლო მესამე წყარო კი — არასაჭმელ სოკოდ, მწარე გემოს გამო.^[9] ცრუმანჭკვალა პოპულარულია აშშ-სა და იაპონიაში.

ცრუმანჭკვალა მეტად წააგავს რამდენიმე მომაკვდინებლად შხამიან სახეობას, ამიტომაც გამოუცდელი მესოკოვეებისათვის მისი შეგროვება რეკომენდირებული არაა.^[10]

ხალხურ მედიცინაში გამოიყენება რევმატული დაავადებების სამკურნალოდ, თუმცა აღნიშნული ფაქტი მეცნიერულად დადასტურებული არაა.^[11]

მსგავსი სახეობები

ეკოლოგია და გავრცელება

ფართოდ გავრცელებული სახეობაა. გავრცელების არეალი მოიცავს ევროპას (მათ შორის კანარის კუნძულებს), აზიას, ჩრდილოეთ აფრიკას, ჩრდილოეთ, ცენტრალურ (მექსიკა) და სამხრეთ ამერიკას (ვენესუელა, ტრინიდადი).

საპროტროფია.^[12] იზრდება დიდ ჯგუფებად გამხმარ და დამპალ ფოთლოვან ხეებზე (იშვიათად წიწვივან ხეებზე)^[13] და ძირნაყარ ტოტებზე, აგრეთვე ტყისა და გზის პირებზე, პარკებსა და ბაღებში.

სეზონი — ზაფხულიდან შემოდგომამდე.^[14]

სამეცნიერო სინონიმები

Agaricus carneolus Batsch, 1783
Agaricus lateritius Schaeff., 1774basionym
Agaricus perplexus Peck, 1872
Agaricus sublateritius Fr., 1838
Deconica squamosa Cooke, 1885
Dryophila sublateritia (Fr.) Quél., 1888
Geophila sublateritia (Fr.) Quél., 1886
Hypholoma perplexum (Peck) Sacc., 1887
Hypholoma sublateritium (Fr.) Quél., 1872
Naematoloma sublateritium (Fr.) P.Karst., 1880
Pratella lateritia (Schaeff.) Gray, 1821
Psilocybe lateritia (Schaeff.) Noordel., 1995

გალერეა

ლიტერატურა

Noordeloos, M. E.. Flora Agaricina Neerlandica. Rotterdam, გვ. 70—71. ISBN 978-90-5410-492-9 Invalid ISBN.

რესურსები ინტერნეტში

შეგიძლიათ იხილოთ მედიაფაილები თემაზე „ცრუმანჭკვალა“ ვიკისაწყობში.
ცრუმანჭკვალა MycoBank-ზე (ინგლისური)
ცრუმანჭკვალა Index Fungorum-ზე (ინგლისური)

სქოლიო

↑ Palatinatu circa Ratisbonam nascuntur icones, nativis coloribus expressae”, Editura J.J. Palmium, Erlangen 1800 vol. 4, p. 22
↑ Paul Kummer: „Der Führer in die Pilzkunde…”, Editura E. Luppe, Zerbst 1871, p. 72
↑ Barbara Gumińska, Władysław Wojewoda: Grzyby i ich oznaczanie. Warszawa: PWRiL, 1985. ISBN 83-09-00714-0.
↑ Bruno Cetto: „Der große Pilzführer”, vol. 1, ed. a 5-a, Editura BLV Verlagsgesellschaft, München, Berna, Viena 1979, p. 188-189 - 1, ISBN 3-405-12116-7
↑ Hans E. Laux: „Der große Pilzführer, Editura Kosmos, Halberstadt 2001, p. 318-319, ISBN 978-3-440-14530-2
↑ Gheorghe Sălăgeanu & Anișoara Sălăgeanu: „Determinator pentru recunoașterea ciupercilor comestibile, necomestibile și otrăvitoare din România. Editura Ceres, București 1985, p. 233
↑ Noordeloos 1999.
↑ Sánchez Rodríguez, J. A.. Setas Comestibles y Tóxicas. Madrid, გვ. 59. ISBN 978-84-8476-507-3.
↑ Hans E. Laux: Der große Kosmos-Pilzführer. Alle Speisepilze mit ihren giftigen Doppelgängern. Kosmos, Stuttgart 2010, ISBN 978-3-440-12408-6, S. 318.
↑ Phillips, Roger (2010). Mushrooms and Other Fungi of North America. Buffalo, NY: Firefly Books. p. 216. ISBN 978-1-55407-651-2.
↑ Andreas Gminder: Atlas grzybów jak bezbłędnie oznaczać 340 gatunków grzybów Europy Środkowej. 2008. ISBN 978-83-258-0588-3.
↑ Władysław Wojewoda: Checklist of Polish Larger Basidiomycetes. Krytyczna lista wielkoowocnikowych grzybów podstawkowych Polski. Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2003. ISBN 83-89648-09-1.
↑ Pavol Škubla: Wielki atlas grzybów. Poznań: Elipsa, 2007. ISBN 978-83-245-9550-1.
↑ ნახუცრიშვილი ივ., საქართველოს სოკოები / რედ. და თანაავტ. არჩ. ღიბრაძე, თბ.: „ბუნება პრინტი“ და საქართველოს ბუნების შენარჩუნების ცენტრი, 2006. — გვ. 173, ISBN 99940-856-1-1.

[1] Palatinatu circa Ratisbonam nascuntur icones, nativis coloribus expressae”, Editura J.J. Palmium, Erlangen 1800 vol. 4, p. 22

[2] Paul Kummer: „Der Führer in die Pilzkunde…”, Editura E. Luppe, Zerbst 1871, p. 72

[3] Barbara Gumińska, Władysław Wojewoda: Grzyby i ich oznaczanie. Warszawa: PWRiL, 1985. ISBN 83-09-00714-0.

[4] Bruno Cetto: „Der große Pilzführer”, vol. 1, ed. a 5-a, Editura BLV Verlagsgesellschaft, München, Berna, Viena 1979, p. 188-189 - 1, ISBN 3-405-12116-7

[5] Hans E. Laux: „Der große Pilzführer, Editura Kosmos, Halberstadt 2001, p. 318-319, ISBN 978-3-440-14530-2

[6] Gheorghe Sălăgeanu & Anișoara Sălăgeanu: „Determinator pentru recunoașterea ciupercilor comestibile, necomestibile și otrăvitoare din România. Editura Ceres, București 1985, p. 233

[FOOTNOTENoordeloos1999-7] Noordeloos 1999.

[8] Sánchez Rodríguez, J. A.. Setas Comestibles y Tóxicas. Madrid, გვ. 59. ISBN 978-84-8476-507-3.

[9] Hans E. Laux: Der große Kosmos-Pilzführer. Alle Speisepilze mit ihren giftigen Doppelgängern. Kosmos, Stuttgart 2010, ISBN 978-3-440-12408-6, S. 318.

[10] Phillips, Roger (2010). Mushrooms and Other Fungi of North America. Buffalo, NY: Firefly Books. p. 216. ISBN 978-1-55407-651-2.

[11] Andreas Gminder: Atlas grzybów jak bezbłędnie oznaczać 340 gatunków grzybów Europy Środkowej. 2008. ISBN 978-83-258-0588-3.

[12] Władysław Wojewoda: Checklist of Polish Larger Basidiomycetes. Krytyczna lista wielkoowocnikowych grzybów podstawkowych Polski. Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2003. ISBN 83-89648-09-1.

[13] Pavol Škubla: Wielki atlas grzybów. Poznań: Elipsa, 2007. ISBN 978-83-245-9550-1.

[14] ნახუცრიშვილი ივ., საქართველოს სოკოები / რედ. და თანაავტ. არჩ. ღიბრაძე, თბ.: „ბუნება პრინტი“ და საქართველოს ბუნების შენარჩუნების ცენტრი, 2006. — გვ. 173, ISBN 99940-856-1-1.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]