იონჯა

იონჯა
	; Medicago littoralis
მეცნიერული კლასიფიკაცია
სამეფო:	მცენარეები
კლასი:	ორლებნიანნი
ოჯახი:	პარკოსნები
გვარი:	იონჯა
ლათინური სახელი
	Medicago
ITIS	183622
NCBI	3877
EOL	27787
IPNI	22899-1

იონჯა (ლათ. Medicago) — მცენარეთა გვარი პარკოსანთა ოჯახისა. უმთავრესად ერთ- და მრავალწლოვანი ბალახოვანი მცენარეა. აქვს 70–90 სმ (ზოგჯერ 150 სმ) სიგრძის ღეროები, რომლებიც ბუჩქს ქმნიან. ფოთოლი სამყურაა, ყვავილედი-მტევანი 15–20 კაშკაშა ყვავილით. ნაყოფი სპირალისებურად დახვეული პარკია. ოვალურთირკმლოსებრი თესლი ყვითელი ან მოყვითალო-წაბლაა. ფესვთა სისტემა მთავარღერძოვანი, მძლავრი და დატოტვილია, ნიადაგში ღრმად (5–10 მ-მდე) ჩადის. იონჯის სამშობლოა ირანი, ცენტრალური აზია და კავკასიის მთები და მთისწინები. საქართველოში იონჯა ყველგან გვხვდება. გავრცელებულია სლავური ადგილობრივი და უნგრული ადგილობრივი ჯიშები. ადგილობრივი ჯიშია ქართული იონჯა.

იონჯების ზოგადი დახასიათება

საქართველოში გავრცელებული იონჯები, მათი სიცოცხლის ხანგრძლივობისა და განვითარების ციკლის მიხედვით ორ მთავარ ჯგუფად: ერთწლოვანებად და მრავალწლოვანებად, იყოფა.

ერთწლოვანი იონჯები, შედარებით, მოკლე სავეგეტაციო პერიოდით ხასიათდება და განვითარების ციკლით ეფემერ მცენარეთა ჯგუფს ეკუთვნიან; აღმოცენებისთანავე სწრაფად იზრდებიან, ვითარდებიან და ზაფხულის დადგომამდე დაყვავილებასა და თესლის მომწიფებასაც ასწრებენ, შემდეგ კი კვდებიან.

Medicago lupulina

მრავალწლოვან იონჯების ჯგუფს ეკუთვნიან ისეთი წარმომადგენლები, რომლებიც თავისი მრავალი წლის სიცოცხლის მანძილზე, ფესვის ყელზე წარმოქმნილი კვირტებიდან, ყოველწლიურად ახალ-ახალ ღეროს ინვითარებენ, იზრდებიან. ყვავილობენ და ნაყოფმსხმოიარობენ.

აღსანიშნავია, რომ იონჯის ერთი სახეობა, ე. წ. სვიისებრი იონჯა, სიცოცხლის ხანგრძლივობის მიხედვით მეტად ცვალებადობს და ბუნებაში მისი 3 სხვადასხვა (ერთწლოვანი, ორწლოვანი, მრავალწლოვანი) ფორმაა ცნობილი.

იონჯის სახეობებს, განსაკუთრებით მრავალწლოვანებს, ახასიათებს მძლავრად განვითარებული ფესვთა სისტემა ფესვი მთავარღერძიანია, ძირში გახევებული, კარგად განვითარებული გვერდითი ფესვთა ქსელით, რომელსაც ნიადაგის სხვადასხვა სიღრმეში საკმაოდ დიდი ფართობი აქვს დაკავებული. იონჯის ფესვებზე, განსაკუთრებით წვრილი ფესვების ქსელზე, ვითარდება აზოტის შემგროვებელი ბაქტერიების კოჟრები, რომელთა საშუალებით ხდება ნიადაგის აზოტოვანი შენაერთებით გამდიდრება.

ღერო უპირატესად მრავალია, წამოწეული, სწორმდგომი ან განრთხმული, ცოტად თუ ბევრად დატოტვილი, წახნაგოვანი ან ღარებიანი, შიშველი, ზოგჯერ ცოტად თუ ბევრად ბეწვით მოფენილი; ღეროს სიგრძე მეტად ცვალებადობს (10–100 სმ) და უმთავრესად ეკოლოგიურ პირობებზეა დამოკიდებული.

ფოთლები სამფოთოლაკიანია, რომელთაგან შუა ფოთოლაკი ყუნწიანია, გვერდითები კი მჯდომარე. ფოთოლაკები ცოტად თუ ბევრად დაკბილულია, ზოგჯერ წვერში ამოკვეთილი და წვეტით დაბოლოებული; სხვადასხვა ფორმის (უკუკვერცხისებრი, ოვალური, ვიწრო ხაზური, სოლისებრი და ა. შ.), ზედა მხარეზე ცოტად თუ ბევრად მიტკეცილბეწვიანი, 5–25 მმ სიგრძის და 2–12 მმ-მდე სიგანის.

ყვავილები შეკრებილია, 2–50 ყვავილიან, სხვადასხვა ფორმის. მტევნისებრ ყვავილედებად; იშვიათად ყვავილები მარტოულია; საყვავილე ღერძი მფარავ ფოთოლზე გრძელია ან მოკლე. ჯამი 5-კბილიანია, ბეწვით მოფენილი, იშვიათად შიშველი; გვირგვინი სხვადასხვა ფერისაა (ყვითელი, ცისფერი, იისფერი, იშვიათად მომწვანო ან თითქმის თეთრი), 5-ფურცლიანი; ზედა (გარეთა) ფურცელს, რომელიც დანარჩენებზე დიდია და ძირში ფრჩხილადაა შევიწროებული, აფრა ეწოდება, ორ გვერდითს, თანატოლს ფრთები; ორი (შიგნითა) ერთნაირი ფურცელი კი ურთიერთთანაა შეზრდილი და ქმნის ე. წ. ნავს, რომელშიც მოთავსებულია ბუტკო და 10 მტვრიანა, ამათგან 9 — შეზრდილია და 1 თავისუფალი.

Medicago littoralis

ყვავილის გაშლა ყვავილედის ქვედა ნაწილიდან იწყება და თანდათან წვერისაკენ გრძელდება. ბარში მოზარდი იონჯები ყვავილობას უმეტესად, აპრილის თვეში იწყებენ, მთაში გავრცელებული სახეობები კი მაისსა და ივნისში, ე. ი. 1–2 თვით გვიან.

ნაყოფი სხვადასხვა ფორმის პარკია, მეტწილად ერთ ან რამდენიმე წყებად სპირალურად (ლოკოკინის ნიჟარის მსგავსად) დახვეული, ზოგჯერ ნაყოფი ნამგლისებრია ან რკალისებრ მოღუნული, იშვიათად სწორი ან თირკმლისებრი; ნაყოფის ზედაპირი გლუვია ან პატარა ეკლებით მოფენილი (იშვიათად ეკლების ნაცვლად ბორცვებია განვითარებული), სხვადასხვა სახის ბეწვით შებუსვილი, იშვიათად შიშველი. ნაყოფი ერთ ან რამდენიმე თესლიანია. თესლი თირკმლისებრია, მოგრძო-კვერცხისებრი ან ოვალური, ყვითელი, მურა ან მომწვანო ფერის, 1,5–2 მმ სიგრძისა და 1–1,5 მმ სიგანის.

იონჯის უმეტესი წარმომადგენლებისათვის, განსაკუთრებით მრავალწლოვანებისათვის, დამახასიათებელია შედარებით ხანგრძლივი ყვავილობის პერიოდი, რასაც გარკვეული მნიშვნელობა აქვს მეფუტკრეობისათვის. ასევე ხანგრძლივია ნაყოფმსხმოიარობაც. აღსანიშნავია, რომ როგორც მთლიანი დაყვავილება, ასევე ნაყოფის მომწიფებაც, ერთდროულად არ ხდება და ერთ მცენარეზე ერთსა და იმავე დროს ხშირად გვხვდება ყვავილობისა და ნაყოფობის თითქმის ყველა ფაზა, კოკრობიდან დაწყებული შემოსული (მწიფე) პარკებით დამთავრებული.

ძირითადი მორფოლოგიური ნიშნები, რომლითაც იონჯის სახეობები განსხვავდებიან ერთმანეთისაგან შემდეგია: ნაყოფის ფორმა, ზომა, ხვეულების რაოდენობა, ეკლიანობა და შებუსვის ხასიათი; ყვავილის შეფერვა და ზომა; ფოთოლაკების ფორმა და მცენარის საერთო ჰაბიტუსი. იონჯის სახეობათა ზუსტი გარკვევისათვის საჭიროა ვიცოდეთ აგრეთვე მათი ბიოლოგიური თავისებურებანი და გეოგრაფიული გავრცელება.

ქიმიური შედგენილობა

იონჯის ფოთლები და ნაყოფი შეიცავს ნახშირწყლებს, ცილებს, ცხიმოვან მჟავებს, მწარე და მთრიმლავ ნივთიერებებს, ორგანულ მჟავებს, ფლავონოიდებს (გენისტენი, დაიძეინი და სხვ.), ეთერზეთებს, პექტინებს, საპონინებს, ტრიტერპინოიდებს, მცენარეულ სტეროიდებს, ფერმენტებს, ქლოროფილს, ალკალოიდებს, ანთოციანინებს, ასპარგინს, კაროტინოიდებს, ვიტამინებს C, D, E, K და B ჯგუფის, მინერალებს (კალიუმი, კალციუმი, ფოსფორი, მაგნიუმი, მანგანუმი, რკინა, თუთია, სპილენძი, ფტორი და სხვ.).^[1]

იონჯის გეოგრაფიული გავრცელება და ეკოლოგია

გვარი Medicago L. — იონჯა, დაახლოებით 100 სახეობას აერთიანებს და უმთავრესად გავრცელებულია აზიაში (განსაკუთრებით მის დასავლეთ და ცენტრალურ ნაწილში), ევროპაში და ჩრდილო აფრიკაში. იონჯის სახეობათა სიმრავლით, გამოირჩევა შუა აზია და კავკასია.

იონჯა კალაჰარის უდაბნოში

საქართველოში იონჯის სახეობები თითქმის მთელ ტერიტორიაზეა გავრცელებული, მაგრამ უფრო დიდი რაოდენობით აღმოსავლეთ და სამხრეთ რაიონებში გვხვდება. სახეობრივი შედგენილობით განსაკუთრებით მდიდარია ქვემო ქართლი, თრიალეთი, ჯავახეთი და გარეკახეთი. იონჯის სახეობანი, შედარებით, სიმშრალის მოყვარული მცენარეებია და ძირითადად ჰემიქსეროფიტებისა და ქსეროფიტების ჯგუფს ეკუთვნიან. სახეობათა უმრავლესობა იზრდება სამხრეთ, სამხრეთ-აღმოსავლეთ ან სამხრეთ-დასავლეთ ფერდობებზე უმთავრესად მშრალ, ქვიან ადგილებში ჩამონაშალებზე და კლდეებზე, აგრეთვე გზის პირებზე, მდინარეთა რიყნარებსა და ზღვისპირა ქვიშნარებზე.

სახეობათა დიდი ნაწილი არ ამჟღავნებს განსაკუთრებულ მიდრეკილებას ერთი რომელიმე სუბსტრატისადმი და გვხვდება სხვადასხვა ტიპის ნიადაგებზე. მხოლოდ ზოგიერთ სახეობას ემჩნევა ერთგვარი დამოკიდებულება ამა თუ იმ ნიადაგისადმი. ასეთია მაგალითად: Medicago muria L, Medicago urubica (L.) All., Medicago glandulosa David. პირველი ორი სახეობა მეტწილად ზღვისპირა ქვიშნარებზე იზრდება, მესამე სახეობა კი უმთავრესად კირქვებზე გვხვდება. იონჯის სახეობათა უმრავლესობა უფრო ფართოდ კირქვებზეა გავრცელებული.

იონჯის სახეობათა ვერტიკალური გავრცელების საზღვარი ზღვის დონიდან დაწყებული ალპურ სარტყლამდე აღწევს. უმეტესი სახეობანი მთის შუა სარტყელშია თავმოყრილი; ზოგი სახეობა (Medicago glutinosa M. B., Medicago dzhawakhetica Bordz.) უმთავრესად სუბალპებში იზრდება; ხოლო სახეობათა ნაწილი, განსაკუთრებით ერთწლოვანები, ძირითადად მთის ქვედა სარტყელშია, ველებსა და მთისწინეებზე, გავრცელებული.

იონჯის სახეობანი გარკვეულ მონაწილეობას ღებულობს ბალახნარის სხვადასხვა დაჯგუფებაში, მაგრამ დამოუკიდებელ დაჯგუფებებს და დიდ მასივებს ისინი თითქმის არ ქმნიან. სახეობათა ერთი ნაწილი (Medicago coerulea Less., Medicago onculars All. Medicago minima Crufber) ძირითადად იზრდება ველის ტიპის სხვადასხვა მცენარეულობაში, რომელიც უმთავრესად ზამთრის საძოვრებადაა გამოყენებული, ზოგი სახეობა (Medicago glutinosa M. B., Medicago emiegela Crossh.) გვხვდება ნაირბალახოვან-მარცვლოვან მდელოებზე, რომლებიც ძირითადად ზაფხულის საძოვრებად და სათიბებადაა გამოყენებული.

იონჯების სამეურნეო მნიშვნელობა

ცნობილია იონჯის 100 სახეობა, რომლებიც გავრცელებულია ევროპაში, აზიასა და აფრიკაში. პირუტყვი იონჯის ყველანაირ საკვებს გემრიელად ჭამს, ადვილად ინელებს (მონელებადობა 70–80%-ს აღწევს). 100 კგ მწვანე მასა შეიცავს 21,7 საკვებ ერთეულს და 4,1 კგ მონელებად ცილას (პროტეინს); 100 კგ თივა — 45,3 საკვებ ერთეულს და 10,3 კგ მონელებად ცილას.

ყველა საკვები ბალახებიდან იონჯა გამოირჩევა დიდი მოსავლიანობითა და მაღალი კვებითი ღირებულებით. მისი ბალახის თივა შეიცავს 18,0% პროტეინს, 2,7-მდე ცხიმს, 40%-მდე უაზოტო-ექსტრაქტულ ნივთიერებებს და 30%-მდე უჯრედანას. მისი ბალახი და თივა მდიდარია მინერალური ნივთიერებებითა და ვიტამინებით.

როგორც ყველა პარკოსანი მცენარის, ასევე იონჯის ფესვებზეც დიდი რაოდენობით ვითარდება აზოტის შემთვისებელი ბაქტერიების კოჟრები. ბაქტერიების საშუალებით ხდება ნიადაგის გამდიდრება ისეთი აზოტოვანი შენაერთებით, რომელსაც ადვილად ითვისებს მცენარე. ნიადაგში აზოტისა და მინერალური ნივთიერებების დიდი რაოდენობით დაგროვება ბევრად არის დამოკიდებული ნიადაგში არსებული სასარგებლო მიკროორგანიზმების (ბაქტერიების) სიმრავლეზე. ამ მხრივ იონჯა მეტად პერსპექტიული მცენარეა. ირკვევა, რომ იმ ნიადაგებში სადაც იონჯის ფესვთა სისტემაა განვითარებული ბაქტერიების უფრო დიდი რაოდენობაა ყოველთვის, ვიდრე სხვა მცენარეთა ფესვთა სფეროს ნიადაგებში, იონჯა არა მარტო ამდიდრებს ნიადაგს აზოტითა და მინერალური ნივთიერებებით, აგრეთვე ცვლის და აუმჯობესებს მის ფიზიკურ-ქიმიურ თვისებებს და სტრუქტურას.

დამოკიდებულება აგროკლიმატური ფაქტორებისადმი

იონჯა სითბოს მოყვარული მცენარეა, მაგრამ კარგად იტანს სიცივესაც. წყლის მიმართ დიდი მოთხოვნილებისაა, მაგრამ იტანს გვალვებსაც სიცხეებსაც. იონჯის თესლი გაღივებას იწყებს 2-3°C სითბოს პირობებში, აღმონაცენს შეუძლია დაუზიანებლად გადაიტანოს 5-6°C ყინვა. ეს საშუალებას იძლევა იონჯა ადრე დაითესოს გაზაფხულზე. იონჯა გრძელი დღის მცენარეა და სინათლის მოყვარული. მოყვარული. მისი ტრანსპირაციის კოეფიციენტს 700-900-მდე ითვლიან. იონჯა დათესვის წელსვე ყვავილსა და თესლს იძლევა, მაგრამ ვეგეტაციას ამით არ ამთავრებს. მას შეუძლია 5-6 წლის განმავლობაში მოგვცეს დამაკმაყოფილებელი მოსავალი. საქართველოს სარწყავ პირობებში იონჯა იძლევა წელიწადში 4-5 განათიბს, რომლის თივის მოსავალი ჰექტარზე 150-200 ცენტნერს აღწევს. ამასთან ნიადაგში ტოვებს 100 ცენტრენამდე ორგანულ ნივთიერებათა ანარჩენებს.