ალოჰა ვანდერველი
ალოჰა ვანდერველი (იდრის გალცია ჰოლ უელში; დ. 13 ოქტომბერი, 1906 – გ. 4 ივნისი, 1996) – კანადელი ინტერნაციონალისტი მკვლევარი, ავტორი, კინორეჟისორი და ავიატორი. 1920-იან წლებში, ჯერ კიდევ თინეიჯერობისას, მან 610000 კილომეტრზე მეტი გაიარა 80 ქვეყანაში, გახდა პირველი ქალი, რომელმაც შემოიარა მსოფლიო Ford 1918 Model T- ით. მოგზაურობა დაიწყო მხოლოდ 16 წლის ასაკში და დასასრულებლად ხუთი წელი დასჭირდა 1922-1927 წლებში.
| ალოჰა ვანდერველი | |
|---|---|
 | |
| დაბადების სახელი | იდრის გალსია უელში |
| დაბადების თარიღი |
13 ოქტომბერი, 1906 უინიპეგი, მანიტობა, კანადა |
| გარდაცვალების თარიღი |
4 ივნისი, 1996 (89 წლის) კალიფორნია, აშშ |
| ცნობილია როგორც | ქალი, რომელმაც პირველად შემოუარა მანქანით მსოფლიოს |
| მეუღლე(ები) |
ვალტერ ვანდერველი (1925-1932) ვალტერ ბეიკერი (1933) |
| შვილ(ებ)ი |
ვალრი ნაილი |
ადრეული ცხოვრება
რედაქტირებაიდრის გალსია უელში დაიბადა 1906 წლის 13 ოქტომბერს, ვინიპეგში, მანიტობა, მარგარეტ ჯეინ ჰედლისა და რობერტ უელსის ოჯახში. როდესაც დედამისი ჰერბერტ ჰოლზე დაქორწინდა 1909 წელს, მან გვარი შეიცვალა და იდრის ჰოლი გახდა.[1] მისი მამინაცვალი იყო დეველოპერი და რანჩერი ვანკუვერის კუნძულზე და ოჯახი ცხოვრობდა პარკსვილსა და დუნკანში. 1914 წელს, პირველი მსოფლიო ომის დაწყებისას, მისი მამინაცვალი შეუერთდა კანადის საექსპედიციო ძალებს და ინგლისში ჩასვლის შემდეგ გადაიყვანეს ბრიტანეთის არმიაში და გახდა ლეიტენანტი დურჰამის მსუბუქ ქვეითებში. ოჯახი (იდრისი, მისი და მარგარეტ ვერნერ „მიკი“ ჰოლი და მათი დედა) გაჰყვა მას ევროპაში, სადაც იმოგზაურეს ინგლისში, ბელგიასა და საფრანგეთში. 1917 წლის ივნისში ჰერბერტ ჰოლი მოკლეს ბრძოლაში ბელგიაში, იპრში.[2]
ამ პერიოდის განმავლობაში, იდრისი სწავლობდა ევროპის პანსიონატებში: Benedictine Soeurs du Saint-Sacrement კორტრაიში, ბელგია და Chateau Neuf ნიცაში.[3]
კარიერა
რედაქტირებაიდრისმა სათავგადასავლო კარიერა დაიწყო, როდესაც 1922 წელს შეხვდა თავის მოგზაურ კომპანიონს, უოლტერ „კაპ“ ვანდერველს. ისინი 1925 წელს დაქორწინდნენ და ორი შვილი შეეძინათ. მთელს მსოფლიოში მოგზაურობისას, ალოჰა ვანდერველი გამოდიოდა სცენაზე და ატარებდა სამოგზაურო ლექციებს მუნჯი ფილმის, „მანქანა და კამერა მსოფლიოს გარშემო“, ფონზე. ვანდერველებმა თავიანთი მოგზაურობის შესახებ ფილმები გადაიღეს 35 მმ ნიტრატზე და 16 მმ ფირებზე, რომლებიც ახლა ინახება კონგრესის ბიბლიოთეკისა და კინემატოგრაფიული ხელოვნებისა და მეცნიერების აკადემიის არქივებში.[4]
ვანდერველს ბრაზილიაში ექვსი კვირის განმავლობაში მოუხდა დარჩენა და ამ ხნის განმავლობაში ის ცხოვრობდა ბოროროს ხალხში და მათ შესახებ ყველაზე ადრეული კინოდოკუმენტაცია მოამზადა. 1932 წელს მისი ქმარი დახვრიტეს და მოკლეს იახტა Carma-ზე ლონგ ბიჩში, კალიფორნიაში. მოგვიანებით ვანდერველი დაქორწინდა უოლტერ ბეიკერზე და განაგრძო მოგზაურობა, საბოლოოდ მოინახულა 80-ზე მეტი ქვეყანა და ექვსი კონტინენტი და გაიარა 500 000 მილზე მეტი Ford-ის მანქანებით.
ვანდერველის ექსპედიცია
რედაქტირება1921 წელს ვალტერ ვანდერუელი (დაბადების სახელი ვალერიან იოჰანეს პიეჩინსკი პოლონეთში) იპყრობდა სათაურებს მილიონ დოლარიანი ფსონით. ფსონის მიხედვით, ორი გუნდი ეჯიბრებოდა ერთმანეთს გამძლეობის რბოლაში მსოფლიოს გარშემო. მათი გადაადგილების საშუალება იყო Ford Model T. ფსონის მიზანი იყო ენახათ, რომელი გუნდი ეწვეოდა ყველაზე მეტ ქვეყანას. ვანდერველი პირველი მსოფლიო ომის დროს დააპატიმრეს შეერთებულ შტატებში, გერმანიის ჯაშუშობის ბრალდებით, მაგრამ გაათავისუფლეს 1918 წელს. ვანდერველი შთაგონებული იყო მისი შეხვედრით ერთა ლიგასთან და დაახლოებით 1930 წელს მან ჩამოაყალიბა საკუთარი ორგანიზაცია „განათლების კლუბი იმუშავე მსოფლიოს გარშემო“ (Work Around the World Educational Club ან WAWEC).[2]
1922 წელს, 16 წლის ასაკში, იდრისმა შეავსო აპლიკაცია მექანიკოსის და ოპერატორის პოზიციაზე, 1917 წელს ფორდებით მოძრავ გუნდში. იგი მუშაობდა ექსპედიციის მთარგმნელად, მძღოლად და კინორეჟისორად და დაირქვა სახელი „ალოჰა ვანდერველი“, მიუხედავად იმისა, რომ ვალტერ ვანდერველი იმ დროს ჯერ კიდევ დაქორწინებული იყო.[2] იდრისი სწრაფად გახდა ექსპედიციის სახე, რომელმაც აღბეჭდა მისი თავგადასავალი სამოგზაურო ფილმების სერიაში.
„პირველი ქალი, რომელმაც მანქანით შემოუარა მსოფლიოს“, 1922-1927
რედაქტირებავანდერველი გახდა პირველი ქალი, რომელმაც მანქანით შემოუარა მთელს მსოფლიოს. მან დაიწყო და დაასრულა თავისი მოგზაურობა ნიცაში, საფრანგეთში. იგი მოგზაურობდა 1922 წლის 29 დეკემბრიდან 1927 წლის იანვრამდე[5] Ford Model T-ს საშუალებით. ვანდერველი იყო მძღოლი, მთარგმნელი და კინორეჟისორი Wanderwell Expeditions-ისთვის. ეს იყო მსოფლიოს გარშემო მოგზაური საავტომობილო ტური, რომელსაც უძღვებოდა ვალტერ ვანდერველი (წარმოშობით პოლონელი). პირველი ქალი, რომელმაც მანქანით შემოუარა მსოფლიოს, იყო ჰარიეტ უაიტ ფიშერი 1909–1910 წლებში,[6] მაგრამ მას ჰყავდა მძღოლი და თვითონ არ ატარებდა მანქანას.
მსოფლიო ტური, რომელიც ნაწილობრივ დაფინანსებული იყო კომპანია Ford-ის მიერ, ასევე იღებდა შემოსავალს გადაღებითა და სამოგზაურო ლექციებით. ისინი მოძრაობდნენ აფრიკიდან ახლო აღმოსავლეთისკენ და აზიისკენ. 1924 წელს კალკუტაში, მათი ტურნე შეხვდა თვითმფრინავებს, რომლებიც ასევე მსოფლიოს გარშემო მოგზაურობდნენ და იდრისმა გადაიღო მათი შეხვედრა.[7]
შეხვედრა ბოროროს ხალხთან, ბრაზილია
რედაქტირება1930 და 1931 წლებში ალოჰა ვანდერველმა ისწავლა გერმანული ჰიდრო თვითმფრინავით, „იუნკერით“ ფრენა, რომელიც მოგვიანებით დაეშვა მდინარე ამაზონის აუთვისებელ ნაწილზე, როდესაც ვანდერველები გაემგზავრნენ ბრაზილიის მატო გროსოს შტატში. ისინი დაბანაკდნენ კუიაბაში, დესკალვადოს რანჩოზე და თითქოს ეძებდნენ დაკარგულ მკვლევარს პოლკოვნიკ პერსივალ ჰარისონ ფოსეტს, რომელიც ეძებდა ლეგენდარულ დაკარგულ ქალაქ Z-ს (ზოგი ვარაუდობს, რომ ეს იყო ლეგენდარული ელდორადო ან რაიმე მისი მსგავსი ქალაქი). მათ რამდენიმე ფრენა განახორციელეს ჰიდრო თვითმფრინავით. ერთხელ მდინარე პარაგვაიზე მათ საწვავი ამოეწურათ და ბოროროს ხალხისგან მიიღეს დახმარება. ეკიპაჟის ოპერატორმა გადაიღო საზეიმო ცეკვა, პირველი კონტაქტის სცენა ბობორეს სოფლის მაცხოვრებლებთან და ბოროროელ მამაკაცებთან, რომლებსაც კუვადის სინდრომი აწუხებდათ. 32 წუთიანი მუნჯი ფილმი სახელწოდებით "ბოლო ბორორელები" დაცულია სმიტსონის ინსტიტუტის ადამიანური კვლევების კინოარქივში და მოიცავს ალოჰა ვანდერველის შეხვედრას ბრაზილიელ მკვლევართან კანდიდო რონდონთან.[3][8]
ქორწინება ვალტერ ვანდერველთან
რედაქტირება1925 წელს შეერთებულ შტატებში ჩასვლისას ალოჰა დაქორწინდა ვალტერ ვანდერველზე 7 აპრილს რივერსაიდში, კალიფორნიაში. მათმა ქორწინებამ ხელი შეუშალა FBI-ს ვანდერველის დაკავებაში Mann Act-ის მიხედვით, კანონი, რომელიც კრძალავდა ქალების გადაყვანას სახელმწიფო საზღვრებს გარეთ „ამორალური მიზნებისთვის“.[2][9]
ალოჰას შეეძინა ქალიშვილი ვალრი 1925 წლის დეკემბერში და ვაჟი ნაილი 1927 წლის აპრილში. ვანდერველებმა განაგრძეს მოგზაურობა და გაცურეს კუბასა და სამხრეთ აფრიკაში. ცუდი გზების გარდა, ვანდერველებს ასევე უჭირდათ მანქანებისთვის საწვავის პოვნა. 1926 წლიდან 1928 წლამდე აფრიკაში მოგზაურობის დროს ისინი იყენებდნენ დაქუცმაცებულ ბანანს საპოხად და სპილოს ცხიმს ძრავის ზეთისთვის.[10] გლობალური ტური მოიცავდა 43 ქვეყანას. ავტორი სტუკი ალენი ამტკიცებს, რომ ამ დროის განმავლობაში ალოჰამ თმა შეიჭრა და იბრძოდა, როგორც საფრანგეთის უცხოური ლეგიონის წევრი.[3]
ვანდერველები დაბრუნდნენ შეერთებულ შტატებში, სადაც 1929 წელს მაიამიში დასახლდნენ. ფილმის „მანქანა და კამერა მთელ მსოფლიოში“ ჩვენებამდე[11] ჰენრი ფორდს საჩუქრად გადასცეს თავიანთი ერთ-ერთი ფორდი, რომელიც ცნობილი იყო, როგორც პატარა ლიზი. 1942 წელს ჰენრი ფორდმა გადაწყვიტა, რომ პატარა ლიზი და 50 სხვა მანქანა დაეშალათ ომისთვის.[12]
ვალტერ ვანდერველის მკვლელობა
რედაქტირება1932 წლის ბოლოს, წყვილმა იყიდა იახტა Carma. ისინი ამ იახტით აპირებდნენ სამხრეთ ზღვების მოგზაურობის დოკუმენტირებას ფირზე. 1932 წლის 5 დეკემბერს, ერთი დღით ადრე, ვალტერ ვანდერველი მოკლეს იახტაზე, ნავსადგურში, ლონგ ბიჩთან, კალიფორნიაში.[13] უილიამ ჯეიმზ გაი, მათი 1931 წლის ექსპედიციის წევრი სამხრეთ ამერიკაში, რომელმაც სცადა ამბოხება წინა მოგზაურობაში, გაასამართლეს დანაშაულისთვის. გაის ჰქონდა ალიბი და იგი გაამართლეს ნაფიცმა მსაჯულებმა და მოსამართლემ.[2][14] კიდევ ერთი მამაკაცი, ედვარდ იუჯინ ფერნანდო მონტეგი, მოკლე ხნის განმავლობაში განიხილებოდა ეჭვმიტანილად, მაგრამ მისთვის არასოდეს წაუყენებიათ ბრალი.[2]
მოგვიანებით ცხოვრება
რედაქტირებამოგვიანებით ვანდერველმა ლუიზიანაში ვალტერ ბეიკერზე იქორწინა.[2] წყვილმა იმოგზაურა ახალ ზელანდიაში, ავსტრალიაში, ჰავაიში, ინდოეთში, კამბოჯაში, ვაიომინგი აშშ-ში და ინდოჩინეთში.მოგვიანებით ალოჰა ყვება, რომ გარშემორტყმული იყო სპილოების ხუთი ჯგუფით და თავის დაღწევა მხოლოს იარაღის გასროლით მოახერხეს.[15] მისი ბოლო ფილმებია „მანქანით სამყაროს ნახვა“ (1935–37), „ინდოეთი ახლა“ და „მეწამული ბრძენის მკვლევარები, ტექნიკოლორში“, რომელიც შეიცავს უდაბნოს მტვრის, ცნობილი პალომინოს ველური ცხენის ერთადერთ ცნობილ კადრს.
ალოჰამ განაგრძო ლექციების კითხვა და ამ პერიოდის განმავლობაში მან დაწერა ავტობიოგრაფიული ანგარიში თავისი მოგზაურობის შესახებ, Call to Adventure!, რომელიც გამოიცა 1939 წელს და ხელახლა გამოიცა 2012 წელს. წყვილი საბოლოოდ დასახლდა ცინცინატიში, ოჰაიო, სადაც ალოჰა მუშაობდა რადიომაუწყებლობაში და ბეჭდურ ჟურნალისტიკაში. 1947 წელს ის და ბეიკერი გადავიდნენ ლიდო კუნძულის თემში ნიუპორტ ბიჩში, კალიფორნია. ალოჰამ ბოლო წარმოდგენა გამართა ოჯახის 150 წევრისთვის და სტუმრებისთვის, დოქტორ პიტ ლისთან ერთად, ლოს-ანჯელესის ბუნებრივი ისტორიის მუზეუმის კურატორთან 1982 წელს. იგი გარდაიცვალა 1996 წლის 4 ივნისს.[2]
არქივები
რედაქტირებავანდერველის კადრები ინახება აკადემიის კინოარქივში.[16] აკადემიის კინოარქივმა შემოინახა მრავალი ეს ფილმი, 35 მმ ნიტრატის და 16 მმ-იანი ფირებიდან, მათ შორის არის 1920-იანი და 1930-იანი წლების იშვიათი კადრები.[17]
ნამუშევრები
რედაქტირებაფილმოგრაფია
რედაქტირება- მანქანა და კამერა მთელს მსოფლიოში
- მანქანით სამყაროს ნახვა
- სიკვდილის მდინარე
- კონცხი კაიროში
- ბოლო ბოროროელი
- ფრენა ქვის ხანაში
- ავსტრალია ახლა
- გამარჯვება წყნარ ოკეანეში
- ჩემი ჰავაი
- მექსიკის მაგია
- ინდოეთი ახლა
- „მეწამული ბრძენის“ მკვლევრები
ლიტერატურა
რედაქტირება- Baker, Aloha (1939). Call to Adventure!. New York: R.M. McBride & company. OCLC 3431170.
- Papers of Aloha Baker, 1918–1932.
- Aloha Wanderwell Call to Adventure: True Tales of the Wanderwell Expedition, First Women to Circle the World in an Automobile. ISBN 1484118804ISBN 1484118804
- Christian Fink-Jensen with Randolph Eustace-Walden Aloha Wanderwell: The Border-Smashing Record-Setting Life of the World's Youngest Explorer published by Goose Lane (Vancouver, British Columbia, Canada), 2016
- Tejera, P. (2018). Reinas de la carretera. Madrid: Ediciones Casiopea.
რესურსები ინტერნეტში
რედაქტირება- https://www.alohawanderwell.com/
- The Aloha Wanderwell Story
- Short video of the Wanderwells in Bucharest
- Aloha Wanderwell Baker on Women Film Pioneers Project
სქოლიო
რედაქტირება- ↑ Obee, Dave (November 20, 2016). „Fearless young adventurer had roots on the Island“. Times Colonist. ციტირების თარიღი: November 22, 2016.
- ↑ 2.0 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6 2.7 Newton, Michael (2009). The Encyclopedia of Unsolved Crimes. Facts on File.
- ↑ 3.0 3.1 3.2 Levine, Allan E. Aloha Wanderwell. The Canadian Encyclopedia. ციტირების თარიღი: August 16, 2022.
- ↑ Rickey, Carrie (April 17, 2019). „Overlooked No More: Aloha Wanderwell, Explorer and Filmmaker“. The New York Times. New York Times. ციტირების თარიღი: June 22, 2019.
- ↑ Guinness World Records: First Woman to Drive Around the World in an Automobile, 1922–1927
- ↑ Harriet White Fisher: A Woman's World Tour in a Motor, 1911
- ↑ Bell, Joseph N. (September 30, 1989). „The Newport Connection to 'Great Air Race'“. Los Angeles Times.
- ↑ Last of the Bororos 1930–1931. Smithsonian Institution.
- ↑ Levine, Allan E. Aloha Wanderwell, Walter Piecynski, assorted hanky-panky and the Mann Act. Armchair Adventurers. ციტირების თარიღი: October 5, 2012.
- ↑ „Globe-Circling Car to be Gift to Ford: Aloha Wanderwell to Present Dearborn Museum Auto She and Husband Used“. The New York Times. November 30, 1929. ციტატა: „On this trip they used kerosene for gasoline, crushed bananas for grease in the differential and water and elephant fat for oil in the engine, she said. In India on their round-the-world trip oxen were required frequently to tow the Ford across mud flats and rivers, and in China in 1924, when civil warfare made it impossible to purchase fuel, coolies towed the car for eighty miles...“
- ↑ „Around-the-World Movie: Miss Wanderwell's Exploits With Camera Shown at Fifth Avenue“. The New York Times. December 17, 1929.
- ↑ Treace, Dan. The Wanderwell Expedition: Model T Fords circle the globe 1919–1925. Tmodelman.com. ციტირების თარიღი: October 5, 2012.
- ↑ „Guy Arraigned in Yacht Murder; Hearing Dec. 19“. St. Joseph Gazette. December 15, 1932.
- ↑ „Wanderwell Note Lost Since Death: Widow, at Trial, Says Missing Paper Involved Guy, the Man Accused of Murder“. The New York Times. February 4, 1933.
- ↑ „World Traveler Received Greatest Thrill in View of Rulers at Close Range“. Ottawa Citizen. June 22, 1939.
- ↑ Aloha Wanderwell Film Collection.
- ↑ Preserved Projects.