დიქტატორი (ძველი რომი)
| რომის სახელმწიფო ინსტიტუტები | |
|---|---|
| რომის სამეფო | |
| რომის რესპუბლიკა | |
| რომის იმპერია | |
| პრინციპატი | დომინატი |
| ძირითადი მაგისტრატები: | |
| საგანგებო მაგისტრატები: | |
| სხვა თანამდებობები და წოდებები: | |
| პოლიტიკა და კანონი: | |
დიქტატორი — რომში საგანგებო მაგისტრატურა. დიქტატორი ინიშნებოდა სენატის მიერ, საგანგებო მდგომარეობისას და მას ენიჭებოდა სრული ძალაუფლება. სიტყვა დიქტატორი ლათინურად ნიშნავს ადამიანს ვინც კარნახობს, იძლევა ბრძანებებს.
რომში რესპუბლიკის ჩამოყალიბების შემდეგ სახელმწიფოს მართავდა ორი კონსული. მიუხედავად ამისა ზოგ სიტუაციაში აუცილებელი იყო ერთპიროვნული მმართველი შეუზღუდავი ძალაუფლებით. დიქტატორის ინსტიტუტი შეიქმნა ძვ. წ. 501 წელს. დიქტატორის დანისვნის ზუსტი მიზეზი უცნობია, სხვადასხვა ავტორები სხვადასხვა ვერსიებს გვთავაზობენ.
დიქტატორი ინიშნებოდა 6 თვის ვადით რათა მოეგვარებინა პრობლემა რის გამოც მოხდა მისი დანიშვნა. თავდაპირველად დიქტატორი ადრე კონსული არ უნდა ყოფილიყო, შემდეგ ეს კანონი გაუქმდა. დიქტატორის დანიშვნის შესახებ გადაწყვეტილებას სენატი იღებდა. შემდეგ იგი სთავაზობდა კურიებს დიქტატორის კანდიდატს, კურიები მას ამტკიცებდნენ და კონსული უკვე საჯაროთ აცხადებდა დიქტატორის დანიშვნას.
თავდაპირველად დიქტატორი აუცილებლად პატრიციუსი უნდა ყოფილიყო, პირველი პლებეი დიქტატორი იყო გაიუს მარციუს რუტილუსი ძვ. წ. 356 წელს.
მიუხედავად იმისა რომ დიქტატორობის ვადა შეზღუდული იყო 6 თვით, ხშირად ისინი უფრო ადრე ტოვებდნენ თანამდებობას, როდესაც მათზე დაკისრებული მოვალეობა შესრულებული იყო. ერთადერთი გამონაკლისები იყო სულას და იულიუს კეისარის დიქტატურები.
დიქტატორის დანიშვნას მოყვებოდა სხვა მაგისტრატუსების მოვალეობების შესრულების შეჩერება, გამონაკლისს მხოლოს სახალხო ტრიბუნები წარმოადგენდნენ. მიუხედავად ამისა არაერთხელ ხდებოდა ისე რომ კონულები და დიქტატორი ერთად მეთაურობდნენ არმიას.
კონსულებისგან განსხვავებით დიქტატორი სენატისგან ნაკლებად იყო დამოკიდებული, მათ შეეძლოთ დასჯა გასაჩივრების უფლების გარეშე და რა თქმა უნდა დიქტატორს არ ზღუდავდა კოლეგა. კონსულებისგან განსხვავებით დიქტატორს წინ მიუძღვოდა 12 ლიქტორი და მათ ფასცებში ნაჯახებიც იდო.
დიქტატორის გადადგომის შემდეგ არც ერთხელ არ ყოფილა მისი გასამართლების ფაქტი სამსახურეობრივი მოვალეობების ბირიტად გამოყენების ბრალდებით, ერთადერთ გამონაკლისს წარმოადგენდა კამილუსი. მიუხედავად აბსოლუტური ძალაუფლებისა, დიქტატორს არ ჰქონდა უფლება ესარგებლა სახელმწიფო ხაზინით, იგი იმ თანხებში უნდა ჩამჯდარიყო რასაც სენატი გამოუყოფდა. დიქტატორს არ ჰქონდა იტალიის დატოვების უფლება, გამონაკლისს წარმოადგენდა ატილიუს კალატინუსი პირველი პუნიკური ომის დროს. რომში კი დიქტატორს არ შეეძლო ცხენზე ამხედრებულს გავლა ხალხის ნებართვის გარეშე, ეს აკრძალვა სასაცილოდ ჟღერს, მაგრამ იგი მიღებულ იქნა იმიტომ რომ დიქტატორი მეფეს არ დამსგავსებოდა.
ამის გარდა დიქტატორის დანიშვნა ხდებოდა იმ შემთხვევაშიც თუ კონსულბი არ იყვნენ ქალაქში და შესასრულებელი იყო რაიმე ქმედება, რისი უფლებაც სხვა მაგისტრატუსებს არ ჰქონდათ. ისინი აუცილებლად უნდა გადამდგარიყვნენ ამოცანის შესრულების შემდეგ. ასეთი დიქტატორების დანიშვნა შემდეგ შემთხვევებში ხდებოდა:
- არჩევნების ჩასატარებლად.
- იუპიტერის ტაძარში ლურსმის ჩაჭედების რიტუალის ჩასატარებლად ეპიდემიისას ან არეულობისას.
- დღესასწაულების ჩასატარებლად.
- სასამართლო პროცესის ჩასატარებლად.
- ერთხელ ეს სენატის შესავსებად მოხდა.
დიქტატორთან ერთად ხდებოდა მხედართა მეთაურის დანიშვნა. დიქტატორს არ შეეძლო მის გარეშე ფუნქციონირება, ამიტომ თუ მხედართა მეთაური კვდებოდა მის ადგილას ახალი ინიშნებოდა. დიქტატორს არ შეეძლო მხედართა მეთაურის შეცვლა, ისინი ყოველთვის ერთად ტოვებდნენ თანამდებობას. მხედართა მეთაური ექვემდებარებოდა დიქტატორს, თუმცა ამ უკანასკნელის ადგილზე არყოფნისას, შეეძლო მისი ფუნქციებიც ეკისრა.
დიქტატორებს ნიშნავდნენ სანამ რომაელებს უწევდათ იტალიის ტერიტორიაზე ომი. ერთადერთი გამონაკლისი იყო პირველი პუნიკური ომი. მეორე პუნიკური ომის დროს ორჯერ იყო დანიშნული დიქტატორი, ხოლო შემდეგ ეს თანამდებობა პრაქტიკულად გაუქმდა. 120 წლიანი პაუზის შემდეგ კი ძვ. წ. 82 წელს დიქტატორად დაინიშნა სულა, თუმცა მისი დიქტატორა ეწინააღმდეგებოდა რომის რესპუბლიკის კანონებს. კეისარის მკვლელობის შემდეგ კი დიქტატურა სამუდამოდ გააუქმა სენატმა.