ვიკიპედია

ბანა

(გადამისამართდა გვერდიდან ბანას ტაძარი)

ბანა (თურქ. Penek Kilisesi) — ძელი ჭეშმარიტის[1] (ანუ ძელი ცხოვლის, იგივე წმ. ჯვრის) სახელობის საკათედრო ტაძარი ისტორიულ სამხრეთ საქართველოში — ტაოში. ძეგლი მდებარეობს თურქეთში, ერზურუმის პროვინციის, შენქაიას ილჩეს, სოფელ ფენექში, მდინარე ფენექ-ჩაის მარჯვენა ნაპირზე.

ბანას საკათედრო ტაძარი
ბანა — თურქეთი
ბანა
ძირითადი ინფორმაცია
გეოგრაფიული კოორდინატები 40°40′05″ ჩ. გ. 42°16′12″ ა. გ. / 40.66806° ჩ. გ. 42.27000° ა. გ. / 40.66806; 42.27000
რელიგიური კუთვნილება საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის დროშა საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია
ქვეყანა დროშა: თურქეთი თურქეთი
პროვინცია ერზრუმის პროვინცია
ადგილმდებარეობა შენკაია
ფუნქციური სტატუსი უმოქმედო
მემკვიდრეობითი ადგილმდებარეობა ბანას საეპისკოპოსო
ხუროთმოძღვრების აღწერა
ხუროთმოძღვარი(ები) კვირიკე ბანელი
თარიღდება VII ს.
დეტალები

ეტიმოლოგია რედაქტირება

ფანაკის ჭეშმარიტ ქართულ სახელად უფრო ბანა ჩანს. „ქართლის ცხოვრებაში“ ყველგან ბანა გვაქვს [2] „...მოერთვის ჭოროხს მდინარე ბანა-ფანასკერტისა, გამომდინარე ყალნუ მთისა და მომდინარე აღმოსავლეთიდამ დასავლეთად. ...ამ წყალზედ, მთაში არს ბანა, აწ უწოდებენ ფანაქს“.[3] ამ პუნქტის სახელი უფო ძველად მარტივად ბანა კი არ უნდა ყოფილიყო, არამედ ბანაკი (შდრ. აგარაკი → აგარა, მუშაკი → მუშა).

ბანა ოლთისიდან 33, ხოლო არტაანიდან 79 ვერსის მანძილზეა. 1889 წელს ფანაკში ნაჩვენებია 43 კომლი, ხოლო „დავთრის“ დროის ფანაკში 36 კომლია (აქედან ორი კომლი მუსლიმია). ამ პერიოდში ფანაკს შეწერილი ქონია გადასახადი 30 000 ახჩის ოდენობით.[4]

ისტორია რედაქტირება

VII საუკუნის შუა წლებში აქ ააშენეს დიდი ტაძარი. ადარნასე II-ის დროს (881-923) დაარსდა ბანის საეპისკოპოსო, ხოლო ტაძარი გადაკეთდა. XI საუკუნის ისტორიკოსი სუმბატ დავითის ძე გვამცნობს, რომ ტაძარი აუგია დავით I კურაპალატის ძეს — ადარნესე II-ს, კვირიკე ბანელის ხელით, რომელიც ბანას პირველი ეპისკოპოსი გამხდარა. გარდაცვალების შემდეგ იქვე დაუკრძალავთ. ბანა ქართველ მეფეთა საზაფხულო სამყოფი და აგრეთვე მეფეთა განსასვენებელიც იყო. X-XI საუკუნეებში ბანაში მოღვაწე ზაქარია ბანელის თაოსნობით ბევრი ძვირფასი ხელნაწერი შეიქმნა. საისტორიო წყაროს მიხედვით, ტაძარი ძელი ცხოველის (ძელისა ჭეშმარიტისა) სახელობის იყო.[5]

ვახუშტი ბატონიშვილის ცნობით, ბანელი ეპისკოპოსის ძალაუფლება ვრცელდებოდა ფანასკერტზე, ტაოზე, ოლთისზე და მათ მომიჯნავე ტერიტორიებზე.

ბანას დიდ ისტორიულ მნიშვნელობაზე მეტყველებს ის ფაქტიც, რომ აქ დაიწერა ჯვარი საქართველოს მეფე ბაგრატ IV-მ (1027-1072 წწ.) ბიზანტიის იმპერატორის რომანოზ III არგირუსის დაზე — ელენეზე. ეს ჯვრისწერა ასახულია ოშკის სამხრეთ მკლავის ფრესკაზე, სადაც ბანას გამოსახულება დღემდე შემორჩენილია. აქვე, XV საუკუნეში დაკრძალეს საქართველოს მეფე ვახტანგი და მისი მეუღლე სითიხათუნი.

1877-1878 წლების რუსეთ-ოსმალეთის ომის ქრონიკებიდან ირკვევა რომ: 1877 წლის 20 მაისს ოსმალებმა დატოვეს სოფელი პენეკი (რუს. Пеньяк — პენიაკი) და გამაგრდნენ ოლთისში დამატებითი ძალების მოლოდინში. 21 მაისს ოსმალებმა ოლთისიც დატოვეს. 22 მაისს რუსეთის არმიამ უბრძოლველად დაიკავა ოლთისიც და სოფელი პენეკიც[6].

ბანა ქართულ წყაროებში რედაქტირება

პირველად ბანას XI საუკუნის პირველი ნახევრის მემატიანე სუმბატ დავითის ძე იხსენიებს. მოგვითხრობს რა სამხრეთ საქართველოში, სახელდობრ, ისტორიულ ტაოში, სადაც ბანა მდებარეობს (ახლა ეს მხარე თურქეთის საზღვრებშია), IX-X საუკუნეებში მომხდარი ამბების შესახებ, იგი ამბობს, რომ ადარნასემ, ქართველთა მეფის დავით ბაგრატიონი ძემ,

 
„აღაშენა ბანა ჴელითა კჳრიკე ბანელისათა, რომელი-იგი იქმნა პირველ ეპისკოპოს ბანელ.[7]“

მატიანე ქართლისაჲ"-დან ვგებულობთ თუ რაოდენი საეკლესიო და პოლიტიკური მნიშვნელობა ჰქონია ბანას მომდევნო საუკუნეებში - აქ აღნიშნულია, რომ ბანას დაწერეს ჯვარი 1030 წლის ახლო ხანებში მეფე ბაგრატ IV-მ და ბიზანტიელმა მეფისწულმა ელენემ.[8] ამასთანავე, სხვადასხვა დროს ეს კათედრალი ბაგრატიონთა სახლის განსასვენებელიც ყოფილა.[9]

ყველა ცნობას შუასაუკუნოვანი ქართული ხუროთმოძღვრების ამ ძეგლზე ერთგვარად აჯამებს XVIII საუკუნის შესანიშნავი ისტორიკოსი და გეოგრაფოსი ვახუშტი ბატონიშვილი. თავის შრომაში ის სწერს:

 
„ამას [ფანასკერტის] ზეით,... მთაში, არს ბანა, აწ უწოდებენ ფანაქს. აქა არს ეკლესია გუმბათიანი, დიდი შუენიერად ნაგები, კეთილ-შუენიერს ადგილს, აღაშენა მეფემან ადარნასემ, და დაფლულ არიან მეფენი. იჯდა ეპისკოპოზი...[10]“

თუ ვის სახელზე იყო ბანას ტაძარი აგებული, დაფისირებულია 1511 წლის მინაწერში: "...დაიწერა ქ(ო)რ(ო)ნიკონსა ასოთხმოცდაცხრამეტსა, მ(ო)ნ(ა)სტერსა ძელისა ჭ(ეშმარი)ტის(ა)სა ბან[ა]ს. (ტიპიკონი A 647, 221v)".

ძეგლის აღწერა რედაქტირება

ბანას ტაძარი ძველი ქართული ხუროთმოძღვრების თვალსაჩინო ძეგლია. დიდი ზომის მაღალ ტეტრაკონქს გარს ეკვრის თითქმის 40 მ დიამეტრის მრავალწახნაგა გარსშემოსავლელი. შუაში აღმართულია ცილინდრული გუმბათის ყელი. ტეტრაკონქის მკლავებს შორის განლაგებულია გუმბათქვეშა ბურჯები — პილონები, სადაც სამ იარუსად მოწყობილი სადგომებია (პატრონიკენი), ხოლო ოთხივე აფსიდის ქვემოთა ნაწილი, ჩვეულებრივი მთლიანი კედლის ნაცვლად, გამჭოლი თაღედით გარსშემოსავლელისაკენ იხსნება. შენობის მთელი სიმაღლე 30 მ აღემატება. ტაძრის ხუროთმოძღვრული დეტალები და მორთულობა ტექნიკური ოსტატობითა და მაღალმხატვრულობით გამოირჩევა. აფსიდებისა და პატრონიკეთა მალებში მოთავსებული მრგვალი სვეტები შემკულია ვოლუტებიანი სვეტისთავებით, ფასადის მთელ პერიმეტს მისდევს დეკორატიული თაღედი, თაღებს ზემოთ კი მცენარეული ჩუქურთმებია.

პირველი ცნობები ბანას ტაძრის საკუთრივ არქიტექტურული სახის შესახებ დაგვიტოვა გერმანელმა მოგზაურმა და ბოტანიკოსმა კარლ კოხმა. "ეს უეჭველად ყველაზე მშვენიერი და დიდებული რამაა, რაც კი მსგავსი რამ მინახავს ოდესმე მთელს აღმოსავლეთში, თუ რა თქმა უნდა კონსტანტინეპოლს არ ჩავთვლით..."[11] მან იგი 1843 წელს დაათვალიერა, როდესაც ძეგლი ჯერ კიდევ მთლიანად იყო შემონახული და გამოსცა მისი აღწერა და გეგმის ჩანახატი თურქეთსა და კავკასიაში თავის მოგზაურობაზე დაწერილ წიგნში[12].

კ. კოხის შემდეგ, 1879 წელს თავის დღიურში მოხსენიებული აქვს უკვე დანგრეული ბანა კავკასიელ მოღვაწეს ე. ვეიდენბრაუმს. 1881 წელს, წარწერების სამეცნიერო შესწავლის მიზნით ბანა მოინახულა დიმიტრი ბაქრაძემ. მანვე გამოაქვეყნა იმხანად უკვე დანგრეული ტაძრის მოკლე აღწერა[13].

ბანას ხუროთმოძღვრების კვლევის ახალი ეტაპი 1902 წელს დაიწყო, როდესაც ძეგლის შესწავლას შეუდგა გამოჩენილი ქართველი ისტორიკოსი ექვთიმე თაყაიშვილი, არქიტექტორ ს. კლდიაშვილთან ერთად. ე. თაყაიშვილი მეორედ ბანას 1907 წელს ეწვია, ამჯერად არქიტექტორ ა. კალგინის თანხლებით. ორივე ექსპედიციის შედეგები 1909 წელს გამოქვეყნდა[14].

კ. კოხის აღწერა რედაქტირება

1846 წლის კარლ კოხის აღწერით, ნაგებობა შედგებოდა ზღუდისა და თვით ეკლესიისაგან ოთხი სამლოცველოთი, რომლებიც კუთხეებზე იმდაგვარადაა მიშენებული, რომ სადგომი ეკლესიასა დაზღუდეს შორის სავალად მოხერხებულია, ხოლო ზევიდან კი გადახურულ წრისებრ გარშემოსავლელს წარმოადგენს. ეკლესიის ნავი გარშემოსავლელს უშუალოდ უკავშირდება უკანიდან გახსნილი ჯვრის მკლავების (Schenkel) მეშვეობით. ნავის კამარა სვეტებს ებჯინება. წრისებრი გარშემოსავლელის კედლები ზევითკენ გადასულია ვეებერტელა მკლავებზე დაყრდნობილ გუმბათში და, ამგვარად, უშუალოდ ეკლესიაშიც333. რათა ეს ყოველივე უფრო გასაგები გახდეს, მე აქვე ვათავსებ ამ უცნაური, ჩემთვის ჯერჯერობით უცნობი, სტილის გეგმას.

 

A. გარშემოსასვლელის სივრცე გარესამყაროს სამი - ჩრდილოეთის, დასავლეთისა და სამხრეთისაკენ ზუსტად ორიენტირებული კარით უკავშირდება. მეტი სიმტკიცისათვის, მეტადრე ზედა კამარისა, შიგნით დამატებულია 20 ნახევარსვეტი.

B. გარშემოსავლელი მხოლოდ აღმოსავლეთისკენაა დახურული, რადგან აქ საკურთხეველი იყო მოთავსებული. მაჰმადიანებმა ყველა გასასვლელი და სვეტებშორისი შუალედები ამოქოლეს, რის გამოც ვერაფრის დანახვა ვერ მოხერხდა.

C. უმნიშვნელო, გარედან შვერილი მინაშენი 9 ფუტის სიგრძისა და 3 ფუტის სიგანისაა. იდგა თუ არა აქ ტრაპეზი, მე არ ვიცი, მაგრამ მეეჭვება მდგარიყო, თუმცა წყობის შეფერილობა და ფორმა სხვათაგან არ განსხვავდება.

D. ჯვრის გუმბათი, სიმაღლით 70-80 ფუტი.

E. ოთხი, კამარებით გადახურული, უკანიდან გახსნილი მკლავი (Schenkel). ამ თავისუფალ სივრცეში რკალადაა დაყენებული ოთხი 12 ფუტის სიმაღლის სვეტი, რომელთაც იქ კედელი ეყრდნობა. მკლავში (Schenkel), რომლის მეოხებიტაც წმინდა-წმიდათაში შედიოდნენ, ექვსი სვეტია, მაგრამ, როგორც ზემოთ ითქვა, მაჰმადიანებმა ისინი კედლით შეაერტეს.

F. ოთხი სენაკი ან სამლოცველო, რომელთაც კარები გარშემოსავლელიდან აქვთ. მათიკედლები ძალზე თხელია და, ალბათ, ისინი ძირითადად ვეებერტელა გუმბათის საყრდენები იყვნენ. ყოველი შიდა ოთხკუთხა, კამარიტ გადახურული სადგომის გვერდებიდანთითოეული 8 ფუტს არ აღემატება. კუთხეები გარედან მომრგვალებულია, ნახევარსვეტების ფორმისა. კედლის შიგნით ძალიან ვიწრო კიბეს ავყევართ ქვედას თავზე მდებარე კიდევ უფრო პატარა სენაკისებურ სადგომში.

მხატვრობის ნაშთები მე ვერ შევნიშნე. წარწერები იყო, მაგრამ მაჰმადიანებმა ისინი ისე გააფუჭეს, რომ დაზუსტებით ვერაფერს ვარჩევდი. შიდა კედლების მოპირკეთება, პერანგი მუქი ნაცრისფერი ან ძალიან ჭუჭყიანია, ნაწილობრივ დაკარგული[15].

დ. ბაქრაძის აღწერა რედაქტირება

1881 წელს ბანას მონახულების შემდეგ, დიმიტრი ბაქრაძე წერს:

 
„ფენაქ-ჩაის ხეობაში დიდრონი შესანიშნავი სტილის ნანგრევები ფენიაკის ანუ ქართული ბანას საკათედრო ტაძრისა სამ სართულად; ქვედა და ზედა სართულების კუთხეებში ორი განყოფილებისაგან შედგენილი სათავსოებია; ყოველ სართულს ირგვლივ გალერეა აქვს, მასიური სვეტების კაპიტელები კორინთული რიგის კვეთილობითაა შემკული. ბანას წარწერათაგან მცირეოდენი გადარჩა... ბანას გარშემო უძველესი სტილის გუმბათის მქონე ეკლესიათა მთელი ჯგუფია.“

აქვე უნდა აღინიშნოს ე. თაყაიშვილის მიერ გამოცემული დიმიტრი ბაქრაძის დღიურის ჩანაწერები რომლებიც გაკეთდა უშუალოდ ძეგლის მონახულებისას და რომლებიც თავად დ. ბაქრაძეს არ ჰქონდა გამოცემული:

 
„ეკლესია დამახინჯებულია ორი კოშკის მიდგმითა და ზედ ეკლესიის ტანზე დანაშენებით, რომელიც სათოფურებიან გალერეას ჰქმნის. ჩანს, თურქთა მოძალეობისას იგი ციხედ უქცევიათ და ალყისას თურქებმა ის იავარქმნეს. მან როგორც ჩანს, ძლიერ და ხანგრძლივ ცეცხლს გაუძლო. გუმბათი მთლიანად მონგრეულია, ძლიერ დაშავდა კედლებიც. თავად გუმბათის ირგვლივ მისი ფუძიდან თუ ეკლესიის კედლის დაბოლოვებიდან ზევით გადიოდა ძველი გალერეა, მაკავშირებელი ზედა ოთახებისა[16].“

ექვთიმე თაყაიშვილის მიერ ბანას მონახულების მიერ ის თავის დღიურებში წუხილით წერს: „საყვედური ეთქმის დ. ბაქრაძესაც კი, რომელიც ძალიან მოკლედ და სიტყვაძუნწად აღწერს ოლთისის ძეგლებს და არც დღიურში აქვს ბევრი რამ ნათქვამი მათ შესახებ. ხოლო იმ მხატვარს, ბ...ს, რომელიც ბაქრაძეს ხლებია თან, საოცრად უმწეო, პირდაპირ ბავშვური ნახაზები აქვს გაკეთებული: წრე და აქეთ-იქით ოთხი რაღაც...“

ე. თაყაიშვილის აღწერა რედაქტირება

ექვთიმე თაყაიშვილმა ტაოში იმოგზაურა 1902 და 1907 წლებში, რომლის დროსაც მას თან ახლდა, როგორც არქიტექტორი, ასევე ფოტოგრაფი. სწორედ ექვთიმე თაყაიშვილის კვლევა არის ერთ-ერთი სრულფასოვანი, რომელიც აერთიანებს ყველა მანამდელ და მის პერიოდში ბანაზე და მსგავს ტაძრებზე დაგროვილ ცოდნას. ექვთიმე თაყაიშვილს დეტალურად აქვს აღწერილი ყველა ის არქიტექტურული ნიშან თვისება, რაც მის პერიოდში იყო შემორჩენილი.

პირველი, 1902 წლის ექსპედიციის დროს ექვთიმე თაყაიშვილს ახლდა:

პირველი ექსპედიციის დროს ბანას გადაუღეს 10 ფოტო. ასევე აიზომა ძეგლი და გაკეთდა არქიტექტურული გეგმა.

 
ბანას გეგმა. შედგენილი სიმონ კლდიაშვილის მიერ. 1902 წელი

მეორე, 1907 წლის ექსპედიციის დროს ექვთიმე თაყაიშვილს ახლდა:

მეორე ექსპედიციის დროს ბანას გადაუღეს, როგორც ფოტოები ასევე სტერეოფოტოებიც. ძეგლი კვლავ აიზომა და კალიგინმა გაკეთდა ბანას ახალი გეგმა.

 
ბანას გეგმა. შედგენილი ანატოლი კალიგინის მიერ. 1907 წელი

ვ. ცინცაძის რეკონსტრუქცია რედაქტირება

ვახტანგ ცინცაძე მიეკუთვნება არქიტექტორთა იმ ნაწილს, რომლებმაც თავიანთი თვალით დანახული ბანას სრული რეკონსტრუქცია წარმოადგინეს. მისი გეგმები, ძეგლის ჭრილი და გადახურვა განსხვავდება ზემოთ მოყვანილი არქიტექტორთა ხედვებისაგან[17].

ფრესკები და წარწერები ბანაზე რედაქტირება

 
„შიგნით ტაძარი მოხატული ყოფილა, ბათქაშისა და ფრესკების კვალი დაცულია საკურთხევლის აფსიდში, მეტადრე მეორე და მესამე სართულების ოთახების თაღებქვეშ, მაგრამ თავდაპირველად იგი მოსახატად არ იყო გათვალისწინებული. ამაში გვარწმუნებს, ჯერ ერთი, ნაირფერი ქვების მშვენიერი შეხამება, რომლებითაცაა შემკული აფსიდის სამმეოთხედიანი სვეტი. იატაკის დონიდან საჟენის სიმაღლეზე იწყება ფერადი ქვების სარტყლები და არშინის სიგრძეზე ქვემოთ ჩამოდის, ასეთი სარტყლები სულ ხუთია. პირველად მომწვანო-ნაცრისფერი ქვებია, შემდეგ ღია ჩალისფერი, შემდგომ მომწვანო, ჟღალი და კვლავ ჩალისფერი. ეს ნაირფერი ქვების შესანიშნავი ოსტატობით შერჩეული სარტყლები საუკეთესოდ ეფარდებიან ტაძრის მომაპირკეთებელი ქვების საერთო თბილ ტონალობას. ასეთი სამკაული, ფერმწერის ნახელავის სადარი, არ გაკეთდებოდა, თუ რომ ტაძარი მოსახატი ყოფილიყო; მეორეც, და ეს არის უმთავრესი, ნალესობის ქვეშპერანგის ქვებზე იძებნება დიდრონი ასომთავრული ასოებით დატანილი წარწერები, ჩაკვეთილი და შემდეგ სინგურით შემოვლებული. ერთი ასეთი წარწერის ფრაგმენტი გამოჩნდა ბათქაშის ჩამოშლის გამო მარჯვნივ, საკურთხევლის ზედა ნაწილში, მესამე სართულის სარკმლის ქვემოთ, სამმეოთხედიანი სვეტის სიახლოვეს. იგი ორსტრიქონიანია:

1. ႼႷႪႤ Ⴇ~Ⴄ 2. ႣႨႣႨ

შინაარსის მიხედვით შევსებული იგი სავარაუდოდ ასე შეიძლება წავიკითხოთ:

"[ქრისტე, შე]იწყალე თევდორე დიდი".

ასეთი წარწერა, როგორც ჩანს, მეორდებოდა ტაძრის შიდა პერანგის სხვა ქვებზედაც. ყოველ შემთხვევაში, ერთ-ერთ კამარიდან ჩამოვარდნილ ქვაზე შემორჩენილია ასეთივე წარწერის ნაშთი. პირველი სტრიქონი თითქმის აღარ არის, მეორე მწკარი კი მთლიანად იკითხება: ႣႨႣႨ. ეს წარწერები, მათი ხასიათის მიხედვით თუ ვიმსჯელეთ, ძველია და ეტყობა, ტაძრის აღშენების თანადროული.

შემორჩენილია ბაქრაძის მიერ გვერდის ოთახის სართულზე შენიშნული წარწერაც. იგი ჩაკვეთილი ასომთავრული ასოებით არის შესრულებული და ასე იკითხება:

Ⴕ~Ⴄ Ⴘ~Ⴄ Ⴂ~Ⴈ

"ქრისტე შეიწყალე გიორგი"

პალეოგრაფიული ნიშნებით ეს წარწერა ეკლესიის თანადროულად ვერ ჩაითვლება. იგი, ეტყობა, მოგვიანო ხანაშია გამოკვეთილი. ცალკეულ ქვებზე ზოგჯერ წააწყდებით ასომთავრულ ნიშნებს, უფრო ხშირად ვხვდებით Ⴞ~Ⴞ-ს[18].“

გალერეა რედაქტირება

  •  
    საერთო ხედი
  •  
    ბანა. ინტერიერი
  •  
    ბანა. დეტალი
  •  
    ბანა. სამხრეთის ხედი
  •  
    ბანა. ხედი ტაძრიდან
  •  
    ასომთავრული ასოები „ႫႹႹႠ“ ბანას ფასადზე

იხილეთ აგრეთვე რედაქტირება

ლიტერატურა რედაქტირება

 
ვიკისაწყობში არის გვერდი თემაზე:
  • დოლიძე ვ., მენაბდე ლ., ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 2, თბ., 1977. — გვ. 185.;
  • ამირანაშვილი შ., ქართულ ხელოვნების ისტორია, თბ., 1971;
  • რ. მეფისაშვილი, "ბანას ტაძარი", თბილისი 1989.

სქოლიო რედაქტირება

  1. ↑ ტიპიკონი A 647, 1511 წ.
  2. ↑ „ქართლის ცხოვრება“, I, სიმონ ყაუხჩიშვილის რედაქციით, 1955. გვ. 318, 368, 385
  3. ↑ ვახუშტი, აღწერა სამეფოსა საქართველოსა, თ. ლომოურისა და ნ. ბერძენიშვილის რედაქციით, თბილისი, 1941, გვ. 138
  4. ↑ ს. ჯიქია.გურჯისტანის ვილაიეთის დიდი დავთარი. წიგნი III. გამოკვლევა. თბილისი, 1958, გვ. 561
  5. ↑ ტიპიკონი A 647, 1511 წ.
  6. ↑ Томкеев В. И., Климан Ф. Л., Волконский Н. А. Материалы для описания русско-турецкой войны 1877—1878 гг. на Кавказско-Малоазиатском театре: в 7 томах / Под ред. И. С. Чернявского. — СПб.: Тип. Морского Министерства, 1904. — Т. 1. — 268, 334-353 с.
  7. ↑ „ქართლის ცხოვრება“, I, სიმონ ყაუხჩიშვილის რედაქციით, 1955. გვ. 379
  8. ↑ „ქართლის ცხოვრება“, I, სიმონ ყაუხჩიშვილის რედაქციით, 1955. გვ. 295
  9. ↑ ე. თაყაიშვილი, არქეოლოგიური ექსპედიცია კოლა-ოლთისში და ჩანგლში, პარიზი, 1938, გვ. 683.
  10. ↑ ვახუშტი, აღწერა სამეფოსა საქართველოსა, ქართლის ცხოვრება, ტ. IV; 1973, გვ. 683
  11. ↑ K. Koch, Reise im pontischen Gebirge und türkischen Armenien, II, Weimar, 1846, S. 243-248
  12. ↑ K. Koch, Reise im pontischen Gebirge und türkischen Armenien, II, Weimar, 1846. 243-245
  13. ↑ Д. Бакрадзе, Историко-этнографический очерк Карсской области. Известия КОИРГО VII, 1881, c. 200-201
  14. ↑ Е. Такаишвили, МАК, XII, с. 90-92
  15. ↑ თარგმანი - K. Koch, Reise im pontischen Gebirge und türkischen Armenien, II, Weimar, 1846
  16. ↑ Е. Такаишвили, МАК, XII, с. 93-95.
  17. ↑ რუსუდან მეფიასშვილი. ბანას ტაძარი. თბ. 1989
  18. ↑ Е. Такаишвили, МАК, XII, с. 108
მოძიებულია „https://ka.wikipedia.org/w/index.php?title=ბანა&oldid=4635066“-დან