ვიკიპედია

შაქის ხანების სასახლე

შაქის ხანების ყოფილი რეზიდენცია

შაქის ხანების სასახლე (აზერ. Şəki xan sarayı) — შაქის ხანების ყოფილი რეზიდენცია, რომელიც მდებარეობს აზერბაიჯანის ქალაქ შაქიში, დღეისთვის სასახლე მუზეუმია. ისტორიული და კულტურული მნიშვნელობის მსოფლიო ძეგლი, რომელიც შედის იუხარი-ბაშის სახელმწიფო ისტორიულ-არქიტექტურული ნაკრძალის შემადგენლობაში.[1] სასახლის შენობა, რომელიც XVIII საუკუნეში სპარსულ სტილშია აშენებული,[2][3] მდებარეობს ქალაქის ამაღლებულ ჩრდილო-აღმოსავლეთ ნაწილში და შემოღობილია ციხესიმაგრის კედლებით.

შაქის ხანების სასახლე
Şəki xan sarayı
კოორდინატები 41°12′16″N 47°11′51″E / 41.204475° ჩ. გ. 47.197591° ა. გ. / 41.204475; 47.197591
მდებარეობა შაქი, აზერბაიჯანის დროშა აზერბაიჯანი
არქიტექტორი ჰადალი (ჰაჯი) ზეინალ აბდინი შირაზიდან
ტიპი სასახლე
სიმაღლე 10 მ
დაწყების თარიღი 1790
დასრულების თარიღი 1797
მიძღვნილია მუჰამედ-ჰასან ხანი

სასახლე, სიგრძით 30 მეტრი, შედგება ორი სართულისგან, საერთო ფართობით 300 მ², აქვს 6 ოთახი, 4 კორიდორი და 2 შუშის აივანი. სასახლის ფასადი მოხატულია სიუჟეტიანი ნახატებით, რომელიც ასახავს ნადირობის და ბრძოლის სცენებს, ასევე გეომეტრიული და მცენარეული მოხატულობით. ცენტრში განთავსებულია დიდი ფანჯარა-ვიტრაჟი, ფერადი შუშის მოზაიკისგან. სასახლის ფანჯრები შედგენილია ფერადი შუშის ნამსხვრებისგან.

სასახლე, თავისი განუმეორებელი სახით და ხალხური ხელობის არქიტექტურით, ითვლება XVIII საუკუნის[4] სასახლის არქიტექტურის საუკეთესო ნიმუშად კავკასიასა და ისლამურ აღმოსავლეთში.[5] ქალაქის ისტორიულ ნაწილთან ერთად, სასახლე იუნესკოს მსოფლიო მემკვიდრეობის ძეგლების წევრობის კანდიდატია.[6]

ისტორია

რედაქტირება

ცნობილია, რომ სასახლე XVIII საუკუნეში აშენდა.[7][8][9] შანდორ რადო აღნიშნავდა, რომ სასახლე 1760 წელს, ჰუსეინ ხანის მიერ აშენდა, ხოლო მალევე გადაკეთდა.[2] ხელოვნების ენციკლოპედია სასახლეს 1761—1762 წლებს მიაკუთვნებს.[10] აზერბაიჯანული საბჭოთა ენციკლოპედიაც სასახლეს მიაკუთვნებს XVIII საუკუნის 60-იან წლებს და აღნიშნავს, რომ იგი აშენდა ჰუსეინ ხან მუშტაგის მიერ.[11]

 
სასახლის ფასადი, XIX დასასრული — XX დასაწყისი

ესბე-ში აღნიშნულია, რომ სასახლე და ციხესიმაგრე ერთდროულად, 1765 წელს აშენებულია.[12] 1890 წლის გამოცემული ბრიტანიკა წერს, რომ 1765 წელს აშენდა ციხესიმაგრე, ხოლო სასახლე ცოტა მოგვიანებით აშენდა.[13] 1911 წლის გამოცემის ბრიტანიკა აღნიშნავს, რომ ეს თარიღი — 1790 წელია.[3] კოსტანტინოვი სტატია „ნუხა“-ში წერდა, რომ სასახლე ასევე 1790 წელს აშენდა. მაგრამ იმავე წელს, ამ თარიღია საწინააღმდეგოდ, კონსტანტინოვმა აღნიშნა, რომ მონუმენტი 1797 წელს, მამედ-ჰასან ხანის მიერ აშენდა.[14] რუსი ეთნოგრაფი ი. ლ. სეგალი ასევე აღნიშნავდა, რომ სასახლე 1797 წელს, მამედ-ჰასან ხანის დროს აშენდა, რომელიც მას 32 ათას ოქროს ფულად დაუჯდა, რითაც სახაკანოს მთელი ხაზინა დაცარიელდა.[15] იგი ასევე აღნიშნავდა, რომ სასახლის აშენებიდან მალევე, სპარსი შაჰის მუსტაფა-აგოიუს წყევლით, მამედ-ჰასან ხანი დაბრმავდა. თუმცა, ცნობილია, რომ ხანი 1795-1796 წლებში დაბრმავდა (1206 წელი ჰიჯრათი).[14]

უფრო გვიანი მკვლევარების მიხედვით, სასახლე შირაზელი[16][17] არქიტექტორ ჰადალი ზეინალ აბდინის მიერ, 1797 წელს აშენდა[18][19] (კონსტანტინოვის მიხედვით — „ჰაჯი ზეინალ აბდინი“,[14] ხოლო ი.ს. სეგალის მიხედვით — „ჰაჯი ზეინალ აბდული“).[15] არქიტექტურის ისტორიკოსის მიქაილ ჰუსეინოვის მიხედვით, სასახლის აშენების თარიღი შეზღუდულია 1762-დან 1797 წლამდე.[18] მან ასევე აღნიშნავს, რომ სასახლე მშენებლობა მამედ-ჰასან ხანის მიერ დასრულდა,[20] რომელიც შაქის სახაკანოს დამაარსებლის, აჯი-ჩალაბის შვილიშვილია. მიქაელ ჰუსეინოვი აღნიშნავს, რომ ხანის სასახლეში „ძალიან მკვეთრად წარმოდგენილია XVIII საუკუნის სასახლეების დამახასიათებელი ნიშნები“.[20]

 
დარბაზის შიდა ხედი, XIX — XX საუკუნის დასაწყისი

სპარსული ხელნაწერის „მადეი-თარიხის“ მიხედვით (ხელნაწერის მიხედვით ავტორი სავარაუდოდ სალმან მუმთაზია), რომელიც 1979 წელს „ფიზულის სახელობის ხელნაწერთა ინსტიტუტში“ გადათარგმნეს, სასახლის მშენებლობა 1204 წელს ჰიჯრათი (1789-1790 წლები). ამავე ხელნაწერებში აღნიშნულია, რომ ჰიჯრათი 1204 წლის რამადანის თვეში (აპრილი — მაისი 1825 წელი), სასახლეში ხანძარი მოხდა.[21] ხელნაწერებში, სასახლე მოხსენიებულია, როგორც „დივანხანა“, რაც საქალაქო სასამართლოს შენობას გულისხმობს. იმის თაობაზე, რომ სასახლე, რომელიც ხანის საცხოვრებელი სახლი იყო და სასამართლოს შენობად გამოიყენებოდა, ასევე XIX საუკუნის რუსი ჟურნალისტი, ნიკოლაი ბერსენოვიც წერს.[22] ხშირად, სასახლე აღნიშნულია, როგორც ხანის საზაფხულო რეზიდენცია.[23]

კომპლექსისგან, რომელიც აშენდა შაქის ციხესიმაგრში და რამდენიმე შენობისგან შემდგერი, დღემდე შემორჩა მარტო ორსართულიანი სასახლე.[11] სასახლის შენობა, აშენების მომენტიდან დღემდე, რამდენიმე რემონტი და გადაკეთება განიცადა, რაც სასახლის იერსახეზე სერიოზული გავლენა არ მოუხდენია.[16] რუსეთის იმპერიის მიერ შაქის სახაკანოს შემოერთების შემდეგ, სასახლე ადგილობრივი ადმინისტრაციის მმართველობაში იყო და არაერთხელ გარემონტდა.[15] 1848—1851 წლებში, ჰუსეინ აღა მუშთაღის შვილიშვილის, პოეტ ქერიმ აღა ფათეჰის მონაწილეობით, სასახლის რესტავრაცია განხორციელდა.[11]

1853 წელს შეადგინეს ციტადელის გეგმა, რომლის მიხედვით მასში განლაგებული იყო დიდი რაოდენობის სხვადასხვა ნაგებობები, ხანის ოჯახისა და დიდებულებისთვის.[19] ციხესიმაგრეში, სასახლის გარდა განლაგებული იყო კაზარმები, სახაზინო, ციხე და 1828 წელს მეჩეტისგან გადაკეთებული მართლმადიდებლური ეკლესია.[15] სასახლის თავდაპირველმა ფერწერამ, ღრმა შთაბეჭდილება მოახდინა მოგზაურებზე.[24] სასახლე აღწერა ალექსანდრ დიუმამ, ალექსანდრ კორნილოვიჩმა, ანდრეი ფადეევმა, არნოლდ ზისერმანმა, მასზე აღნიშნავდნენ ლევ ტოლსტოი, ნიკოლაი რაევსკი, ილია ბერეზინი, ელიზე რეკლიუ და სხვები.

 
ვიზიტორები სასახლე-მუზეუმში 1987 წელს

საბოთა პერიოდში, „შაქის ხანების სასახლე“-მ მუზეუმის სტატუსი შეიძინა.[25]

1991 წლის 25 აპრილს, აზრევკომის (აზერბაიჯანის რევოლუციური კომიტეტი) პლენუმმა ითათბირა „ხანის სასახლის რესტავრაციის შესახებ“ და მიიღო გადაწყვეტილება: „ხანის სასახლის რესტავრაცია აზრევკომის განკარგულების შესაბამისად რჩება ნარკომპროსომზე (განათლების უწყება). გამოიყოს კიდევ 25 მილიონი რუბლი ნარკომპროსომს ხანის სასახლის რესტავრაციისთვის შუშასა და ნუხაში“.[26] 1939 წლის 13 მარტს, არქიტექტორმა პიოტრ ბარანოვსკიმ, არქიტექტურის საკავშირო აკადემიის ყრილობაზე, „ხანის სასახლის“ რესტავრაციის ანგარიში წარმოადგინა.[27]

1945 წელს, აღმოსავლეთმცოდნე და ხელოვნებადმცოდნე ლ.ს. ბრეტანიცკის მიერ, დაიწერა სადისერტაციო ნაშრომი სასახლეზე, რომლის დამთავრებისას, იგი ხელოვნების ისტორიკოს ბ.ვ. ვეიმარნს მიმართა, როგორც ხელოვნებადმცოდნეს, რომელიც გამოაქვეყნა სტატია სპეციალურად მიძღვნილი ამ თემას, როგორც წერს ვეიმარნი „XVIII საუკუნის აზერბაიჯანის განსაკუთრებულ არქიტექტურულ და მხატვრულ ძეგლს“.[28]

1946 წელს, კონსტანტინოვი სტატიაში „ნუხა“ წერდა: „დიდებულია ეს სასახლე — სპარსი არქიტექტორის ფუფუნების და გემოვნების მწვერვალი, რომელიც აშენდა 1790 წელს შირაზელ ჰაჯი ზეინალ აბდინის მიერ“.[14]

1947 წელს, მწერალმა ნიკოლაი ტიხონოვმა, რომელმაც ქალაქს ესტუმრა, თავის ავტობიოგრაფიაში „ბილიკები და გზები“ აღწერს სასახლეს:

 
„…ხანის სასახლის ფერწერა, ძალიან გამოცდილი და საოცარია ნიმუშების სხვადასხვა სიუხვით, კარგადაც შემონახულია, ეს ყველაფერი დაგვაჯერა ჩვენ, რომ ძველ ნუხაში ნამდვილად ყვაოდა ხელოვნება, აქ ესმოდათ პოეზიის და ფილოსოფიის.[29][30]“

გასული საუკუნის 50-იან წლებში,[31] სასახლეში სარესტავრაციო სამუშაოები ჩატარდა. მხატვარ-რესტავრატორის ი.ა. ბარანოვის სამუშაოზე ხელოვნებადმცოდნე ვ. ანტონოვი წერს, რომ „XVIII საუკუნის ნუხის ხანის სასახლის კედლის ფრესკული მოხატულობა, მის ხელში გამოცოცხალდა. გამოცოცხლდა მრავალფეროვანი საბრძოლო სცენები, რომელიც თითქოს მღელვარე აღმოსავლური დღესასწაული იყო“.[32] 1955—1965 წლებში, ნ.გ. რზაევის პროექტის და ხელმძღვანელობით, ჩატარდა ფართო სარესტავრაციო სამუშაოები, ამ დროს სასახლეში მუშაობდნენ მხატვრი ფ. ჰაჯიევი და მეშებექე ა. რასულოვი.[11]

1968 წელს, ქალაქი ისტორიული ნაწილი სახელად „იუხარი ბაში“, სადაც მდებარეობს სასახლე, გამოცხადდა ისტორიულ-არქიტექტურულ დაცულ ტერიტორიად.[6]

2001 წლის 24 ოქტომბერს, სასახლე, ქალაქის ისტორიულ ნაწილთან ერთად, იუნესკოს მსოფლიო მემკვიდრეობის ნუსხაში შეტანის კანდიდატად წარდგა.[6] 2002 წლის სექტემბერში, პროექტ „კულტურული მემკვიდრეობის დაცვა“-ის ფარგლებში, სასახლის რესტავრაცია დაიწყო.[33] 2010 წლის 1 აგვისტოს, იუნესკოს გენერალური დირექტორი ირინა ბოკოვა, აზერბაიჯანში ოფიციალური ვიზიტის ფარგლებში, ქალაქ შაქიშიც ჩავიდა და შაქის ხანების სასახლეც მოინახულა.[34]

2012 წლის 4 ივლისს, ქალაქ შაქიში სასახლის 250 წლიანი იუბილე აღნიშნეს. ღონისძიებას 30-მდე ქვეყნის საელჩოს და საერთაშორისო ორგანიზაციის წარმომადგენელი, მეცნიერების ცნობილი წარმომადგენლები და აზერბაიჯანის მილი მეჯლისის დეპუტატები ესწრებოდნენ.[35]

ისტორიული ცნობები სასახლეზე

რედაქტირება

სასახლის არქიტექტურის საერთო აღწერა გვხდება საქართველოში მყოფი მთავარსარდლის, ალექსი ერმოლოვის ბრძანებით და თედორე ახვერდოვის შესრულებით, 1819 წელს შედგენილ „შაქის პროვინციის აღწერაში“ (ტიფლისი, 1866). ამ აღწერის შედარებისას, შეიძლება გავიგოთ რიგი ძველი შენობების დანიშნულებას.[18] 1826 წელს, აქ მყოფი გენერალი ნ.ნ. რაევსკი წერდა: „...იქ არის იმ მხარის ძველი ხანების სასახლე, რომელიც ძალიან ლამაზია და რომელზეც ბახჩისარაის ხანის სასახლე მარტო სუსტ წარმოდგენას გვაძლევს...“.[36]

 
„…კარნიზზე, რომელიც მათ აკავშირებს, ფერწერა: ხანის გმირობების ნახატები…“ — ა. კორნილოვიჩი[37]

1834 წლის აგვისტოს დასაწყისში, დეკაბრისტი ა. კორნილოვიჩმა, რომელიც ესტუმრა ქალაქს, თავის ძმას წერილი გაგზავნა. წერილში აღნიშნავდა, რომ 1828 წლამდე შაქის ოლქს თავისი ხანი ჰყავდა. იგი ასე აღწერს სასახლეს:

 
„ნუხაში, მთავარ ქალაქში, ციხესიმაგრეში ვნახე მათი სასახლე, რომელიც ახლა საადმინისტრაციო ადგილად გადაიქცა. რამდენიმე კიბე მაღალ ვერანდაზე ფართო, ოთხკუთხა ეზოში მიჰყავს, რომელიც ბაღითაა დაკავებული: მაღალი თექვსმეტი იტალიური ალვის ხე, რომელიც სიმეტრიულად განლაგებულია, ყოფს ეზოს ოთხ ნაწილად. ბაღის გვერდებზე ფლიგელებია (პატარა საცხოვრებელი შენობა) განლაგებული, სადაც ცხოვრობდნენ მოსამსახურები, ხანის მეუღლეები, მათი მოსამსახურები და სხვები. მის უკან 1,5 მეტრის სიმაღლის ბაქანია, რაზეც ბასეინი და სამი შადრევანია, გარშემორტყმული ორი დიდი და ლამაზი ჭადარის ხით, და ამ ბაქანზეა თვითონ სასახლე. იგი დავიწყებულია, თუმცა მაინც აოცებს გამვლელს თავისი დიდებულობით. მე ვიწრო, ბნელი ქვის კიბეთი (საერთოდ, ყველგან აზიაში კიბეები თავისებურია) ავედი მაღალ საძინებელში, რომელიც სულ ყვავილებითაა მოხატული. მარჯვნივ და მარცხვნივ ოთახებია, სადაც კედლების მაგიერ კაკლის ხისგან დამზადებული ჩარჩოებია, წვრილი ხელობის მოხატულობით და ამ მოხატულობაში, ყველა ფერის მინებია: ლურჯი, ცისფერი, ყვითელი და წითელი. ოთახები (სიმაღლეში ჩვენი მთავარი შტაბის დარბაზის ხელა), კედლები და გუმბათი, როგორც მე ზემოთ ვთქვი, სულ ფერად მინებშია.[37]“
 
სასახლის ფასადი 1920-იან წლებში

1846 წელს, ამიერკავკასიაში მსახური ანდრეი ფადეევი თავის მოგონებებში ქალაქის აღწერისას სასახლეზეც წერდა, მის გარე და შიდა მოპირკეთებაზე, ორნამენტებზე, ბარელიეფებსა და აღმოსავლურ ფერწერაზე: „საკმაოდ მკაფიოდ შემონახული, სპარსი მხედრების სურათებით და აზიური ბრძოლებით“.[38] 1849 წელს ნუხას (1968 წლამდე ქალაქის ოფიციალური სახელი) მწერალი არნოლდ ზისერმანი ეწვია. ქალაქის აღწერისას მწერალი სასახლესაც წერსახსენებს. იგი აღნიშნავს, რომ მარმარილოს შადრევნები, გარშემორტყმული მტირალა ტირიფებით, ფერადი მინებით, ნაძერწი სამკაულები ბუხრებზე, ჩუქურთმები კარებსა და ფანჯრების ჩარჩოებზე „გვახსენებს ხანის ფუფუნებასა და სასახლის ძველ დიდებულებას“.[39]

 
ჰუსეინყული სარაბსკი (მარცხვნივ) სასახლის შესავლელში. 1934 წელი

სასახლე აღნიშნული იყო ი.ნ. ბერეზინის მიერ, 1850 წელს გამოცემულ წიგნში „მოგზაურობა დაღესტანსა და ამიერკავკასიაში“.[40] 1852 წელს, სასახლე აღწერა დივან-ბეი გაზეთ „კავკაზ“-ის 22-ე ნომერში.[41] ასევე მცირე ცნობები მოგვცა 1858 წლის ბოლოს ქალაქში მყოფმა ალექსანდრ დიუმამ. ასე, მაიორ მუჰამედ ხანთან შეხვედრის მოყოლისას, რომელიც „სასახლეში დაიბადა“, ასევე იყო „ნუხის ბოლო ხანის“ შვილიშვილი და „დაუწყო აქ ყოფნა, დიდი კნიაზების ჩამოსვლის შემდეგ“, დიუმა აღწერს თვითონ სასახლესაც, რომელიც „1827 წლიდან რუსების ხელშია“:

 
„ხანის სასახლე, როგორც ყველა ამ სახის დამახასიათებელი შენობა, მდებარეობს ქალაქის ყველაზე ამაღლებულ ნაწილში. იგი უახლესი არქიტექტურისაა და აშენებულია 1792 წელს მუჰამედ-ჰასან ხანის მიერ... სასახლე მომხიბლავი ხელობისაა.[42] მხოლოდ ფუნჯს შეუძლია ასახოს ეს თვალწარმტაცი შენობა, მისი არაბესკებით. ინტერიერი აღდგენილია ძველი ნახატების მიხედვით, დიდი კნიაზების ჩამოსვლისთვის, რომლებიც აქ რჩებოდნენ. თუმცა, მთლიანი შენობა არ არის აღდგენილი, მხოლოდ ქვედა საცხოვრებელი ოთახები... და მანამდე, ღმერთმა დაიფაროს ეს თვალწარმტაცი სასახლე ნუხაში ვანდალებისგან.[43]“

სამხედრო ისტორიკოსი ვასილი პოტო, მის მიერ XIX საუკუნის ბოლოს დაწერილ წიგნში „კავკასიის ომი“, რუსების მიერ შაქის სახანოს დედაქალაქის აღების აღწერისას, ხანების სასახლესაც აღნიშნავს. იგი სასახლეს ახსენებს, როგორც „აღმოსავლური სიბარიტის საცხოვრებლის ნიმუშად“ და წერს, რომ აქ ყველაფერი გაკეთებულია „არაჩვეულებრივი, ორიგინალური სპარსული გემოვნებით: მარმარილოს შადრევნები, გარშემორტყმული მტირალა ტირიფით, ფერადი მინები ვიწრო ფანჯრებში, ასევე ჭერი, შედგენილი სარკის ნამსხვრევისგან, ულამაზესი ხელნაკეთი სამკაულები, რომელიც ამშვენებს კარნიზებს, კარები, ფანჯრები, ბუხრები“.[44]

1890 წლის ბრიტანიკას მე-9 გამოცემაში, სტატია „Nukha“-ში (ნუხა) საუბარია ამ სასახლეზე. XIX საუკუნის მიწურულს და XX საუკუნის დასაწყისში გამოცემული ბროკჰაუზისა და ეფრონის ენციკლოპედიური ლექსიკონი სასახლეზე შემდეგს წერს: „სპარსული სტილის ციხესიმაგრე და ხანის სასახლე, აშენებული 1765 წელს შაქის ხანების მიერ“.[12] ხანის სასახლე აღნიშნულია ლევ ტოლსტოის პოემაში „ჰაჯი-მურატი“.[45] სასახლე მოხსენიებულია ფრანგი ისტორიკოსის და გეოგრაფის, ელიზე რეკლიუს წიგნში „The Earth and Its Inhabitants: Asiatic Russia: Caucasia, Aralo-Caspian Basin, Siberia“ (დედამიწა და მისი მოსახლეობა: აზიური რუსეთი: კავკასია, არალო-კასპიის აუზი, ციმბირი).[46] ბრიტანელი ჟურნალისტი ჰენრი ნორმანი თავის სტატიაში „Russia of To-Day“, თბილისის ხალიჩების დუქნების აღწერისას, წერს ნაჭერზე „ნუხის ხანების სასახლიდან, ძველად სპარსეთის ვასალები“.[47] რუსი მხარეთმცოდნე ი.ლ. სეგალი წერდა,[14] რომ 1797 წელს, მამედ-ჰასან ხანის დროს, აშენდა „იმ დროისთვის დიდებული ხანის სასახლე“, რომელიც 32 ათას ოქროზე (თუმანი) მეტი შეადგინა და რომელმაც ხანის ხაზინა საერთოდ ამოწურა. ის ასევე აღნიშნავდა, რომ სასახლის არქიტექტორი სპარსელი, შირაზის მკვიდრი, ჰაჯი ზეინალ აბდული იყო.[15]

სასახლის გეგმა

რედაქტირება

შენობის სიგრძე შეადგენს — 31,7 მეტრს, სიგანე — 8,5, სიმაღლე — 10 მეტრია. ყოველი სართულის სიმაღლე 3,35 მეტრია. როგორც ფასადის, ისე გეგმის მიხედვით, სასახლის შენობის კომპოზიცია სიმეტრიულია. ვერტიკალურად, ზედა სართული მთლიანად იმეორებს ქვედა სართულის გეგმას. ოთახები მოწყობილია გრძივ ღერძზე, ერთ რიგად. ყოველი სართულის ცენტრში, ალკოვით დარბაზი იყო განლაგებული, რომელიც, როგორც ითვლება, ოფიციალური მიღებებისთვის იყო. დარბაზის გვერდებში, განლაგებულია ორი მცირე ოთახი, განცალკევებული მცირე დერეფნებით. როგორც მოიაზრებენ, ეს მცირე ოთახები, მეორეხარისხოვანი სტუმრებისთვის იყო გათვლილი.[48]

არქიტექტურა

რედაქტირება
 
შებექე

შაქის ციხესიმაგრის საკმარისად დიდ ტერიტორიაზე (6 ჰა), სასახლის მომსახურებისთვის გათვლილი არცერთი შენობა არ შემორჩა, გარდა მეჩეთისა. ასევე ზოგიერთებს ეჭვი ეპარება, რომ სასახლე და მის გარშემო აშენებული ქვის ციხესიმაგრის კედლები ერთდროულად აშენდა.[48] სასახლის კედლები, 40-დან 60 სმ-მდე სიგანის საძირკველზე დგას. კედლის მასალა — დამწვარი აგურია, ზომით 20 х 20 х 4 სმ.[19]

შენობის კედლის აგების მიხედვით, სხვადასხვა მასალის გამოყენებით აშენებული პირველი და მეორე სართული, ასევე არადამაკმაყოფილებელი კავშირი სართულებს შორის, ზოგიერთი ექსპერტის აზრით მეტყველებს იმაზე, რომ თავდაპირველად შენობა ერთსართულიანი უნდა ყოფილიყო, ხოლო მეორე სართული შემდგომ ააშენეს. თუმცა, ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ ფასადის არქიტექტურა ამით არ დაზიანებულა, შენობა ერთიანი და დასრულებული გამოიყურება.[48]

მთავარ (სამხრეთ) ფასადზე, არქიტექტორის მიერ მკაფიოდ განსაზღვრულია შენობის სართულიანობა და მისი შიდა განლაგება. შესასვლები მოპირკეთებულია სტალაქტიტის კამრის ნიშებით. მათ ზემოთ, მეორე სართულზე განლაგებულია ლოჯია, ასეთივე მოპირკეთებით, როგორც აღნიშნავენ, ორივე შესასვლელის აქცენტისთვის. შესასვლელის ნიშები სიმაღლით გაერთიანებულია განიერი ვერტიკალური ბრტყელი ორნამენტის ზოლებით. ესენი შენობის ცენტრს გამოყოფენ დიდი დარბაზების რიგი ვიტრაჟული ფანჯრებით.[48] მთავარი ფასადის არქიტექტურული კომპოზიცია მკაფიოდ ასახავს სასახლის შიდა გეგმიურ სტრუქტურას. სამხრეთ ფასადზე გამოყოფილია საშუალო დარბაზები, გვერდითი ოთახები და წინაოთახები.[19]

 
ალკოვი

შენობის არქიტექტურას გააჩნია ბევრი შედარებით ახლო ანალოგები. ეს არქიტექტურულ-მხატვრული წრე, სტილისტურად დაკავშირებულია ერევნის სერდარის სასახლესთან და გვიან სეფიანთა ბაღ-პარკების პავილიონებთან, ხოლო გენეტიკურად შაქის საცხოვრებელ არქიტექტურასთან, სადაც შემონახულია საზოგადოების შუალედი რგოლის წევრების სახლები, რის მაგალითად შეიძლება ჩაითვალოს ახლოს მდებარე შაქიხანოვების სახლი.[16]

სასახლის გეგმის კომპოზიცია უბრალოა — სამი ოთახი, განლაგებული ერთ რიგად, გამოყოფილი ერთმანეთისგან დერეფნებით. დიდი დარბაზები ღრმა ნიშებით (ერთი განიერი და ორი ვიწრო) — სასახლის მისაღები ოთახებია, რომელიც განთავსებულია ორივე სართულზე. პირველი სართულის დიდი დარბაზი ოფიციალური მიღების ადგილი იყო.

ქვედა იარუსის თაღის ტიმპანები ამოვსებულია მცენარეული ხასიათის ძნელი ნახატების ორნამენტებით, რომელიც შესრულებულია სგრაფიტოს ტექნიკით. პირველი სართულის დარბაზის პლაფონი შესრულებულია სხვადასხვა ხის ელემენტებისგან, რომელიც წარმოადგენს გეომეტრიულ ორნამენტს.

სასახლის კედლები, დარბაზების ფანჯრის და ოთახების სიო ამოვსებულია მოსახსნელი ვიტრაჟებით — „შებექე“. ფანჯარა-შებექეს გეომეტრიული ნახატები, ამოვსებული ფერადი მინებით, როგორც აღნიშნავენ, შეთავსებულია სასახლის მთავარი ფასადის საერთო კომპოზიციასთან. სასახლის ფასადზე გამოდის დარბაზების და გვერდითი ოთახების უწყვეტი ვიტრაჟი—შებექე, ხოლო მათ შორის შესასვლელების და ლოჯა-აივნების კაშკაშა სტალაკტიტის ღრმა ნიშები. შებექეს ნახატები შექმნილია სახალხო ოსტატების მიერ, ხის პატარა ნაწილებისგან, წებოსა და ლურსმნის გარეშე.[19] ითვლება, რომ ზუსტად არქიტექტურის ეს თავისებურება, რაც გამოხატულია ვიტრაჟ-შებექეს გამოყენებაში, ხდის სასახლის არქიტექტურას უნიკალურს.[16]

კედლების მოხატულობა

რედაქტირება
 
ფარშავანგები, სახით შებრუნებულები „სიცოცხლის ხისკენ“, სამხრეთ ფასადზე

მოხატულობა იკავებს მთელ სიბრტყეს კედლების, ნიშების, სტალაკტიტის გადასვლებს კედლიდან პლაფონზე, ასევე დარბაზების პლაფონებს ორივე სართულზე და მეორე სართულის ოთახებში. სასახლის მოხატულობა შედგება ოთხი ჯგუფიდან: გეომეტრიული და მცენარეული ნახატები, სიუჟეტის მქონე მოხატულობა და მოხატულობა, სადაც მცენარეულ მოხატულობაში ინტეგრირებულია ჩიტების სურათები.[48] სასახლის მოხატულობა ხასიათდება ოქროს ფერის ფართო გამოყენებით. ფერის გამოყენების შესახებ გადაწყვეტილება ადგილობრივ ტონზე შეჩერდა, რომელიც შესრულებულია, როგორც იმ დროის ყველა მოხატულობა, კვერცხის ტემპერასგან თაბაშირის ლევკასით. აქ ძირითადად გამოყენებულია ოქროსფერი, ფირუზისფერი, ლურჯი, წითელი, იისფერა და ყვითელი ფერები.[11]

მთავარი ფასადი მდიდრულად მორთულია. სგრაფიტოს მეთოდით შესრულებული „ფერში“ და ფერადი რელიეფური ბათქაშით შესრულებული გეომეტრიული და მცენარეული ორნამენტები, სტალაკტიტების კამარა, შებექეს ვიტრაჟები და ფერადი მინები, სასახლის ფასადს აძლევს, როგორც აღნიშნავენ, უჩვეულოდ სადღესასწაულო სახეს.[48] ასევე უნდა აღინიშნოს, რომ ქვედა სართულის პანო, სტილირიზებულია ოდესღაც წმინდა ჩიტების სურათებით — ფარშავანგებით, სახით შებრუნებულები „სიცოცხლის ხისკენ“.[16]

 
ინტერიერის მოხატულობა

სასახლის შიგნით ოთახები ასევე მთლიანად მოხატული და ორნამენტირებულია: ნიშები, ჭერი, კვამლსადენები, სტალაკტიტის კარნიზები, განათება ფერად მინებიდან — შებექე-ვიტრაჟებიდან, რაც ეს ყველაფერი ერთად ქმნის დიდებული სასახლის ინტერიერს. ითვლება, რომ ხუროთმოძღვარმა ოსტატურად შეძლო სართულის არც ისე დიდ სიმაღლეზე (3,35 მეტრი), დეკორატიული საშუალებებით, შეექმნა მაღალი ოთახების ილუზია.[48]

ინტერიერის მოხატულობა სხვადასხვა დროისაა — დაწყებული და შესრულებული „ფრანგი“ (ანუ ევროპელები) ოსტატებიდან, რომლებიც შემორჩა ქვედა სართულის პლაფონის სტალაკტიტებში, დასრულებული XX საუკუნის მოხატულობით, რომლებიც შესრულდა ცნობილი ოსტატების მიერ — უსტა ყამბარ ყარაბაღი, მისი ძმა საფარი და შვილი შუქური ქალაქ შუშიდან, ასევე ალი ყული, ყურბან ყული და შემახელი ჯაფარი, უსტა აბას ალი.[16]

ყველაზე ძველი მოხატულობები XVIII საუკუნით თარიღდება, ზედა სართულის ჭერის ნახატების ჩათვლით, რომელიც აბას ყულის მიერ შესრულებულია. ითვლება, რომ აბას ყული, რომლის სახელი სასახლის კედლებზე შემორჩა, სასახლის არქიტექტორიც იყო.[11] პირველი სართულის ნახათები 1895—1896 წლებში შეიქმნა შემახელი მირზა ჯაფარის მიერ, ხოლო ზედა სართულის — 1902 წელს, შუშელი უსტა ყამბარის მიერ. შემახელი მხატვრები ძირითად ზედა სართულზე მუშაობდნენ.[49]

სახალხო მხატვრების მიერ შექმნილი მოხატულობები, ძირითადად განლაგებულია ორივე სართულის ორივე დარბაზში და მეორე სართულის ორ გვერდითა ოთახებში.

ლიტერატურა

რედაქტირება
  • ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 1, თბ., 1975. — გვ. 189.
  • Веймарн Б., Росписи Дворца-музея в городе Нухе, № 3, Москва — Ленинград: Искусство, 1938.
  • Ениколопов И., Нухинский дворец. Научный архив Института истории АН АзССР. инв. № 1023, 6, 1940.
  • Скубченко Г. М., К вопросу о состоянии Xанского дворца в городе Нухе, «Памятники архитектуры Азербайджана. Сборник материалов». Москва — Баку, 1946.
  • Бретаницкий Л. С., К истории Дворца Шекинских ханов. Труды Института истории им. А. Бакиханова, Баку, 1947.
  • Бретаницкий Л. С., Дворец Шекинских ханов. Архитектура Азербайджана, Баку, 1952.
  • Миклашевская Н. М., Стенные росписи Азербайджана 18-19 веков, ტ. 4, Баку: Искусство Азербайджана, 1954. — 52—83 გვ.

იხილეთ აგრეთვე

რედაქტირება

რესურსები ინტერნეტში

რედაქტირება

სქოლიო

რედაქტირება
  1. ↑ Т. А. Ханларов // Архитектура Советского Азербайджана // Стройиздат // 1972 // გვ.56
  2. ↑ 2.0 2.1 Sándor Radó // Guide-book to the Soviet Union// Neuer deutscher verlag // 1928 // გვ. 756
  3. ↑ 3.0 3.1 Nukha // The Encyclopædia Britannica: a dictionary of arts, sciences, literature and general information // 1911 // ტომი 19 // გვ. 846
  4. ↑ [Народы Кавказа: этнографические очерки // Институт этнографии имени Н.Н. Миклухо-Маклая // Под ред. М. О. Косвена // Издательство Академии наук СССР // 1960 // გვ. 178
  5. ↑ [George St. George. // Russia // Batsford // 1973 // გვ. 190
  6. ↑ 6.0 6.1 6.2 Sheki, the Khan's Palace. იუნესკოს ოფიციალური გვერდი. (2001). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2012-05-15. ციტირების თარიღი: 2017-07-29.
  7. ↑ Шеки // 2009
  8. ↑ Шеки // Большой Энциклопедический словарь // 2000
  9. ↑ Азербайджанская Советская Социалистическая Республика // Под ред. Введенского Б. А. // Малая советская энциклопедия // Большая советская энциклопедия // 1958 // том 1 // გვ. 179
  10. ↑ Под ред. В. М. Полевого // Популярная художественная энциклопедия // Советская энциклопедия // 1986
  11. ↑ 11.0 11.1 11.2 11.3 11.4 11.5 აზერბაიჯანული საბჭოთა ენციკლოპედია // Шәки Ханларынын Сарајы // Под ред. Дж. Кулиева // Главная редакция Азербайджанской советской энциклопедии // 1987 // ტომი 10 // გვ. 502-503
  12. ↑ 12.0 12.1 ბროკჰაუზისა და ეფრონის ენციკლოპედიური ლექსიკონი, Нуха, 1890—1907.
  13. ↑ Nukha// The Encyclopaedia Britannica: a dictionary of arts, sciences and general literature
  14. ↑ 14.0 14.1 14.2 14.3 14.4 Шэнэр Рзаев // Об истории Имарета Муштага в г. Шеки // Известия Академии наук Азербайджанской ССР // Издательство Академии наук Азербайджанской ССР // 1988 // номер 3 // გვ. 143
  15. ↑ 15.0 15.1 15.2 15.3 15.4 И. Л. Сегаль., Елисаветпольская губернии. Впечатления и воспоминания, თბილისი: Кавказский вестник, 1902. — გვ. 15.
    ორიგინალი ტექსტი (რუსული)

    В 1797 году при Мамед-Гасан-хане, выстроен был великолепный для того времени ханский дворец, стоивший свыше 32 тысяч червонцев и совершенно истощивший ханскую казну. Строителем дворца был знаменитиый персидский архитектор, ширазский житель Гаджи-Зейнал-Абдул. Хану, однако, недолго пришлось любоваться красотою своего дворца: вскоре после его постройки Мамед-Гасан-хан был лишён зрения клевретом персидского шаха Мустафа-агою. Дворец этот — небольшое двухэтажное здание с огромными узорчатыми из разнообразного стекла окнами, со стенами, расписанными внутри и снаружи; по преданию, он скопирован с одного из летних дворцов персидского шаха. Перед дворцом обращают на себя внимание два гигантских чинара, на которых Мамед-Гасан-хан вешал приговорённых им к смертной казни людей, сам наблюдая за исполнением своего приговора. В настоящее время дворец находится в ведении местной администрации и неоднократно был ремонтирован. Перед фасадом имеется садик, теперь запущенный; тут-же находится и небольшой бассейн, в котором хан совершал омовение перед намазом.

  16. ↑ 16.0 16.1 16.2 16.3 16.4 16.5 Л. С. Бретеницкий, Б. В. Веймарн. // Искусство Азербайджана IV—XVIII веков // Искусство // 1976
  17. ↑ Нуха // Под ред. Е. М. Жукова // Советская историческая энциклопедия, Москва // Советская энциклопедия // 1973—1982
  18. ↑ 18.0 18.1 18.2 მიქაილ ჰუსეინოვი // История архитектуры Азербайджана // Государственное издательство литературы по строительству, архитектуре и строительным материалам // 1963 // გვ. 314-316
  19. ↑ 19.0 19.1 19.2 19.3 19.4 К. М. Мамед-заде // Строительное искусство Азербайджана // Баку // Элм // 1983
  20. ↑ 20.0 20.1 მიქაილ ჰუსეინოვი // Памятники азербайджанского зодчества // Государственное издательство архитектуры и градостроительства // 1951 // გვ. 76
  21. ↑ Ədalət Tahirzadə // Şəkinin tarixi qaynaqlarda // Bakı // Master // 2005 // გვ. 215-224 (PDF 267-277)
  22. ↑ Nikolai Bersenow. // Skizzen aus Kaukasien. Nucha // Belletristische Blätter aus Russland. St. Petersburg // ტომი 2 // 1854 // გვ. 283
  23. ↑ Lloyd E. Hudman // Geography of Travel and Tourism // Cengage Learning // 2003 // გვ. 317
  24. ↑ Л. С. Бретаницкий (архитектура), Ю. А. Казиев, К. Д. Керимов (изобразительное и декоративно-прикладное искусство). // Искусство Азербайджана // История искусства народов СССР: в 9 томах // Изобразительное искусство // Под ред. Б. В. Веймарна // ტომი 5 // 1979 // გვ. 361
  25. ↑ Шеки // Большая советская энциклопедия // Советская энциклопедия // 1969—1978.
  26. ↑ Л. С. Бретаницкий // Зодчество Азербайджана XII-XV вв. и его место в архитектуре Переднего Востока // Наука // 1966 // გვ. 40
  27. ↑ Барановский П. Д. // Доклад на совещании комиссии при Всесоюзной Академии Архитектуры по рассмотрению проекта реставрации «Ханского Дворца» в г. Нухе Азерб. ССР от 13 марта 1939 г. Материалы по Имарету Муштага, папка № 2
  28. ↑ Б. В. Веймарн // Л. С. Бретаницкий — архитектуровед и искусствовед // Л. С. Бретаницкий. Художественное наследие Переднего Востока эпохи феодализма: избранные труды // Советский художник // 1988 // გვ. 7
  29. ↑ Николай Тихонов. Собрание сочинений // Художественная литература // 1974 // ტომი 6 // გვ. 33
  30. ↑ Н. С. Тихонов. Собрание сочинений в семи томах // Художественная литература // 1985 // ტომი 3 // 32
  31. ↑ История Азербайджана // Институт истории АН АзССР // Под ред. И. А. Гусейнова // Издательство Академии наук Азербайджанской ССР // 1963 // ტომი 2 // გვ. 419
  32. ↑ В. Антонова // Искусный мастер // Искусство, Выпуск I // 1959 // გვ. 73
  33. ↑ ინტერფაქსი.. (11 августа 2003) Реставрация памятников архитектуры в Азербайджане. museum.ru. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2012-06-05. ციტირების თარიღი: 2017-08-12.
  34. ↑ UNESCO Chairs at Azerbaijan Universities. Официальный сайт Посольства Азербайджанской Республики в Анкаре. (2010). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2012-06-05. ციტირების თარიღი: 2017-08-12.
  35. ↑ AzərTAc. // Şəki xanları sarayının 250 illik yubileyi böyük təntənələrlə qeyd olunmuşdur // «Xalq qəzeti» // 5 июля 2012 (აზერბაიჯანული)
  36. ↑ Р. М. Эфендизаде. // Архитектура Советского Азербайджана // Стройиздат // 1986 // გვ. 34
    ორიგინალი ტექსტი (რუსული)

    Побывавший в этих краях друг А. С. Пушкина генерал Н. Н. Раевский в 1826 г. писал своим родным: «Я нахожусь в лагере, … 1769 от Нухи, столицы Шекинского ханства… Страна, которую я проезжаю, восхитительна, наш лагерь стоит в лесу граната, тамарисков, чинар… Нуха чудесна, это Бахчисарай на высшей ступени. В ней 14 000 жителей, 3000 домов и живописное расположение у подножья Дагестанских гор. Там имеется дворец прежних ханов этого края, который очень красив и о котором Бахчисарайский дворец даёт только слабое представление…»

  37. ↑ 37.0 37.1 А. О. Корнилович. Сочинения и письма // Издательство Академии наук СССР // 1957 // გვ. 410
  38. ↑ А. М. Фадеев. // Воспоминания // Одесса // 1897 // გვ. 99
  39. ↑ А. Л. Зиссерман. // Десять лет на Кавказе // Санкт-Петербург // Современник // Типография Эдуарда Праца // 1854 // ტომი 48 // გვ. 17
  40. ↑ И. Н. Березин, Путешествие по Дагестану и Закавказью, მე-2, ყაზანი: В Университетской типографии, 1850.
  41. ↑ Н. Ф. Дубровин, История войны и владычества русских на Кавказѣ, Книга III, ტ. 1, სანქტ-პეტერბურგი: Печатано в типографии департамента уделов, Литейный проспект, д. № 39, 1871. — გვ. 31.
  42. ↑ Президент Российского общества друзей Александра Дюма М. Буянов в своей книге «Дюма в Закавказье» (Москва, 1993 г.) отмечает, что дворец был сооружён в 1797 г., а у Дюма 1792 г., поскольку «писатель часто путает цифры 2 и 7: они очень похожи написанием. В заготовках своих Дюма писал верно, но когда он переписывал (или его переписчики), порой путал цифры». (стр. 61)
  43. ↑ Александр Дюма, Кавказ / Под. ред. профессора Т. П. Буачидзе, თბილისი: მერანი, 1988. — გვ. 149.
  44. ↑ ვასილი პოტო, Кавказская война. От древнейших времен до Ермолова, ტ. 1, მოსკოვი: Центрполиграф, 2006. — გვ. 216.
  45. ↑ ლევ ტოლსტოი, ჰაჯი-მურატი = Хаджи-Мурат, ტ. 14 Повести и рассказы, 1903-1910, მოსკოვი: Государственное издательство художественной литературы, 1985. — გვ. 111.
  46. ↑ ელიზე რეკლიუ, დედამიწა და მისი მოსახლეობა: აზიური რუსეთი: კავკასია, არალო-კასპიის აუზი, ციმბირი = The Earth and Its Inhabitants .: Asiatic Russia: Caucasia, Aralo-Caspian Basin / Editted by E. G. Ravenstein, A. H. Keane, ტ. 1-Asia, New Delhi: Logos Press, 2007. — გვ. 129, ISBN 8172681259.
  47. ↑ Henry Norman, Russia of To-Day//Editted by Edward Burlingame // harles Scribners Sons, 1901, ტ. 29, გვ. 73.
    ორიგინალი ტექსტი (ინგლისური)

    If one half of Tiflis is like Europe, the other half of Tiflis is purely Oriental. Narrow, steep, ill-paved streets; misterious houses hiding the life within behind closed doors and shuttered windows; the merchant sitting among his wares - the silversmiths in one street, the arms-makers in another, the shoemakers, the carpet-dealers, the fruit-sellers, the perfume-venders, each trade in its own quarter. And what things to buy, if one money and time - the two equally essential components of an Eastern bargain! Through this low doorway and behind this commonplace shop is a dark warehouse piled high with carpets in mountainous profusion. Here is every fraud ready for the unwary or unknowing purchaser, but here, also, if your eye is sharp and your tongue smooth and your experience trust worthy and your time and patience without limits, is a brocade from the palace of one of the old Khans of Nukha, vassals of Persia in time gone by; this is a silken carpet from Isfahan, in the golden days of Shah Abbas, two hundred years old, priceless; that rug was rug was woven by Tekke girls in the tent of nomad Turkomans, a pattern never copied but preserved in memory from the times of Tamerlane;...

  48. ↑ 48.0 48.1 48.2 48.3 48.4 48.5 48.6 М. А. Усейнов, Архитектура Азербайджана, მოსკოვი: Издательство Академии архитектуры СССР, 1948. — გვ. 20.
  49. ↑ Ilona Turánsky, Károly Gink, Aserbaidschan - Paläste, Türme, Moscheen (deutsch von Tilda und Paul Alpári), Budapest, 1980. (გერმანული)
მოძიებულია „https://ka.wikipedia.org/w/index.php?title=შაქის_ხანების_სასახლე&oldid=4060076“-დან