ქვის ხანა აზერბაიჯანში
ქვის ხანის პერიოდის შესწავლა აზერბაიჯანში განსაკუთრებულად მნიშვნელოვანი საკითხია, რადგან იგი რეგიონის უძველეს ისტორიასა და ადრეულ ადამიანთა ცხოვრების წესს ასახავს. ყარაბაღი, ყაზახი, ლერიქი, გობუსტანი და ნახიჩევანი იმ რეგიონებს შორისაა, სადაც ქვის ხანის კვალი ყველაზე კარგად არის დაფიქსირებული[1].
ამ ადგილებში არქეოლოგიური სამუშაოების დროს აღმოჩენილია უძველესი ქვის არტეფაქტები, რომლებმაც ნათელი მოჰფინეს რეგიონში ადამიანის ადრეულ დასახლებას. განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი იყო მამედალი ჰუსეინოვის ხელმძღვანელობით ჩატარებული ექსპედიცია შორსუს ხეობაში, აღსთაფის რაიონის სოფელ გირა კაზარმანის მახლობლად. ამ აღმოჩენებმა დაადასტურა, რომ ადამიანები ამ ტერიტორიაზე ორი მილიონი წლის წინ ცხოვრობდნენ[2].
ქვის ხანაში, როგორც მსოფლიოს სხვა ნაწილებში, არსებობდა ადამიანის ორი სახეობა: ნეანდერტალელი და ჰომო საპიენსი. ამ ორი ტიპის ადამიანების თანაცხოვრება და განვითარება მნიშვნელოვან ინფორმაციას გვაწვდის ადრეული ადამიანის ევოლუციასა და კულტურაზე[3].
განსაკუთრებული ყურადღება ექცევა გობუსტანის რეგიონს, სადაც შემონახულია კლდის მხატვრობა და უძველესი პეტროგლიფები, რაც ადამიანის ადრეული შემოქმედების ამსახველი უნიკალური მასალაა. ეს აღმოჩენები ხელს უწყობს აზერბაიჯანის უძველესი ისტორიის უკეთ შესწავლას და აჩვენებს მის მნიშვნელობას კაცობრიობის კულტურული მემკვიდრეობისთვის[4].
პალეოლითი
რედაქტირებაპალეოლითის ეპოქა აზერბაიჯანის ტერიტორიაზე ადამიანის განვითარების ადრეულ ეტაპებს ასახავს. ეს პერიოდი სამ ძირითად ეტაპად იყოფა: ქვედა პალეოლითი, შუა პალეოლითი და ზედა პალეოლითი. თითოეული ეტაპი განსხვავებული კულტურული და ტექნოლოგიური მახასიათებლებით ხასიათდება, რაც უძველესი საზოგადოების განვითარების დინამიკას ნათლად წარმოგვიდგენს.
ქვედა პალეოლითის პერიოდში აშელის კულტურა გურუჩაის კულტურის განვითარების მეორე ეტაპად ითვლება. აშელის კულტურის ნიშნები თანამედროვე ყაზახის რეგიონში აღმოაჩინეს. არქეოლოგიურმა გათხრებმა და ცხოველთა ნაშთების აღმოჩენამ დაადასტურა, რომ ნადირობა ამ პერიოდის ხალხის მთავარი საქმიანობა იყო.
იარაღები უმეტესად დამზადებული იყო ქვის სხვადასხვა ტიპისგან, მათ შორის კვარცის, კაჟის, ბაზალტის, კირქვისა და ქალცედონისგან. ისინი გამოიყენებოდა ნადირობისთვის, საკვების დამუშავებისთვისა და ყოველდღიური ცხოვრების სხვა საჭიროებებისთვის[1].
შუა პალეოლითის პერიოდ ხშირად „მუსტიერის ერას“ უწოდებენ. ამ ხანის ცხოვრების წესის შესწავლა შესაძლებელი გახდა ყარაბაღში (აზიხის, თაღლარისა და ზარის მღვიმეები), ყაზახში (დამძილის მღვიმე) და ნახიჩევანში (გაზმას მღვიმე) აღმოჩენილი არქეოლოგიური მასალების საფუძველზე.
ამ ადგილებში ნაპოვნია 2000-ზე მეტი ქვისა და ცხოველის ძვლებისგან დამზადებული იარაღი. შუა პალეოლითის პერიოდში უძველესი ადამიანები მცირე კავკასიონის სამხრეთ კალთებზე და მილის დაბლობიდან ჯეირანჩოლის ვაკემდე დასახლდნენ. მათი ძირითადი საქმიანობა კვლავ ნადირობა და საკვების შეგროვება იყო, რაც მათი ყოველდღიური გადარჩენის საფუძველს წარმოადგენდა.
ზედა პალეოლითი 40-35 ათასი წლიდან 12 ათასი წლის წინ გრძელდებოდა. ამ პერიოდის არქეოლოგიური მასალები დამჯილისა და ზარის გამოქვაბულებში, ასევე გობუსტანის ტერიტორიაზე აღმოჩნდა[5].
ზემო პალეოლითის ეპოქაში შრომის დანაწილება სქესთა შორის მეტად განმტკიცდა. კაცები ძირითადად ნადირობით იყვნენ დაკავებული, ხოლო ქალები სახლის საქმეებს, ცეცხლის მოვლას, ტანსაცმლის კერვასა და შვილების აღზრდას განაგრძობდნენ.
ამ პერიოდში ადამიანის ცხოვრების წესში მნიშვნელოვანი ცვლილებები მოხდა. ნადირობის ინტენსიურმა განვითარებამ ტექნოლოგიური გაუმჯობესება და სხვადასხვა იარაღის შექმნა განაპირობა[1].
მეზოლითური ხანა
რედაქტირებადაახლოებით 12 ათასი წლის წინ ზედა პალეოლითი შეიცვალა მეზოლითით (ძვ. წ. 12 000-8 000 წწ.), რომელიც გარდამავალი პერიოდი იყო ნადირობიდან მიწათმოქმედებასა და მესაქონლეობაზე. ამ პერიოდის შესწავლა აზერბაიჯანში ჩატარებული არქეოლოგიური გათხრების შედეგად გახდა შესაძლებელი. დამჯილის გამოქვაბულსა და გობუსტანის ტერიტორიაზე აღმოჩენილი მიკროლითური ქვის იარაღები და ცხოველების ძვლები იმ დროინდელ ცხოვრების წესზე გვაწვდის ინფორმაციას.
მეზოლითური პერიოდისთვის დამახასიათებელია მიკროლითების, მცირე ზომის (1-2 სმ) ქვის იარაღების, გამოჩენა, რომლებიც ძირითადად ყოველდღიურ საქმიანობაში გამოიყენებოდა. ამ ხანაში ადამიანებმა პირველად დაიწყეს ცხოველების მოშინაურება, რაც მესაქონლეობის საწყის ეტაპს წარმოადგენდა. გობუსტანში ჩატარებული კვლევების მიხედვით, თევზაობა მნიშვნელოვანი საქმიანობა იყო, რაც ცხოვრების ახალ ადაპტაციას უკავშირდება წყლის რესურსების გამოყენების მხრივ[6].
ნეოლითური ხანა
რედაქტირებანეოლითური ხანა (ძვ. წ. VII-VI ათასწლეული) მეზოლითის ხანის შემდეგ დაიწყო და ცნობილია, როგორც „აგრარული რევოლუციის“ პერიოდი. ნეოლითში ადამიანებმა დასახლებული ცხოვრების სტილი განავითარეს და დაიწყეს მიწათმოქმედება და მესაქონლეობა. ეს გარდატეხა მნიშვნელოვანი იყო ადამიანის საზოგადოების განვითარებისთვის.
ნეოლითის პერიოდის კულტურული და მატერიალური ნიმუშები აღმოჩენილია აზერბაიჯანის სხვადასხვა ტერიტორიაზე: დამჯილის გამოქვაბულში, გობუსტანში, ქიულთეფეს დასახლებაში, შომუთეფეში, ტოირეთეფეში, ჰაჯი ელემხანლი თეფესა და სხვ. ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი არქეოლოგიური ძეგლი, გოითეფე, დაკავშირებულია შომუთეფეს კულტურასთან და სამხრეთ კავკასიის ადრეული ნეოლითის ერთ-ერთ უდიდეს დასახლებას წარმოადგენს[7].
ამ ხანაში განსაკუთრებული ადგილი უჭირავს კერამიკის განვითარებას. გობუსტანსა და I ქიულთეფეში აღმოჩენილი კერამიკის ნიმუშები მოწმობს ამ პერიოდში ხელოვნებისა და ტექნოლოგიების პროგრესს. ნეოლითის ხანის დასახლებები მტკიცებულებაა იმისა, რომ ადამიანები მიზანმიმართულად ირჩევდნენ ადგილებს, რომლებიც ხელსაყრელი იყო მიწათმოქმედებისთვის[8].
სქოლიო
რედაქტირება- ↑ 1.0 1.1 1.2 Stone Age in Azerbaijan
- ↑ Гуручайская культура
- ↑ Nakhchivan: Development of paleolithic and neolithic periods
- ↑ UNESCO World Heritage Sites In Azerbaijan
- ↑ Гусейнов М. Древний палеолит Азербайджана (по материалам пещерных стоянок). — Баку: ТекНур, 2010. — ISBN 978-9952-445-11-4..
- ↑ Zardabli I. ETHNIC AND POLITICAL HISTORY OF AZERBAIJAN: from ancient times to the present day. — First edition. — Baku, 2018. — ISBN 978-0244997823.
- ↑ TECHNOLOGICAL DEVELOPMENT OF THE NEOLITHIC POTTERY AT GÖYTEPE (WEST AZERBAIJAN)
- ↑ Neolit in the South Caucasus