სათხე

სათხე — სოფელი საქართველოში, სამცხე-ჯავახეთის მხარის ნინოწმინდის მუნიციპალიტეტში, თემის ცენტრი (სოფლები: სათხე, დიდი არაქალი, პატარა არაქალი, ოროჯოლარი). მდებარეობს ნინოწმინდიდან ჩრდილო–აღმოსავლეთით 12 კმ–ზე, მდინარეების ბუღდაშენისა და ფარავნის შესაყართან, ზღვის დონიდან 1840 მ-ზე. 2002 წლის აღწერის მონაცემებით სოფელში ცხოვრობს 2222 კაცი. სოფელში არის საჯარო სკოლა.

სოფელი
სათხე
სათხე, 2016 წლის იანვარში
ქვეყანა	საქართველო
მხარე	სამცხე-ჯავახეთის მხარესამცხე-ჯავახეთის მხარე
მუნიციპალიტეტი	ნინოწმინდის მუნიციპალიტეტი
თემი	სათხე
კოორდინატები	41°17′02″ ჩ. გ. 43°39′19″ ა. გ.
ცენტრის სიმაღლე	1840 მ
ოფიციალური ენა	ქართული ენა
მოსახლეობა	1516 კაცი (2014)
ეროვნული შემადგენლობა	სომხები 99,6 %
სასაათო სარტყელი	UTC+4
სათხე ვიკისაწყობში

სოფელი ამჟამად დასახლებულია XIX საუკუნის 30–იან წლებში არზრუმიდან გადმოსახლებული სომხებით. სოფლის სახელი გამჭვირვალეა და ტიპიურია ქართული სინამდვილისთვის. როგორც ჩანს, ჯავახეთის ეს მიდამოები ცნობილი ყოფილა თხის სიმრავლით და ამიტომ უწოდებიათ მისთვის სათხე.

ღირსშესანიშნაობები

სათხის ციკლოპური ციხე

სოფელში შემორჩენილია ძველი ისტორიული ძეგლები – ციკლოპური ციხის ნაშთები, რომელსაც მტკვარ–არაქსის ეპოქით (ძვ. წ. III ათასწლეული) ათარიღებენ მკვლევარები. ციხის კედლების დიდი ნაწილი დარღვეულია – გადმოსახლებულებს მისი ქვები სახლების ასაშენებლად მოუხმარიათ.

სათხის ქართული ეკლესია

სოფლის მახლობლად აღმართულია XI საუკუნის ქართული ხუროთმოძღვრების ძეგლი – სამების დიდი დარბაზული ეკლესია. აგებულია სუფთად გათლილი მოყავისფრო ქვის კვადრებით. სამხრეთიდან, დასავლეთიდან და ჩრდილოეთიდან მინაშენები აქვს. შეინიშნება სხვადასხვა დროის რამდენიმე სამშენებლო ფენა, რომელთაგან უძველესია ჩრდ. ეგვტერისა და მთავარი ეკლესიის კედლებში ჩართული უფრო ადრინდელი პატარა ეკლესიის ნაწილები. სამკვეთლო და სადიაკვნე საკურთხევლის ორივე მხარეს კედლის სისქეშია მოქცეული. გარედან სარკმელები და კარნიზი შემკულია მაღალოსტატური ჩუქურთმებით. ინტერიერი თავიდან მოსახატად არ იყო გათვალისწინებული, რაზედაც მეტყველებს სუფთად გათლილი ქვის წყობა, არქიტექტურული ელემენტების მოხაზულობა და მოჩუქურთმებული იმპოსტები. კედლის მხატვრობის შემორჩენილი ფრაგმენტები მოგვიანო ხანისაა. სახურავჩაქცეული და ნაწილობრივ კედლებგადმორღვეული ეკლესია გაპატარხებულა. ქართული ეკლესიისათვის XIX საუკუნის 70–იან წლებში სამხრეთიდან სომხური ეკლესია მიუშენებიათ, რომელიც ასევე მოუვლელია და დაზიანებული.

სათხის ქართულმა სიძველებმა, თავიანთი მეცნიერული მნიშვნელობის გამო, ჯერ კიდევ XIX საუკუნეში მიიქციეს მკვლევართა ყურადღება. ამ სიძველეებს შორის განსაკუთრებულ ინტერესს იწვევდა ძველი ქართული წარწერები, რომლებიც მრავლად მოიპოვებოდა და ახლაც ბევრი იკითხება ეკლესიის კედლებზე.

პირველი ცნობები სათხის სიძველეებისა და მათ შორის ეკლესიის კედლებზე ამოკვეთილი ქართული ასომთავრული წარწერების შესახებ 1898 წელს გამოაქვეყნა იმ დროისათვის ცნობილმა მკვლევარმა, ჟურნალისტმა და საზოგადო მოღვაწემ, ჟურნალ მოგზაურის რედაქტორმა ივანე როსტომაშვილმა. მისი ცნობით, ეკლესიის აღმოსავლეთ ფასადზე იკითხებოდა ორი წარწერა:

„ქრისტე, შეიწყალე იერემია“

და

„ქრისტე, შეიწყალე ხარაისძე“

დასავლეთ კედელზე ყოფილა წარწერები:

„ქრისტე, შეიწყალე გიორგი“

და

„ქრისტე, შეიყწალე ძე ბეშქენისა...“

მასვე მოჰყავს ეკლესიის სამხრეთის კედლის ორი წარწერა, რომელთაგან ერთში კითხულობს –

„ქრისტე, შეიწყალე ყოველნი“

მაგრამ როგორც ეს შემდეგში დააზუსტეს ე. თაყაიშვილმა და ნ. ბერძენიშვილმა, უნდა წავიკითხოთ:

„ქრისტე, შეიწყალე იოვანე“

რაც შეეხება ეკლესიის სამხრეთის კედლის მეორე წარწერას, იგი განსაკუთრებით ძვირფასი იყო; შეიცავდა მნიშვნელოვან ცნობას და მისი ტექსტი ასე იკითხებოდა:

„ადიდენ ღმერთმან ფარსმან ერისთავთერისთავი; აღაშენა ესე ეკლესია სადიდებლად მათდა და მშობელთა მათდა სალოცველად“

1933 წელს, ქართული წარწერების შეკრების მიზნით ჯავახეთში მოგზაურობის დროს, 6 აგვისტოს სათხეში იყო დიდი ქართველი ისტორიკოსი ნ. ბერძენიშვილი. მის დროს ჯერ კიდევ ყოფილა შემორჩენილი უმნიშვნელო ნაშთები აღმოსავლეთ და დასავლეთ კედლებზე ამოკვეთილი წარწერებისა, ხოლო დანარჩენის კვალი უკვე მაშინ იყო მოსპობილი. ამავე დროს, ნიკო ბერძენიშვილს მოჰყავს ეკლესიის საკურთხევლის კედელზე, შიდა მხარეს ამოკვეთილი ორი წარწერა, რომლებიც ივანე როსტომაშვილს თავის დროზე შეუმჩნეველი დარჩენია:

„ქრისტე, შეიწყალე ცხორებაჲ“

და

„ქრისტე, შეიწყალე გიორგი“

სათხის ეკლესიის კედლებზე, ცხორების წარწერის გარდა, ამჟამად არც ერთი ზემოთ დასახელებული წარწერა არ მოიპოვება.

როგორც ვხედავთ, სათხის ეკლესიის კედლებზე ამოკვეთილი წარწერები ორი კატეგორიისაა: ერთია, საამშენებლო წარწერა ფარსმან ერისთავთერისთავისა და მეორეა, მლოცველების – ცხორებას, გიორგის, იოვანეს, ხარაისძის, ბეშქენის ძის წარწერები შეწყალების ფორმულის ტრაფარეტული ტექსტებით.

როგორც ი. როსტომაშვილი გადმოგვცემს, ფარსმანის წარწერა ამოკვეთილი ყოფილა ეკლესიის სამხრეთ შესასვლელის ბალავრის ქვაზე. ქვა, შემკული წმინდანთა რელიეფური გამოსახულებებით და ჩუქურთმებით, ამჟამადაც ადგილზეა, მაგრამ წარწერა მასზე, სამწუხარდ, გადათლილია.

ერთ–ერთი წარწერის ტექსტის ცნობით, სათხის ეკლესია აუშენებია ფარსმან ერისთავთერისთავს. იგი საისტორიო ლიტერტაურაში სავსებით სწორად გაიგივებულია ბაგრატ IV–ის (1027–1072 წწ.) დროის ცნობილ მოღვაწესთან ფარსმან თმოგველთან. ჯავახეთში ფარსმან ერისთავთერისთავის სახელი, სათხის გარდა, კიდევ ორ წარწერაში იხსენიება – ზედა თმოგვის ეკლესიის წარწერასა და მირაშხანის წარწერაში. ამ უკანასკნელის წარწერის ცნობით, ფარსმანი 1064 წლის ზაფხულში თურქ–სელჯუკთა სულტან ალფ–არსლანის შემოსევისას, ახალქალაქის ციხის გარემოცვის, აღებისა და გადაწვის დროს დაღუპულა. ზედა თმოგვის წარწერის ცნობით, ფარსმანის მამას იოვანე რქმევია და ისინი ჭიმჭიმელები ყოფილან. ჭიმჭიმელის ზედწოდებით იხსენიება კიდევ სხვა იოვანე, გიორგი III ი–სა და თამარის ეპოქის ცნობილი ფილოსოფოსი. ექ. თაყაიშვილის მიერ გამოცემული ერთი ცნობი, იოანე „იყო ნათესავით ქართუელი, სანახებითგან სამცხესა, დაბით ჭიმჭიმით“. მაშასადამე, ჭიმჭმი ანუ ჭირჭიმი, ამ ცნობით სამცხეშია.

სათხის სომხური ეკლესია

სათხის ქართულ ეკლესიას XIX საუკუნის 70–იან წლებში სამხრეთიდან მიუშენეს სომხური წმინდა დიდი ნერსეს ეკლესია. ქართული ეკლესიის სამხრეთი კედელი გამოიყენეს სომხური ეკლესიის ჩრდილოეთ კედლად, ე.ი. ორივე ეკლესიას ერთი საერთო კედელი ჰქონდა. ქართული ეკლესიისა სამხრეთი კედელი, როგორც სომხური ეკლესიისათვის უკვე შიდა კედელი, დაუფარავთ კირის სქელი ხსნარით. 1990 წლის გაზაფხულზე სომხური ეკლესიის სახურავი ჩრდილოეთ მხარეს ჩაინგრა, ამის შედეგად ნაწილობრივ გაშიშვლდა ქართული ეკლესიის სამხრეთი კედელი, ჩამოიშალა კირის სქელი ფენა, ზოგი ჩამორეცხა წვიმამაც და აქ დიდი ზომის ქვის ფილაზე, ამოკვეთილი აღმოჩნდა ნუსხახუცური დამწერლობით შესრულებული ვრცელი ქართული წარწერა 11 სტრიქონად.

წარწერის ტექსტი ასეთია:

„Ⴕგ(იორ)გ(ი) შ(ა)ზ(ე)ლ(ი)სძ(ე)სა და ძეთა ا მისთა შ(ეუნდვე)ნ ღ(მერთმა)ნ. დაიდვეს ا ორი დღე აღ(ა)პი, რომე ا არცა(!) ზედა (ა)შე და სეფ(ი)სკ(უ)ერი ا გამოვიდეს ბ(ა)რბ(ა)რობაი ا და მეორედ მოსვლაი. ა ا მა საყრ(ა)რსა შიგ(ა)ნ მყოاფმა ვერ(ა)ვინ და(ა)კლ(ო)ს წიاრვ(ა)ი. ჩ(უ)ენმა მომ(ა)ვალმან; اდა ვ(ი)ნცა და(ა)კლოს, კანონსა–მცა ქ(უ)ეშე არს; ამ(ე)ნ.“

წარწერა პალეოგრაფიული ნიშნებით XII–XIII საუკუნეებით თარიღდება. შესრულებულია ნუსხახუცური დამწერლობით განსხვავებით სხვა ასომთავრული წარწერებისაგან. შინაარსობრივად ეს წარწერა სააღაპეა.

ლიტერატურა

• ვ. სილოგავა, სათხის წარწერები, ეპიგრაფიკა. ჯავახეთი, ისტორია და თანამედროვეობა. ახალციხე. 2002 წ. გვ. 127–135.

• შ. საღარაძე, ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 8, თბ., 1984. — გვ. 660.