ბორორო

ბორორო — სამხრეთამერიკული ცივილიზაცია. საერთო მოსახლეობა დაახლოებით 1686 კაცი (2012). ბოროროს წარმომადგენელი ცხოვრობს 9 სოფელში, ცენტრალურ მატუ-გროსუში, ბრაზილიაში. მათი ცივილიზაცია გადაშენების საფრთხის ქვეშაა. ბოროროს ხალხი გამოირჩევა შრომისუნარიანობით. ისინი უძველესი მიწათმოქმედები, მეთევზეები და მონადირეები არიან. შემუშავებული აქვთ თევზჭერის მრავალი სტრატეგია. გამოირჩევიან ლოიალური, ჰუმანური კანონებით, რელიგიურ-მითოლოგიური რწმენა-წარმოდგენებითა და წეს-ჩვეულებებით. სამხრეთ ამერიკელი ტომების მსგავსად, აგნოსტიკური იდეები აქვთ სამყაროსთან მიმართებით. გააჩნიათ საკუთარი ზეპირი მეტყველება (Gé), სოციალური სტატუსის, გენდერული როლების გადანაწილებისა და ნათესაობის ნორმები. აქვთ საკუთარი ხელოვნება, გართობისა და თამაშების ტრადიციები.

ბორორო
საერთო მოსახლეობა
1686 (2012)
ენები	ბორორო, პორტუგალიური
რელიგიები	ტრადიციული ტომური რელიგია

ისტორია, გეოგრაფიული გარემო და განსახლების არეალი

ტომის წევრის დამახასიათებელი სახის ნაკვთები

ბოროროს ლინგვისტური ოჯახი მოიცავს ორ ძირითად შტოს: თავად ბორორო და ოთიუკი (Otuké), რომელიც კულტურულად შეიძლება ჩიქუიტოს პროვინციის ტომებსაც კი მივაკუთვნოთ. ეთნოგრაფიულად ბორორო ყველაზე მეტად ცნობილია.

ბოროროს ხალხი მაღალი და ათლეტური ინდიელები არიან. კაცები 1,75 მეტრზე მაღლები არიან. მატუ-გროსუს პლატოს კლიმატსა და წყალს დადებითი გავლენა აქვს ბოროროს ხალხის ჯანმრთელობაზე. ტერიტორიის ჰავა მათ ფიზიკურ მხარეზეც აისახება. თუმცა ბოროროს ხალხთა ჯანმრთელობას ამავდროულად ზიანიც კი ადგებოდა მათი ტერიტორიის მიმზიდველი გეოგრაფიის გამო. მიწისაგან ნაგებ მისიონერულ სახლებს ისინი ხშირად ფხვნიდნენ, მიუხედავად იმისა, რომ წელიწადში სამჯერ უხდებოდათ ხოლმე აღდგენა. მათ ძალიან უყვარდათ ამ კედლების ნამცეცების ჭამა. ქალი იქნებოდა ეს, კაცი თუ ბავშვი, როცა ბოროროს წარმომადგენელი მოხვდებოდა ამ კედლების სიახლოვეს, ის იღებდა ნამცეცებს და გემრიელად შეექცეოდა.

ბოროროს მიწები ტიპურად ხასიათდება, როგორც ტროპიკული სავანა, რომლისთვისაც დამახასიათებელია ფართო საძოვრები, ცალკეული, დაქსაქსული ტყეები, მცენარეულობით მდიდარი მდინარისპირა ადგილები და ჭაობები. რეგიონი ასევე ხასიათდება სხვადასხვა ტიპის უკიდურესობებით. მაგალითად, ნახევარი წლის განმავლობაში წვიმს და შედეგად ყველაფერი მწვანეში იფარება, უხვი სანაოსნო გზები გადმოდის ნიადაგზე და ფარავს მნიშვნელოვან ტერიტორიებს, მწვანე მიწები იქცევა ჭაობებად. რაც შეეხება მშრალ პერიოდს, ამ დროს ტერიტორია გადამხმარი და გამომშრალია, მიწები ხდება ყავისფერი, ამასთან ერთად მთავარი ნაკადულები და მდინარეები იწყებს დაშრობას, ირგვლივ კი უფრო ხშირი ხდება ქვიშიანი მიწები, ვიდრე ნოტიო და ტალახიანი.

რაც შეეხება ტომობრივ განაწილებას, ბოროროს ქვეოჯახი ძირითადად ცენტრალიზდება მატუ-გროსუში, თუმცა ასევე ფართოვდება ბოლივიის საზღვრის გასწვრივ და დასავლეთ გოიაზში. ჩვენ შეგვიძლია გამოვყოთ დასავლეთ და აღმოსავლეთ ქვეჯგუფები ამ ტომებისა. პირველ ნაწილში ერთიანდება ბორორო და კამპანა (campanha), კერძოდ კი, ქვედა რიო ჯაურუს (რომელიც წარმოადგენს მდინარე პარაგუაის შენაკადს)  სამხრეთ-დასავლეთ ნაწილში, ბარში მცხოვრები ხალხი. ასევე დასავლეთ ქვეჯგუფს განეკუთვნება ბორორო კაბაკასი (Cabaçaes), რომელიც მდებარეობს მდინარე ჯაურუს ჩრდილოეთით რიო კაბაკალის ორივე სანაპიროზე. აღმოსავლეთ ბოროროს კი იგივე ,,ორარიმუგუდოუგს’’ (Orarimugudoge), ასევე მოიხსენიებენ როგორც კოროადოს, განეკუთვნება სამი პატარა ტომი, რომლებიც მდებარეობენ: 1)-მაღალ და შუა საო ლოურენცოს მდინარის მიდამოებში,2)-რიო დეს გარკას, არაგუაის მდინარის შენაკადის მიდამოებში და 3) რიო ვერმელჰოს მიდამოებში, სადაც მდებარეობს სოფლები კეჯარა, პობორლი და ჯარუდორლი.

1888 წელს ფონ დენ შტეინენი ესტუმრა საო ლორენცოს ჯგუფს, რომელიც იმ პერიოდისათვის დასახლებული იყო ტერეზა კრისტინასთან, მდინარეების პრატა და საო ლორენცოს შეერთების ადგილას, ქუიაბას სამხრეთ-აღმოსავლეთით. მან განსაზღვრა, რომ მოსახლეობის რაოდენობა იყო 350 ადამიანი, მაგრამ ამავდროულად შეიტყო ისიც, რომ თავდაპირველად 1000 ადამიანი ცხოვრობდა. შემდგომი ჯგუფი დასახლებული იყო იზაბელთან (პიქუირისა და საო ლორენცოს შეერთების ადგილთან).

სალესიანები მისიონერული მიზნებით მოგზაურობდნენ რიო დეს გარკას მიდამოებში 1902 წლიდან. კოლბაჩინი ადგილობრივებს თავის მთავარ ტრაქტატში აღწერს. 1934 წელს ბალდუსები ეწვივნენ სანგრადუროს, მერურისა და ტორი-პარუს იმ ტერიტორიაზე მდებარე სოფლებს და დაადგინეს, რომ მდინარე პარაგუაის აღმოსავლეთ სანაპიროზე დაახლოებით 1000 ბოროროს წარმომადგენელი ცხოვრობდა. ტორი-პარუში კი დაახლოებით 100 მცხოვრები აღმოჩნდა, რომელთაგან 35 მამაკაცი იყო.

ლევი-სტრაუსმა 1936 წელს გამოიკვლია ვერმეჰლოს დივიზიის სოფელი კეჯარა და დაადგინა, რომ მოსახლეობის რაოდენობა იყო 140 ადამიანი. 1894 წელს კი კოსლოვსკიმ მოინახულა დასავლეთ ბოროროს ნაწილი, კერძოდ კი, დესკავალდოსა და ბოლდივიის საზღვრის  მიმდებარე ტერიტორიები. 1931 წელს ბორორო და კამპანასა და საო ლორენცოს მდინარეს პეტრულომ ფოტოები გადაუღო. მის მიერ ჩატარებულმა არქეოლოგიურმა გათხრებმა გამოავლინა თიხის ჭურჭელი და ასევე დაკრძალვის მეთოდი, რომელსაც იყენებდნენ ბოროროსა და, სავარაუდოდ, პრე-ბოროროს ტომი.

ეკონომიკა, საკვები და სასიცოცხლო რესურსების მოპოვება

ტრადიციული ეკონომიკა დაფუძნებული იყო ნადირობაზე, თევზაობაზე, შემგროვებლობასა და აგრარულ საქმიანობაზე. ნადირობდნენ მშვილდ-ისრითა და შუბებით, ისინი ხშირად ინადირებდნენ იაგუარს, კურდღელს, მაიმუნებს, ჩიტებს. თევზაობდნენ ბადით, მშვილდ-ისრით, ანკესით.

ბოროროს ხალხი, მთელი თავისი არსებობის მანძილზე, აქტიური მონადირნი იყვნენ, ნადირობისას ისინი საკმაოდ ფართო ტერიტორიებს მოიცავდნენ ხოლმე. მათი ნადირობის არეალი ხშირად ვრცელდებოდა დასავლეთი გრძედის 50° 30' - 57° 30' და სამხრეთის განედის 15° - 20°- ს შორის. თუმცა, ბოროროს ხალხი არ იყო უბრალოდ მომთაბარე. ისინი წელიწადში მხოლოდ სამ თვეს ატარებდნენ ფართომასშტაბიან სამონადირეო ექსპედიციებში. დარჩენილი დრო ისინი დაფუძნებული იყვნენ: თესავდნენ სიმინდს, რომელსაც ისინი საკმაოდ დიდი ხანია იცნობენ, აგროვებდნენ ველურ ხილს, ნადირობდნენ და თევზაობდნენ საკუთარი საცხოვრებლის მიდამოებში.

ბოროროს ხალხი ცურვაში საოცრადაა გაწაფული და უმაღლესი დონის მეთევზეები არიან. ნადირობის ერთ-ერთი სტილი შემდგომში მდგომარეობს: ბოროროს ხალხი, წყალში ჩამდგარი, მდინარეს სათავისაკენ აუყვება სპეციალური უზარმაზარი ბადით, რომელსაც მიმაგრებული აქვს ორი პარალელური ჯოხი, იმგვარად, რომ საჭიროების შემთხვევაში ამ ორმა ჯოხმა ბადე ჩაკეტოს, ამგვარი ბადის ოსტატურად ხმარებით ისინი მდინარეს ჩამოყოლილ თევზს თითქმის უკლებლივ იჭერენ, შემდგომ თევზს ამოიტანენ ხმელეთზე, ხოცავენ და ინაწილებენ. ამ სახის თევზაობას დაახლოებით 1-2 საათი სჭირდება, და მეთევზეობა საკმაოდ დიდ ძალასთან ასოცირდება ბოროროში.

ბოროროს ხალხებში არსებობს ასეთი მითი, რომ დიდი წყალდიდობის შემდეგ, რომელმაც ყველაფერი დაანგრია, დედამიწაზე სიცოცხლე განახლდა ირემთან ქორწინების შედეგად, ამ მითიდან გამომდინარე ბოროროს ხალხის კვების რაციონში ირმის ხორცს იშვიათად შეხვდებით, მათ სჯერათ, რომ ირმის ხორცი დაავადებას გამოიწვევს მათში.

სანგრადუროში (12° 45' 0" სამხრეთით, 41° 49' 0" დასავლეთით, ბრაზილიის ტერიტორიაზე) 1933 წლის ივნისის ყინვებმა გაანადგურა ბანანი, ავოკადო, მანგო, ამიტომ ამ ტერიტორიაზე ბოროროს ხალხი გადავიდა ფორთოხილისა და ლიმონის მოყვანაზე. მერურის ტერიტორიაზე (15°33.38' სამხრეთით 53°4.52 დასავლეთით) ისინი თესავდნენ სიმინდს, ბრინჯს, შაქრის ლერწამს, მანიჰოტს, ჰქონდათ ვენახები, თამბაქო ანანასის ხეები და სხვა ხილი.

ხშირად ინდიელებს შორის შრომაში ქალისა და მამაკაცის საქმიანობა მკაცრად იყო განსაზღვრული. კაცის ტიპური საქმიანობები იყო: ნადირობა, ხის ჭრა, დაჩეხვა, სახლების შენება. თუმცა ამ საკითხში ბოროროს ხალხი გამონაკლისია. ბოროროს ეკონომიკაში რომელიმე სქესს უპირატესი როლი არ აქვს.  მრავალ ტომში ქალი კომპანიონობას უწევდა კაცს ნადირობაში, დახელოვნებული იყო მშვილდის ტყორცნაში, ქალი ჭრიდა ხეებს, რათა მიეღო მოსავალი მისგან ან ხიდან მოეპოვებინა თაფლი, მონაწილეობდა სახლის შენებაში, ეზიდებოდა კუნძებს და მორებს.

ბოროროს კულტურაში არსებული მრავალფეროვანი სოციალური სამკაულების და მორთულობების წინაპირობაც ნადირობა იყო, მათ ძირითადად რელიგიური დანიშნულება ჰქონდა. მონადირებული ცხოველების ძვლებისა და კბილებისაგან, ასევე ფრინველის ბუმბულებისაგან მზადდება საყურეები, რომელსაც ორივე სქესი აქტიურად მოიხმარს, ყელსაბამები, სამაჯურები.

დღეს ბოროროს ხალხი ისევ ნადირობს, თევზაობს, თუმცა მათი მეურნეობის ზონები შემცირებულია, რაც გამოწვეულია სხვა ბრაზილიური კულტურების გაფართოებული აგრარული საქმიანობით. რამდენიმე დაბრკოლებაა ასევე ბოროროს სოფლის მეურნეობასთან მიმართებაში, კერძოდ: მიწის სიმცირის გამო არსებული ტერიტორიების ნიადაგი საკმაოდ გამოიფიტა და ხელახლა გამოყენება ნაკლებ მომგებიანია, სოფლის მოსახლეობა საკმაოდ მცირდება და ტრადიციული მეურნეობების მიმდევრებიც ნაკლებნი არიან,ვინაიდან ადგილი აქვს ეკონომიკურ მიგრაციებს. მეორეს მხრივ, ტურისტების რაოდენობის ზრდა ხელს უწყობს მოსახლეობაში ამ სფეროზე ორიენტაციების ზრდას, რაც გულისხმობს ბოროროს კულტურული მახასიათებლების:  ჩაცმის სტილის (ნახევრად შიშველი სხეულები), სასოფლო საქმიანობის იარაღების ტრადიციული ფორმების ხელოვნურად შენარჩუნებაზე ზრუნვას.

საცხოვრებელი

ბოროროს ერთ-ერთი სოფლის ქოხების განაწილების ზედხედი. ლევი სტრაუსის ნახაზი

ბოროროს ხალხი საცხოვრებლად ძირითადად ქოხებს იყენებს. თითო სოფელში დაახლოებით ოცდაათამდე საცხოვრებელი დგას. ქოხს, რომელიც ყველაზე დიდია და ცენტრში დგას, ბაიჰიტუს, დანარჩენებს კი ბაის უწოდებენ. ბაიჰიტუ, რომელიც სიმაღლეში ზოგჯერ 6 მეტრი სიმაღლისაა, არის დაუქორწინებელი მამაკაცების საცხოვრებელი. ის შედგება ადგილისაგან, სადაც სხვადასხვა იარაღებს, ინსტრუმენტებსა და ორნამეტნებს ამზადებენ.ბოროროს ხალხი ძირითად იარაღად იყენებს სამნაირ მშვილდს პეკარზე, იაგუარზე სანადიროდ და სათევზაოდ. მათი ისრები მრავალფეროვანია. ქოხში არის ასევე სასადილო და სასტუმრო ოთახები. ჭერთან ახლოს დაკიდებულია მშვილდი, ისრების კონა, ინსტრუმენტები და ორნამენტები, რომლებსაც იმ დროს არ იყენებენ. საცხოვრებლები აგებულია დახურული ტიპის, რათა მწერებმა არ შეაწუხონ, თუმცა ნაგავს ისინი იქვე, ქოხებში ტოვებენ. როდესაც ნაგავი მომრავლდება და უკვე აუტანელი ხდება მაცხოვრებლებისათვის, ისინი არ ასუფთავებენ სცხოვრებელ ადგილს, უბრალოდ წვავენ მას და ახალ ქოხს აშენებენ. თითო ქოხში საშუალოდ ორი ოჯახი ცხოვრობს, თუმცა ზოგში სამი, ოთხი ან ხუთი ოჯახიც შეიძლება იყოს დასახლებული. თითო ოჯახს საკუთარი კოცონი აქვს, რომელიც ძალიან პატარაა, იქიდან გამომდინარე, რომ მოსახლეებს ცეცხლისათვის შეშის შოვნა ურთულდებათ. ცეცხლის სიახლოვეს საკიდია, რომელზეც ხშირად რაღაც ჭურჭელია ჩამოკიდებული ხორცის, თევზისა და ბოსტნეულის მოსამზადებლად. კოცონთან ახლოს ოჯახს აქვს დიდი საკუჭნაო, სადაც ისეთ საკვებს ინახავენ, რომელიც მალე ფუჭდება. ყველა მაცხოვრებელს აქვს ინდივიდუალური ლეიბი ან ნოხი, რომელიც პალმის ფოთლებისგანაა დაწნული და რომელსაც ისინი დასაძინებლად იყენებენ.

სამართალი და კანონები

ტომის კანონები დამყარებულია ძირითადად წინაპართა ჩვევებზე. მათ შორის არც მსაჯულია და არც სასჯელი, ვერ შეხვდებით სიკვდილით დასჯას (ზოგადად ბოროროს ტომში იშვიათად კლავენ ერთმანეთს). ერთადერთი სანქცია საზოგადოების წინაშე დაძრახვა და გმობაა ტომის ხელმძღვანელის მიერ. უდიდესი სირცხვილი შემდეგი ფრაზის გაგონებაა დამნაშავისათვის: “poguro bokwareugue e roinno“, რომელიც ნიშნავს „უსირცხვილონი იქცევიან ამგვარად“. ტრადიციის დამრღვევნი ამ წინადადებით განიკიცხებიან ყველას წინაშე და განწირულნი ხდებიან საზოგადო ზიზღისათვის. ესაა მაქსიმუმი სასჯელისა. ამ სასჯელისადმი ყველა სოცარი შიშითაა განწყობილი. იმდენად აუტანელია ამგვარი ქმედება მათთვის, რომ განსჯილნი ხშირად ტოვებენ საკუთარ ტომს.

ტომის ბელადები ძალიან გავლენიანნი არიან, თუმცა მოკლებული არიან ძალაუფლებას იმ მხრივ, რომ ვინმე აიძულონ გააკეთოს რაიმე. ისინი საღამოობით განაცხადებენ მომავალი დღის გეგმებს, მტრებთან გამკლავების სტრატეგიებს, ქოხების განლაგებას განსაზღვრავენ, წინ უძღვიან ომისას ხალხს, თუმცა ინდივიდუალურ წევრებს ტომისას აქვთ თავისუფლება არ დაემორჩილონ მას, მათ მორჩილებას მხოლოდ საზოგადო უარყოფის შიში განაპირობებს.

“Mori” - არის რაიმე სახის გადასახადი, საზღაური, ხშირად ჯიქი ან სხვა ნანადირევი, რომელიც დანაშაულს გამოისყიდის გარკვეულ შემთხვევებში. “Mori” - შეიძლება იყოს არამატერიალური, მაგალითად გაწეული სამსახურიც კი.

არსებობს რამდენიმე დაუწერელი კანონი, რომელიც აწესრიგებს  ადამიანურ ურთიერთობებს:

• თუ ბავშვებს შორის მოხდა დაპირისპირება, და ერთ-ერთმა მათგანმა მეორე დააშავა, დამნაშავის მამამ უნდა გამოისყიდოს დანაშაული „mori”s - ით. ხოლო თუ ორივე ბავშვი დაზიანდა ჩხუბისას პასუხისგება აღარაა საჭირო.
• თუ ვინმე დაარბევს ან დააზიანებს სხვის საკუთრებას (სახლს, იარაღს...) ის ვალდებულია საზღაური გადაიხადოს “mori”-ით.
• ტომის ორ წევრს შორის შეიძლება მოხდეს დაგეგმილი ორთაბრძოლა. თუ რამიმე უთანხმოებაა, დაპირისპირება იწყება საკუთარი სახლის წინ საქმიანობის პარალელურად ერთ-ერთი მამაკაცის მიერ უკმაყოფილო მონოლოგით, მეორისადმი ბრალის დადებით, და მოგვიანებით ბრძოლაში გამოწვევით. ბრძოლისას არ არსებობს წესები მხოლოდ სასიკვდილო იარაღის გამოყენება არ შეიძლება. ხშირად ბრძოლა საათობით გრძელდება, ერთ-ერთის დანებებამდე. ეს დაპირისპირება სანახაობად, სპორტადაც კი ითვლება, მას მთელი სოფელი უყურებს. დამარცხებული ტოვებს სოფელს.
• ბოროროს რელიგიით, აბსოლუტურად იკრძალება ერთი დინასტიის კაცი დაელაპარაკოს, გაუღიმოს, შეხედოს სხვა დინასტიის ქალს. თუ შემთხვევით გზაზე გადაეყრებიან არამარტო უნდა გაჩერდნენ და სხვა გზით წავიდნენ, არც კი უნდა შეხედონ. სხვადასხვა დინასტიური შტოს ჩამომავლებს ეკრძალებათ ერთმანეთი დაინახონ ჭამის, სმის პროცესში. თუ მამაკაცი და ქალი საუბრობს, ანუ სხვადასხვა დინასტიის არიან. საკმაოდ დისტანციურია ცოლ-ქმრის ურთიერთობა, მათ საზოგადოებაში ერთად ყოფნა ეკრძალებათ, გარდა როდესაც რაიმე საკვების შესაგროვებლად ან სამუშაოდ მიდიან. როგორც ყოველთვის ხდება დღესდღეობით ზოგიერთი კანონი უფრო ლოიალურია გამხდარი.

საკმაოდ საინტერესოა ბორორს ხალხის მიუსაფრ, სუსტ და მოხუცი ხალხისადმი დამოკიდებულება და მათთან მოპყრობის კანონები. როდესაც ბავშვი კარგავს მშობლებს, ის არ რჩება მარტო. ძირითადად დედის დებს ან მამის დედას ან დას ევალება მასზე ზრუნვა. მოხუცი ან ინვალიდი, დავრდომილი ადამიანიც დამოკიდებულია მის ნათესავებზე, რომელთ ვალია იზრუნონ მასზე. დავრდომილზე ზრუნვა ძირითადად ნათესავთაგან ქალებს ევალებათ.

საზოგადოებრივი წყობა

ეყრდნობიან რა რწმენებსა და მითებს, მათ დიდი ძალაუფლება აქვთ სხვებზე. ამიტომ, მათ ბრძანებებს ასრულებენ და აკრძალვებს იღებენ. რაც ბელადის მიერ არის აკრძალული, იმას არავინ გააკეთებს. ხელისუფლება არის მორალური, ისინი არანაირ ძალადობას არ იყენებენ, გარდა სიტყვისა.

ბაკორორო არის ტომის ერთ-ერთი წარმომადგენელი. მისი სხეული დაფარულია ფართო წითელი და შავი ზოლებით. ხელები, იდაყვები, ტერფები და წვივები შავად აქვს შეღებილი, სახეც შეღებილი აქვს იმავე ფრად, ზედა ტუჩიდან შუბლამდე შავი ზოლები დასდევს, რომელიც ყბებამდე ჩამოდის. სახის დანარჩენი ნაწილი წითელია. თმაში ფრინველის ბუმბულები აქვს გაკეთებული, ეს ბუმბულები  მჭიდროდ არის ჩამაგრებული თმაში და რქის ფორმას ქმნიან.  ყურზე საყურეები უკეთია. ამბობენ, რომ როდესაც ბაკორორო ცოცხალი იყო, მას ზუსტად ასე ჰქონდა შეღებილი კანი. სხვა წარმომადგენელი არის უტუბორე, რომელიც ბაკოროროს  მსგავსად არის შეღებილი. განსხვავება არის ზოლების რაოდენობაში და კიდეეები შავი და თეთრი ლაქებით არის შეფერილი. ბოკვოგება მთლიანად შავად არის შეღებილი. ბურეიკაიბეიო არის მთლიანად მუქი და შავი სამკუთხედებით მკერდზე და ზურგზე. ბუტუტორი არის ორი დიდი ქვა, რომელიც მორთულია ბუმბულებით და არის განთავსებული საფლავზე. ერთი ქვა საფლავზე დევს და შავად არის შეღებილი და მეორე წითელია.

ენა, კომუნიკაცია და ინფორმაციის გაზიარება

ბოროროს დამწერლობის შესახებ არაფერია ცნობილი, ბოროროს ენამ (Gé), რომელზეც დღეს დაახლოებით 1500 ადამიანი ლაპარაკობს, ლეგენდებმა, ტრადიციებმა ჩვენამდე ზეპირი გადმოცემით მოაღწია. ეს ლეგენდები არის ბოროროს სულის ანარეკლი, მათი აზროვნების გამომსახველი, ენაში ვლინდება ამ ხალხის ინტელექტი და სპირიტუალიზმი, აქედან ვიგებთ მათ კულტურაზე, ჩვევებზე, გმირებზე, ეს ზეპირი მეტყველება ხშირად ძალიან ლამაზ მორალურ მოძღვრებებს შეიცავს. ბოროროს ენას ძალიან მცირე მსგავსებები აქვს მეზობელი ცივილიზაციების, მაგალითად, Tupi-ის ენასთან. ენის უნიკალურობა ბოროროს ხალხის უნიკალურობის კიდევ ერთი დასტურია.

ბოროროს ხალხს აქვს ბევრი საინტერესო სიმღერა. სიმღერებში გამოყენებული ენა არაა ყოველთვის სასაუბრო ენასთან ახლოს, სიმღერის ტექსტებში ბევრი სიტყვა ჩანაცვლებულია მათი არქაული სინონიმებით.

ბორორს ხალხი დახელოვნებულია სტვენაში და კომუნიკაციის ერთ-ერთი ფორმა სწორედ ესაა. სტვენის ტექნიკა მათთვის განსაკუთრებით გამოსადეგია დიდ დისტანციაზე ურთიერთობისას.

კომუნიკაცია ტომელებს შორის

ზოგჯერ, შებინდებისას სოფლის მამაკაცები იკრიბებიან სოფლის დასავლეთით, მოედანზე, წამოწვებიან ხალიჩებზე, ჩამოჯდებიან ან უბრალოდ იდგებიან, ამავე დროს ქალები მეზობლის ან საკუთარი სახლების წინ გამოვლენ, შეიკრიბებიან. ყველა საუბრობს, ერთმანეთს უზიარებენ საინტერესო ისტორიებს, განსჯიან მნიშვნელოვან საკითხებს, და განიტვირთებიან, გეგმავენ შემდეგ დღეს. ერთ-ერთ სოფელში (Garças) ახალ გეგმებს მეთაური აცნობს ყველას, ის მამაკაცებს შორის ჩადგება და მთელი სოფლის გასაგონად წარმოთქვავს სიტყვას. როდესაც ის დაასრულებს, სხვა უხუცესები იწყებენ განსჯას ან ყვებიან ანეგდოტებსა და მითებს.

ხანდახან კი, საღამოობით, როდესაც ბინდდება, ქალები ანთებენ ცეცხლს მათი საცხოვრებელი ადგილის, პატარა ქოხის, წინ და უვლიან თავიანთ სამფლობელოს. კაცები დიდ ცეცხლს ანთებენ შიდა ეზოს შუა გულში და მის გარშემო სხდებიან. ბელადი ლაპარაკობს და ყველას, ქალებსაც და კაცებსაც, უყვება ახალ, სხვადასხვა ამბავს მათ ახლო მახლო მდებარე დასახლებების შესახებ. შემდეგ ბელადი ადგენს, რა უნდა გააკეთონ შემდეგ დღეს, არიგებს მათ და უგეგმავს დღის განრიგს. ბელადების შემდეგ სხვა ინდიელები, რომლებიც სანადიროდ იყვნენ წასული, ყვებიან ნადირობის ამბებს. ვინც ყველაზე კარგად იცის  ბალადები, ლეგენდები და ტრადიციები უყვებიან მსმენელებს. ცეცხლის გარშემო, შეიძლება მსჯავრი დადონ ვინმეს, უსაყვედურონ ან დაადანაშაულონ ისინი, ვისი ქმედებებიც კანონს ეწინააღმდეგება. წვეულებები იმართება ქორწილის და სიკვდილის დროს.

სოციალური ტრადიციები

დაბადება

ბავშვს შეიძლება ჰყავდეს ერთი ან ერთზე მეტი მამა. ნებისმიერი კაცი, რომელსაც ჰქონდა სექსუალური ურთიერთობა ბავშვის დედასთან ფეხმძიმობამდე ან ფეხმძიმობის პერიოდში, შეიძლება ჩაითვალოს ბავშვის ერთ-ერთ მამად. ორივე მამა (ან მამები) და დედა თანაბრად არიან პასუხისმგებელნი ბავშვის ფიზიკურ და გონებრივ განვითარებაზე. ხშირად ბორორო აკეთებს კომენტარს ბავშვების შესახებ, ამბობს ლამაზები არიან ისინი თუ მახინჯები, კარგები თუ ცუდები, ზოგი დედას ჰგავს, ზოგი მამას. სხვადასხვა მამისგან სხვადასხვა ხასიათი შეიძლება მიიღოს ბავშვმა. ერთ-ერთი ბელადი საკუთარ ისტორიას შემდეგნაირად გადმოსცემს: „მე ორი მამა მყავდა. პირველი მათგანისგან მემკვიდრეობით აღნაგობა მივიღე და იმიტომაც ვარ ასეთი დაბალი. მეორე მამისგან გული მერგო მემკვიდრეობით.“ მისი მეორე მამა იყო დიდი ბელადი და ძალიან გონიერი კაცი, რომლისგანაც მან ისწავლა ტომის ტრადიციები და სიმღერები. ბოროროსთვის არ არსებობს ისეთი ცნება, როგორიცაა უმამო ბავშვი. ყველას ჰყავს მამა და რაც უფრო მეტი მამა ჰყავს უკეთესია მისთვის.ამ კულტურაში განსწავლული ადამიანების ცნობით, თუ ბოროროში რომელიმე ბავშვი იყო გარყვნილი ქალის შვილი მას ყველა მისი მამა და კიდევ დანარჩენი კაცები ასწავლიდნენ სიმღერებს და მათი კულტურის სხვა წეს-ჩვეულებებს. ბავშვის დედის მოვალეობააა გააგებინოს შვილს, ვინ არიან მისი ბიოლოგიური მამები და ვინ ეკუთვნის მას ძმებად, დედებად და დებად.

დღესაც კი იდეალური არის ქორწინება, თუ კონტაქტი არის ზრდასრულ მამაკაცსა და მასზე გაცილებით პატარა გოგონას შორის. მამაკაცი პასუხისმგებლობას იღებს სახლის ეკონომკურ მხარესა და მის მოწყობაზე (უკეთებს ორნამენტებს). თავის ახალგაზრდა მეუღლეს, იცავს სექსუალური ძალადობისაგან სხვა კაცების მხრიდან, და რაც ყველაზე მნიშვნელოვანია, ის პასუხისმგებელია გოგონას ფიზიკურ განვითარებაზე. ბოროროს სჯერა, რომ მკერდის გაზრდა ნიშნავს ახალგაზრდა ცოლის სქესობრივად მომწიფებას. კარგი ქმარი ვალდებულია პირველი სექსუალური ურთიერთობა იყოს უმტკივნეულო. ის უნდა იყოს მომთმენი და კარგი მეწყვილე. ხოლო ქალწულობის დაკარგვის შემდეგ, ახალ მთვარეობისას უნდა ჰქონდეს ქალს პირველი მენსტრუაცია. სავარაუდოდ, ამ დროს ქალს და კაცს არ აქვთ ხშირი სექსუალური ურთიერთობა. ყურადღებიანი მეუღლე არ უნდა სვამდეს ისეთ სითხეებს, რომლებიც სპერმის მომატებას გამოიწვევს. ორივე, ცოლიც და ქმარიც, ამ პერიოდში ერიდება დალევას და აბაზანის მიღებას. გოგონა, რომელსაც სხვადასხვა მამაკაცთან ჰქონდა სექსუალური ურთიერთობა, უნდა დაასახელოს ისინი და დაუკვირდეს  მათ საქციელს.

სანამ ბავშვი დაიბადება, ფეხმძიმე ქალი, მისი ქმარი, საყვარლები (თუ, რა თქმა უნდა, მას ჰყავს) ცდილობენ არ დაიძინონ, რათა ცუდი სიზმრები არ ნახონ. როდესაც სამშობიარო ტკივილები დაიწყება, ქალი დედასთან და ქმრის დედასთან ან დასთან ერთად მიდის ტყეში, სადაც ბავშვი უნდა გააჩინოს. როდესაც ბავშვი იბადება, თუ ქალს ცუდი სიზმრები არ დასიზმრებია, მისი ქმრის დედა ბრუნდება სოფელში და ეკითხება თავის ვაჟიშვილს სიზმრების შესახებ. თუ არც ქმარს და არც საყვარლებს ცუდი სიზმრები არ ჰქონიათ, მხოლოდ ამ შემთხვევაში ახალშობილს ჭიპლარს ჭრიან და მიჰყავთ სოფელში. მაგრამ, თუ ქმარს ცუდი სიზმრები დაესიზმრა, დედამ უნდა გაგუდოს ბავშვი და დამარხოს ის ტყეში ყოველგვარი ცერემონიის გარეშე. განსხვავება ძირითადად პირდაპირ მამასა და სხვა მამებს შორის არის იმ მოვალეობებში, რომლებიც მათ ბავშვის დაბადების შემდეგ ეკისრებათ. ბავშვის დაბადების შემდეგ, ქმარი და დანარჩენი მამებიც არ მიდიან სანადიროდ, სათევზაოდ და არც დედა და არც ისინი არ ჭამენ, არ სვამენ, არ ეწევინ და არ ბანაობენ. დამატებით ქალის ქმარი წვრილ ჯოხს ირჭობს პირში და იდენს სისხლს, რათა „ბავშვის სისხლი“, რომელიც დარჩა მის ორგანიზმში, ნელ-ნელა გამოვიდეს. ეს ქმედება რამდენიმეჯერ მეორდება, სანამ სისხლი არ იქნება მუქი და ბლანტი და არ გახდება თხელი და ღია. შემდეგ ის ახვევს შედედებულ სისხლს დიდ ფოთოლში და მიაქვს სახლში თავისი პასუხისმგებლობის დასადასტურებლად. რამდენიმე დღის შემდეგ ის და მისი ცოლი იწყებენ ჭამას, მხოლოდ ცოტ-ცოტას. საჭმელს ამზადებს ცოლის დედა ან და, ვინაიდან ქალს არ შეუძლია საჭმელი მოამზადოს, სანამ სისხლის დენა არ შეუწყდება. ამის შემდეგ ცოლი შავ ტანსაცმელს, რომელიც მას ბავშვის დაბადებიდან ეცვა, ცვლის თეთრი ტანსაცმლით. არცერთ მშობელს არ შეუძლია სექსუალური ურთიერთობა, სანამ ბავშვი, თუ ბიჭია, ლაპარაკს იწყებს და მშვილდ-ისრით ჭამას და თუ გოგოა, თოჯინებით და კალათებით თამაშს. სხვა შემთხვევაში ბავშვი დასუსტდება და მოკვდება. როდესაც ეს პერიოდი დასრულდება, დაბადებაც ოფიციალურად სრულდება. ქმარი აღნიშნავს ამ მოვლენას, თვითონაც იხატავს ტანს და  ცოლ-შვილსაც.

ქორწინება

უმრავლეს შემთხვევაში დაქორწინების ინიციატივას ქალი იჩენს. ახალგაზრდა ქალი, რომელიც პატივსაცემად მიიჩნევს კაცს და აქვს მასთან დაქორწინების სურვილი, თავდაპირველად მიმართავს დედას, თუ იგი ჯერ კიდევ ცოცხალია, ან უფროს დას და ისმენს მის მოსაზრებას. თუ დედა თანახმაა, იწყება შესაბამისი აქტივობების განხორციელება, რომელშიც დედაც ჩართულია.დედა ცდილობს იმის გარკვევას საკუთარ მეგობრებსა და ბიჭის ნათესავებს შორის, მიიღებს თუ არა ადვილად ბიჭის ოჯახი მის გოგონას ცოლად. დადებითი პასუხის შემთხვევაში, დედა და გოგონა იწყებენ საჭმლის მომზადებას, რომელსაც შემდგომ აგემოვნებენ და განსჯიან, მოეწონება თუ არა ის ბიჭს. შემდეგ დედა ან, თუ იგი გარდაცვლილია, გოგონას უფროსი და, გაიგებს რა, რომ ბიჭი სახლშია, შუადღეს მიდის მასთან შესახვედრად, მიაქვს მომზადებული დელიკატესები კალათით, რათა ბიჭს ოფიციალურად შესთავაზოს გოგონაზე დაქორწინება. სახლში შესვლის შემდეგ, დედა მოიკითხავს ბიჭს, რომელიც იჯდება ცეცხლთან ახლოს. იგი ეტყვის მას: „მე შენ სანახავად მოვედი“ და შესთავაზებს მას წინადადებას. თუ ბიჭი ისურვებს ამ წინადადების მიღებას, ის არაფერს იტყვის, უბრალოდ გაშლის ხელებს საჩუქრის მისაღებად. ამ ჟესტით შეთავაზება მიღებულია. მიღწეული შეთანხმებით გახარებული დედა, ბრუნდება შინ, რათა კარგი სიახლე შვილს ახაროს. ამის შემდეგ დედაც და პატარძლის ნათესავებიც იწყებენ სამზადისს. ტრადიციის მიხედვით, მამაკაცის ქალის სახლში გადადის საცხოვრებლად. ისინი აწესრიგებენ სახლს, ზრუნავენ ბუხრის მომზადებაზე, დასაძინებლად საჭირო ჩალის საგებზე, წყლის რეზერვუარზე. შებიდნებისას, ბიჭი მიდის გოგონას სახლში და რამის თქმის გარეშე, შედის შიგნით და დგება იმ ქალის გვერდით, რომელიც ამ მომენტიდან უკვე მისი ცოლია. პატარძლის დედა ან და შედის ახალდაქორწინებულების სახლში, რათა გადასცეს მათ ის, რაც სიძეს ეკუთვნის: მშვილდი, ისრები და ა.შ. ისინი ამ ყველაფერს აძლევენ არა თავად ბიჭს, არამედ გოგონას, რომელიც მიიღებს ამ ყველაფერს და მიუჩენს მათ შესაბამის ადგილს, ამ დროს ქმარი არაფერს არ აკეთებს, ინარჩუნებს საწყის პოზიციას. ამ ცერემონიის შესრულების შემდეგ, ქორწინების პროცედურა შესრულებულია, ისინი იწყებენ ერთად ცხოვრებას და მიმართავენ ერთმანეთს სახელებით It'ore-do (ჩემი ცოლი) და it'ore-duje (ჩემი ქმარი).

დაქვრივება

ქვრივი ქალები არიან თავისუფლები და სარგებლობენ იმავე პოზიციით საზოგადოებში, როგორ უწინ. ქვრივობა არ ახდენს გავლენას მათ უფლებებსა და მოვალეობებზე. მათ შეუძლიათ კვლავ დაქორწინდნენ, ასევე მათი მხრიდან არ იგრძნობა არანაირი უარყოფითი დამოკიდებულება ქვრივ კაცებზე დაქორწინებასთან დაკავშირებით. ქმრის გარდაცვალების შემდეგ, ქალები კვლავ ინარჩუნებენ ურთიერთობას გარდაცვლილის ნათესავებთან.

ცოლის ძმისთვის გადაბარების ტრადიცია

სიკვდილის პირას მყოფმა კაცმა, შესაძლებელია თავის დაუქორწინებელ ძმას უხმოს და უთხრას, რომ იგი მალე გარდაიცვლება და სურს, რომ მას (ძმას) ჩააბაროს თავის ცოლი. ძმა ვალდებულია იზრუნოს ქალზე ისე, როგორც მისი ძმა ზრუნავდა. ასევე მას ეკისრება პასუხისმგებლობა შვილებზე, რათა მათ არ მოაკლდეთ საჭმელი. ამის შემდეგ, ძმა მიდის სათევზაოდ და სანადიროდ, ამ ყველაფრის შედეგად მოპოვებული ნადავლი მას მიაქვს ავადმყოფ ძმასთან. როდესაც ძმა გარდაიცვლება და დასრულდება დაკრძალვის ცერემონია, გარდაცვლილის ძმა იკავებს ახალი ქმრის ადგილს. ბოროროს ხალხს ეს შეთანხმება ძალიან გონივრულად მიაჩნიათ. ოჯახი უზრუნველყოფილია საკვებით მამაკაცის ავადმყოფობის დროს, ხოლო მისი გარდაცვალების შემდეგ, ქალს ეყოლება სხვა კაცი და არ დაირღვევა მისი სიმშვიდე, მას არ მოუწევს ახალი ქმრის მოძებნა სოფელში.

ცოლის დაზე დაქორწინების ტრადიცია

ცოლის გარდაცვალების შემდეგ მის დაზე დაქორწინების აუცილებლობა ბოროროს ხალხს შორის არ არსებობს, თუმცა ეს უფრო ხშირად ხდება, ვიდრე ქალის გარდაცვლილი ქმრის ძმაზე დაქორწინება. როდესაც გარდაცვლილი ქალის ოჯახს მოსწონს მისი ქმარი, ისინი ცდილობენ მის შენარჩუნებას უმცროს ქალიშვილზე დაქორწინების გზით. გოგონას დედა მიდის ბიჭის მშობლების სანახავად, მიაქვს საჩუქრად ამ შემთხვევისთვის საგანგებოდ მომზადებული კერძები. იგი უხსნის მათ, რომ სურთ ბიჭის დატოვება სახლში. ახალი ცოლი ასევე ამზადებს სხვადასხვა კერძებს და სიგარებს, რომლებსაც მომავალი საქმრო წაიღებს თავის სახლში და შესთავაზებს თავის ძმებს. ეს არ არის აუცილებელი პროცედურა, მაგრამ მას ხშირად ასრულებენ ქორწინებების შემდეგ.

განქორწინება

ისევე, როგორც არ არსებობს ქორწინების დასაწყისის აღმნიშვნელი კარგად გამოხატული ნიშნები, ასევე არ აღინიშნება ქორწინების დასასრული. განქორწინება არის, და წარსულშიც იყო, საკმაოდ ჩვეულებრივი მოვლენა ბოროროს ხალხს შორის. ინიციატივა განქორწინების შესახებ მოდის როგორც ქმრისგან, ისე ცოლისგან. განქორწინების შემთხვევაში, ცოლი ქმარს უბრუნებს სამაჯურებს, რომლებიც მისგან მიიღო ქორწინების შემდეგ. ბავშვები რჩებიან დედასთან, ხოლო ქმარი უბრუნდება ძველ საცხოვრებელს ან გადადის ახალი ცოლის სახლში.

ავადმყოფობა, მკურნალობა და დაკრძალვის ცერემონია

ბოროროს ხალხი ხშირად მკურნალობს სხვადასხვა სამკურნალო მცენარეების ფესვებითა და ფოთლებით, რომლებსაც ისინი ღეჭავენ ან ნაყენის სახით იღებენ. მათ კარგად აქვთ ათვისებული მასაჟის ტექნიკაც და ამით ისინი რევმატიზმის დაავადებებისაგან მიყენებულ ტკივილს იყუჩებენ. მაცხოვრებლები ქოხების შესასვლელში ერთ-ერთი მცენარის ფოთლებს კიდებენ, რადგან მათ სჯერათ, რომ ის იქნება დაავადებების შემაკავებელი.

მეოცე საუკუნის დასაწყისში მკვლევარი უილიამ აზელ კუკი ჩავიდა ბოროროს ტომის ერთ-ერთ სოფელში, სადაც ის რამდენიმე რიტუალის მომსწრე გახდა. მის სტატიაში მან აღწერა ბოროროს ცხოვრების სხვადასხვა უცნაური დამახასიათებლები, მათ შორისაა მკურნალობისა და მიცვალებულის დასაფლავების რიტუალები. მეცნიერი ბრაზილიაში ყოფნის დროს მკურნალობის უჩვეულო წესს გაეცნო: თუ ტომის რომელიმე წევრის ჯანმრთელობა მკვეთრად გაუარესდება, მისთვის მიჰყავთ ქურუმი, რომელიც უნდა მიხვდეს მის დაავადებას და შემდეგ თქვას, გადარჩება თუ დაიღუპება ის. როდესაც ის დაავადებულის ქოხში შედის, სათითაოდ ითვლის მის თითებს და თითო შეხებაზე ამბობს გარკვეულ სიტყვებს. თუ ამის შემდეგ დაავადებული მაინც ცოცხალი დარჩება და ქურუმი თვლის, რომ ის მომაკვდინებელი სენითაა შეპყრობილი, ქოხში შემოდის ადამიანი, რომელიც ქურუმის დავალებით დაავაადებულის მუცელზე ჯდება და ახრჩობს მას. რა თქმა უნდა, ამ ადამიანების სიკვდილი ქურუმის ბრალია, რომელიც თვლის, რომ შეუძლია კავშირი ჰქონდეს პარალელურ სამყაროსთან და სულებთან. მას ტომში ძალიან დიდ პატივს სცემენ და ეშინიათ კიდეც მათი. პატივისცემის გამოსახატად კი ქურუმი ყოველთვისაა მომარაგებული საკვებით მისი ტომელებისაგან.

დაკრძალვის ცერემონია

უილიამ კუკი სოფელში ყოფნის დროს მოესწრო დაკრძალვის ცერემონიასაც: როდესაც ტომის ერთ-ერთი წევრი იღუპება, მას იმ პალმის ფოთლებში ახვევენ, რომლისგანაც მისივე საწოლი იყო დაწნილი. მის პატივსაცემად უკრავს სხვადასხვა ინსტრუმენტზე შიშველი, მრავალფრად შეღებილი კვარტეტი. მათ უკან რამდენიმე მომტირალი ქალი დგას, რომლებსაც ხშირად მარაო უჭირავთ მწერების მოსაგერიებლად. ოდნავ მოშორებით ორი კაცია, რომლებიც მოზრდილ ფლეიტაზე უკრავენ. მიცვალებულს თუ დედა ჰყავს, ის ვალდებულია სხეული საკუთარი სისხლით შეიღებოს, შვილის ცხედართან დაიჩოქოს და დაიტიროს. მის უკან სხვა ქალია, ძირითადად ოჯახის წევრი, რომელიც პერიოდულად მიცვალებულის დედას თმებს ქაჩავს. დედის პირდაპირ დაჩოქილია მკვდარი ტომელის მამა. მათ ირგვლივ კი ოჯახის ნათესავები და მეგობრები მთელ სხეულს ნიჟარებით ისახიჩრებენ. ეს ცერემონია მზის ჩასვლამდე გრძელდება. შემდეგ ცხედარი მისი ქოხის მიდამოებში მიაქვთ და მიწას აყრიან. სხეული ამ მდგომარეობაშია იქამდე, სანამ ხორცი და ძვლები ერთმანეთისაგან არ განცალკევდება. ყოველ საღამოს კი ოჯახის წევრები გამოდიან და ცხედრის სიახლოვეს ტირიან და ასხამენ ცოტა რაოდენობით წყალს, რათა სხეულის გახრწნა დააჩქარონ. რამდენიმე კვირის შემდეგ კიდევ ერთი რიტუალი ტარდება ფრინველების ბუმბულებით მორთული ბამბუკის საკრავების თანხლებით, რათა გამოიძახონ სხვადასხვა სულები, რომლებისაც მათ სწამთ. ამ დროს კი ქოხში მამაკაცია, რომელიც უშუალოდ იძახებს ავ სულ ბოპს, რათა მკვდრის უკვდავყოფა შესთხოვოს. მას ხელში თუთიყუშის ბუმბულით გაფორმებული ორნამენტი უჭირავს, რისი დახმარებითაც ის მზის ჩასვლას განასახიერებს. შემდეგ ტომი ყველა მამაკაცი ცეკვით მიემართება სოფლის გაღმა, რათა განაგრძონ სულის გამოძახების პროცედურა, რის შემდეგაც, მათი რწმენით, ერთ-ერთ მათგანში ჩასახლდება ეს სული. მამაკაცი, რომელიც იქცევა ისე, თითქოს მასში სული ჩასახლდა, ცხოველური ხმების გამოცემით მიუახლოვდება მის გამომძახებელს. საბოლოოდ ის ფეხზე წამოხტება და გაიქცევა ადგილისაკენ, რომელიც მისთვის წინასწარაა მომზადებული. დანარჩენები კი ცდილობენ ხელი შეუშალონ სულის გაქცევას მანამ, სანამ ის მიცვალებულს არ უკვდავყოფს. ისინი ისევ გაემართებიან სოფლისაკენ და მზის ჩასვლამდე ასრულებენ სხვადასხვა ცეკვებსა და სიმღერებს, რის შემდეგაც მიცვალებულის ძვლებს კალათში ჩააწყობენ და სოფლის გარეთ მოათავსებენ საგანგებოდ გამზადებულ პატარა საფლავში.

რწმენა-წარმოდგენები

რელიგია

ეს ინდიელებიც, სხვა სამხრეთ ამერიკელი ტომების მსგავსად, აგნოსტიკები არიან სამყაროს შექმნასთან დაკავშირებული იდეებისა და ამ სამყაროში მცხოვრები არსებების წარმოშობის შესახებ. ისინი ამ საკითხით დიდად არ ინტერესდებიან და არც ღმერთზე ფიქრობენ, როგორც სამყაროს შემქნელსა და ადამიანების თავისუფალი ქმედებების მსაჯულზე.

მეორე მხრივ, მათ აქვთ მრავალი სულთან დაკავშირებული რელიგიური რწმენა-წარმოდგენა. ისინი სულს ეძახიან აროეს, ეს სახელი არის როგორც კრებითი, ისე ინდივიდუალური. ასევე მათ შორის გავრცელებულია რწმენები ბოპთან დაკავშირებით.

ბოპი

ბოროროებს რელიგიურ რწმენებთან დაკავშირებული ორი სისტემა აქვთ. პირველი მათგანი მოიცავს ავ სულებს, რომლებიც არ ცხოვრობენ დედამიწაზე და დასახლებულები არიან ზეცის ქოხებსა და გამოქვაბულებში, მაგრამ შეიძლება ჩამოვიდნენ იქიდან სხვადასხვა მიზეზით. მდგომარეობის შესაბამისად მათ აქვთ განსხვავებული სახელები: მარებო (maeréboe), ბოპი (bope), ვაიკურუ (waikuru). მათ ბოპებს უწოდებენ მაშინ, როდესაც ისინი დედამიწაზე ჩამოდიან. ბოპი არის კრებითი სახელი, რომელიც ხანდახან მხოლობითი, ზოგჯერ კი მრავლობითი ფორმით გამოიყენება.

ამ სულებს შეუძლიათ ვარსკვლავების და მეტეორების ჩამოგდება, დაავადებების გამოწვევა და მათი განკურნება, მათ იციან მომავალი ან შეუძლიათ იწინასწარმეტყველონ ის.

ბოროროებს სჯერათ, რომ სიკვდილიც ბოპზეა დამოკიდებული. მათ გონებაში იგი ასოცირდება იაგუართან და როდესაც ვინმე კვდება, ბოროროები დანაკლისის გამო შურის საძიებლად კლავენ იაგუარს. ამას აქვს რიტუალური წესი, რამდენიმე დღის შემდეგ შამანი უკვე საფლავში მოთავსებულ გვამთან გადის კონსულტაციას, რათა დაადგინოს იაგუარის ადგილსამყოფელი. მას შემდეგ, რაც გაიგებს, თუ სად შეიძლება იაგუარის პოვნა, იგი ატყობინებს ამ ინფორმაციას გარდაცვლილის ნათესავებს. ისინი ტომის მეორე ერთეულის რომელიმე მონადირეს სთავაზობენ, რომ საკუთარ თავზე აიღოს იაგუარის პოვნისა და მოკვლის საქმე.

აროე

რელიგიური რწმენების მეორე სისტემა დაკავშირებულია აროეს კულტთან, რომელიც არის „სულები მკვდრების, სულები წინაპრების“. აროე, რომელიც არის უკვდავი, ცხოვრობს ხორციელი სხეულის გარეშე. მას შეუძლია დროებით ჩასახლდეს სხვადასხვა ცხოველის სხეულში, როდესაც მოუნდება ჭამა, თამაში ან რაიმე სხვა ქმედების განხორციელება. აროე დაკავშირებულია წესრიგთან, იდენტობასთან და სტრუქტურის არსებობასთან. ის წარმოადგენს „უცვლელ, კატეგორიულ ფორმას“.

ბოროროს ხალხი აროეს დიდი პატივს სცემს. მასთან არის დაკავშირებული სხვადასხვა ცხოვრებისეული მოვლენა, მათგან გამორჩეულია წვიმიანი სეზონის დროს აროეს ჩართულობა. ამ პერიოდში ბოროროს სოციალურ სივრცეში ჩნდება აროე. მისი მოსვლის ან წასვლის აღსანიშნავი წინასწარ დადგენილი ცერემონია არ არსებობს, მაგრამ მისი ყოფნა თვალსაჩინო და აუცილებელია წვიამიანის სეზონის შესაბამისი რიტუალების ჩასატარებლად.

თითოეული გარდაცვლილის აროე შეიძლება იყოს ორგვარად წარმოდგენილი:

• მაივო (maíwo) აროე - ეს არის ინდიელი, რომელიც წარმოადგენს გარდაცვლილს დაკრძალვის ცერემონიაზე. იგი მორთულია გარდაცვლილის ტომში არსებული ტოტემური წესების შესაბამისად.
• პოარი (poari) აროე - ეს არის სასულე მუსიკალური ინსტრუმენტი, გაკეთებული პატარა გოგრისგან. მას იყენებენ მომავალში სულის მოსახმობად.

ბოპისა და აროეს კავშირი

ბოროროები გამოხატავენ კულტურასა და ბუნებას შორის განსხვავება აროესა და ბოპის კონცეფციებით. ბოპი და აროე მოიცავენ ერთი და იმავე სივრცეს. აროე არის ყველგან, ბოპიც ასევე ყველგან რის. „ბოპი ყველაფერშია, არ არსებობს ისეთი რამე, რაშიც ბოპი არ არსებობს“ - ასე ფიქრობენ ბოროროები. მეორე მხრივ, ორივე მათგანს აქვს მათთვის გამორჩეული სივრცეები. ბოპი ცხოვრობს ცაში, აროე - დედამიწაზე. ციდან ჩამომავალ ბოპს დედამიწამდე მისაღწევად სულ სამი ნაბიჯი სჭირდება, როგორც ეს ბოროროების ერთ-ერთ მითშია აღწერილი. ეს პროცესი განასახიერებს ბუნების კულტურად გადაქცევის მცდელობას ანუ ბოპისა აროედ.

ხელოვნება

ბოროროს ტომის წამომადგენლები ხატავდნენ ნადირობის სცენებს ქვიშაზე, ამისათვის თხრიდნენ მიწასაც, რათა მკვეთრად გამოეყოთ ნადირის კონტური, მოხაზულობა. შემდგომ ამ ღრმულებს ავსებდნენ მონაცრისფრო-თეთრი ფერფლით, იაგუარის თვალებსა და ლაქებს კი  გამოხატავდნენ შავი წერტილებით. ფონ დენ შტეინენი აღწერს ორ მთავარ თემას, ფორმას ხელოვნების ნამუშევრებში - ეს არის ქალის მერქნისაგან დამზადებული სარტყელი ან ქამარი და ნახევარწრეები, რომლებიც გარშემორტყმულია წერტილებით, რათა გამოსახოს თავის ქალა, რომელსაც დაკრძალვის რიტუალისთვის იყენებენ. მის მიერ აღწერილი ნახევარწრეები იყოფა ორ სიმეტრიულ ნაწილად, რომელთა თავზე კიდევ ერთი ნახევარწრეა მოქცეული, თუმცა ლევი-სტრაუსის ილუსტრაციაში ვხვდებით ორ ვერტიკალურ სერიებად გაწყობილ წერტილოვან ნახევარწრეებს, რომელიც განსხვავდება ფონ დენ შტეინენის მაგალითისგან, რომლის შემთხვევაშიც წრეები ჰორიზონტალურად არიან გაწყობილნი. ფერადი დიზაინის ფიგურები დეკორატიულ ისრებზე და მოხატული ქამრების სიგრძე უფრო მნიშვნელოვანი და მრავლისმეტველი სიმბოლოები იყო მაშინ, ვიდრე თავად კლანის ემბლემები. ასევე იყენებდნენ ლურჯ და ყვითელ ფერებს. ეს დეკორაციები არ იყო ყოველთვის მთლიანად გეომეტრიული, მაგალითად, ტაპირის ტომის დროშა ფორმით ძალიან ჰგავდა პუმას.

ორარიმოგუს ტომში ესთეტიკურობის შეგრძნება ძალიან ჰქონდათ განვითარებული, სრულყოფილება, სიზუსტე და სილამაზე იკვეთება მათ მიერ შესრულებულ ორნამენტებსა და სხვადასხვა ხელოვნების ნაწარმში. მათ ძალიან კარგად იცოდნენ, როგორ უნდა გამოეყენებინათ ყველაფერი, რასაც მათ ბუნება უბოძებდა და შეექმნათ სილამაზე. ხელოვნების ნიმუში შესაქმნელად ისინი იყენებდნენ სხვადასხვა ნივთებს, მათ შორის: კანს, კლანჭებს, კბილებს, ველური ცხოველების ძვლებს, სირაქლემას კვერცხს, სადაფის ნიჟარებს, ხილს, ფოთლებს, მარცვლებსა და ბასრ საგნებს. იმისათვის, რომ შეეწებებინათ ორნამენტების ნაწილები ისინი იყენებდნენ ‘’ბოსტნეულის ფისს’’, ბამბის ძაფსა და ბოსტნეულის ბოჭკოებს.

ორნამენტებს მარტივი დიზაინი ჰქონდათ, თუმცა ისინი იყო დაწნული სხვადასხვა ტონალობის მქონე ბუმბულებისაგან. ნაწნავები კი იყო სხვადასხვა ფორმის:

• სწორი და ერთმანეთის პარალელური
• სწორი და კუთხით გადაფარული
• წრიული

ფოლკლორი

ფრინველის ბუმბულით გაფორმებული ფლეიტა, რომელსაც გასვენების ცერემონიის დროს იყენებდნენ

მარიდო არის ბოროროს ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი ხალხური ცეკვა, მანოსთან ერად. ორივე ცეკვის არსი არის იგივე, რაც ძველი ბერძნული ოლიმპიური თამაშებისა: ცეკვებში ისინი ერთმანეთს ეჯიბრებიან, ცდილობენ მაყურებელს დაანახონ მათი ძალა და შესაძლებლობები. ასევე ბოროროელი ინდიელები ამ ცეკვებით იხსენებენ და უკვდავყოფენ იმ ადამიანების სახელებს, რომლებიც სხვადასხვა ბრძოლებში გმირულად დაეცნენ. მანო და მარიდოს შორის პრინციპული განსხვავებაა ის, რომ მანოში მონაწილეები ორად არიან გაყოფილნი და ამგვარად ასრულებენ ცეკვებს. მანო მათ ენაზე არის ბანანის მსგავსი მცენარის სახელი, რომელსაც ისინი ცეკვის დაწყებამდე ჭრიან და მისი დახმარებით განასახიერებენ ჭიანჭველებს.

ბაჰიტო, ანუ მამაკაცების სახლი, არის ერთგვარი სასწავლებელი, სადაც ბავშვები ითვისებენ დართვას, ქსოვას, სხვადასხვა საბრძოლო თუ სანადირო იარაღის დამზადებას და მათთვის ყველაზე მნიშვნელოვანს - სიმღერას. თუ რატომ არის სიმღერა ბოროროებისათვის ყველაზე მნიშვნელოვანი, ამაზე მკვლევრები ფრიჩი და პოლ რადინი მეოცე საუკუნის სტატიაში წერენ: თუ ტომის წინამძღოლის შვილი ცუდი მომღერალია, ის ერთ-ერთ რიგით ტომელად დარჩება. იმ შემთხვევაში, თუ სოფელში ორი კარგი მომღერალია, ან ის ხდება წინამძღოლი, რომელიც ოდნავ უკეთესია, ან ის, რომელიც ტომს ჩამოშორდება და საკუთარ მომხრეებთან ერთად ახალ სოფელს დააარსებს. სტატიაში საუბარია ასევე ბაკურურუს შესახებ, ანუ „სიმღერები, რომლებსაც ტომის წინამძღოლი მღერის, რაიმე მნიშვნელოვანი მოვლენის წინ და შემდგომ, ბავშვები კი წარმოდგენილნი არიან როგორც დამხმარე გუნდი.“ მათი მუსიკალური ინსტრუმენტებია: იჩა - საყვირის მსგავსი, პანა - ოთხი ყელიანი გოგრისაგან დამზადებული ინსტრუმენტი, ზევიდან ჩასაბერად გახვრეტილი, პარირა - ბამბუკისაგან დამზადებული ფლეიტა, გოგრის საჩხარუნოები.

სამკაულები და სხეულის მოსართავები

სამკაულები და სხეულის მოსართავები

ბოროროს ხალხი სამკაულებს დიდ მნიშვნელობას ანიჭებს. ყველა მოსახლე, იქნება ის კაცი, ბავშვი, თუ სუსტი სქესის წარმომადგენელი, ატარებს მრავალი სახის სამკაულს. მათ სწამთ, რომ ამით ისინი სხვადასხვა დაავადებებისაგან დაცულნი იქნებიან.

მამაკაცებში გავრცელებულია სხეულის სხვადასხვა ნაწილის: მკერდის, ყელის, წელის სამკაულები. ქალები კი, რომლებიც ექვსი წლის ან მეტის არიან, ხშირად იყენებენ ტყავის კორსეტს და სახვევს, რომელიც ხრალისაგანაა დამზადებული. გამორჩეულია ასევე იაგუარის ბრჭყალებისაგან დამზადებული გვირგვინები და გარეული ფრინველის ბუმბულისაგან შეკერილი დიადემები. ბევრი ბორორო ატარებს ტუჩზე ჯაჭვს, რომელსაც ნოგოდაუს უწოდებენ და რომლებიც დაახლოებით 15 სანტიმეტრის სიგრძისაა. ჯაჭვებს ძირითადად ოვალური ფორმის ბრტყელი ნიჟარებისაგან ამზადებენ. მოხუცებს ხშირად ჯაჭვთან ერთად, ტუჩზე საცობის მსგავსი სამკაული აქვთ გაკეთებული. ახალგაზრდა მამაკაცებს წელზე პალმის ფოთლებისაგან დაწნული ქამრები აქვთ შემოხვეული. მკერდზე დაკიდებული აქვთ დაახლოებით 20 სანტიმეტრი სიგრძის თილისმა, რომელიც მაიმუნის კბილებისგანაა აწყობილი. ასევე მკერდზე იკიდებენ მოზრდილი ცხოველების რქას, რომლის ტარებაც ტომში დიდ პატივადაა მიჩნეული. ახალგაზრდებს ხშირად ტანი მორთული აქვთ თეთრი ბუმბულებით.

მოსართავები თავისათვის

საკუთარი თავების მოსართავად იყენებდნენ სხვადასხვა საგნებს, რომლებსაც წინასწარ ამზადებდნენ. არსებობდა კაცების თავის მოსართავებიც, რომლებიც მზადდებოდა 63 სხვადასხვა ფერის ბუმბულისაგან. ბუმბულს კი იღებდნენ სხვადასხვა ჯიშისა და სახეობის ფრინველებისაგან, მათ შორის თუთიყუშებისგანაც კერძოდ კი იყენებდნენ მანოპას, კორაოს, კურიტაგასა და კუნოს. იყენებდნენ არწივის ბუმბულსაც. ორარიმოგოდოგის ტომი გასაკუთრებულად დაოსტატებული იყო ამ საქმეში. ისინი აკეთებდნენ პარიკოს, ანუ ნახევარი წრის ფორმის, ბუმბულებით გაწყობილ მარაოს მაგვარ თავსართავს, რომელსაც თავზე ზემოდან იდებდნენ. კურუგუგუას სახეობის ქორის ბუმბულისაგან, კერძოდ კი, მისი კუდის ბუმბულისაგანაც აკეთებდნენ თავსართავებს, რომლებსაც ვერტიკალურად იდებდნენ თავზე. სამ ხის რკალს აიღებდნენ, ამაგრებდნენ ბუმბულებს და აძლევდნენ ცილინდრის ფორმას.

კიდევ ერთი სახის თავსართავი მზადდებოდა ხის ქინძისთავისაგან, რომელსაც აფორმებდნენ სხვადასხვა ფორმისა და ფერის ბუმბულებით. ქინძისთავს ერთი ბოლო ძალიან ბასრი და წვეტიანი ჰქონდა, ხოლო მეორეზე ბუმბულს ამაგრებდნენ. წვეტიანი თავით კი მოცემულ ორნამენტს თმაში იმაგრებდნენ. ისინი ასევე ატარებდნენ ბუმბულებით მორთულ ძვლებსა და ხილის მჭამელი ჩიტების ნისკარტებს. ქინძისთავების ჩამაგრების დროს თმას ორ ან სამ ნაწილად იყოფდნენ და თითოეულ შეკრულ ნაწილში ქინძისთავს არჭობდნენ. გვირგვინებს ამზადებდნენ დამყოლი და დრეკადი ხის მასალისაგან, ზუსტად თავის გარშემოწერილობის ზომის გათვალისწინებით, მასზე ამაგრებდნენ ძაფებს, მტაცებლის ეშვებსა და კლანჭებს. თავის მოსართავად ასევე იყენებდნენ ცხვირის  სამკაულსაც, რომელსაც ცხვირის ზღუდეში იკეთებდნენ ორი ხის ჩხირის მეშვეობით, რომელთაგან ერთ მათგანს ცილინდრული ფორმა ჰქონდა, მეორეს კი წვეტიანი, შესაბამისად ერთმანეთში ჯდებოდა და იკვრებოდა. ისინი გაფორმებული იყო სხვადასხვა ტიპის ბუმბულებით. მოცემულ ორნამენტებს ჰქონდა ორი გრძელი ულვაშის ფორმა.

რაც შეეხება ყურსაკიდებს, ზოგიერთი მათგანი ისეთი გრძელი იყო, რომ მხრებამდე სწვდებოდათ. ასევე სახეს იფარავდნენ დრეკადი მარაოს მაგვარი ბუმბულებით, რომლებიც ნაწილობრივ ფარავდა მათ თვალებს და თავის ირგვლივ იყო გარშემორტყმული და ხან ზევით, ხან კი ქვემოთ მიმართული. მათ ჰქონდათ უცნაური თმის სტილიც, ისინი ინარჩუნებდნენ შავ, გრძელ და საკმაოდ სქელ თმას, თუმცა იჭრიდნენ განსხვავებულად: თავდაპირველად საფეთქლის წინ ჰორიზონტალური მიმართულებით იჭრიდნენ, შემდგომ ვერტიკალურად სასმენ ორგანომდე მიდიოდნენ და ყურის უკან ისევ ჰორიზონტალურად იჭრიდნენ, აქედან კი უკვე თმის სიგრძეს აღარ ეხებოდნენ და თმები მხრებმდე ეშვებოდა.

რაც შეეხება თმის მოვლას, ისინი ფრთხილად ივარცხნიდნენ სავარცხლით, რომელიც შედგებოდა ბამბუკის ხის ნაფოტებისაგან და ლამაზი ბამბის ნაქსოვი ძაფებისაგან, რომლებიც ამავე ნაფოტებზე იყო დამაგრებული. სავარცხელი მთლიანად ნაქსოვი ძაფითაა დაფარული გარდა კბილების ნაწილისა, რომელიც ორივე მხარეს არის დაუფარავი. რაც შეეხება დაწნულ ნამუშევრებს, მკვეთრად იყო განსაზღვრული მათი ფერიც. აკრძალული იყო წითელისა და შავის გამოყენება, ფერის არჩევას ორნამენტის შესაქმნელად და დაწვნის დროს იმდენად დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა, რომ როცა ბოროროს წარმომადგენლები დილემის წინაშე აღმოჩნდებოდნენ და ვერ ირჩევდნენ ფერს, ისინი მიდიოდნენ ადამიანთან (aroetawaraare), რომელიც იძახებდა სულს და წყვეტდა ამ პრობლემას. საბოლოო ჯამში, ისინი ძირითადად იყენებდნენ ნათელ ფერებს.

მასალები ინტერნეტში

• http://www.everyculture.com/South-America/Bororo-Bibliography.html
• http://lucy.ukc.ac.uk/EthnoAtlas/Hmar/Cult_dir/Culture.7832 დაარქივებული 2004-06-18 საიტზე Wayback Machine.
• http://www.folkways.si.edu/brazil-bororo-world-of-sound/world/music/album/smithsonian

დამატებითი ლიტერატურა

• Diacon, Todd A. 2004. Stringing Together a Nation: Cândido Mariano da Silva Rondon and the Construction of a Modern Brazil, 1906-1930. Duke U. Pr.
• Landor, Arnold Henry Savage. 1913. Across Unknown South America. London: Hodder and Stoughton.
• Langfur, Hal. 1999. Myths of Pacification: Brazilian Frontier Settlement and the Subjugation of the Bororo Indians. Journal of Social History; 32, no. 4: 879.
• Lévi-Strauss, Claude. Tristes Tropiques. New York: Atheneum, 1974. ISBN 0-689-10572-X.
• Maybury-Lewis, David. 1979. Dialectical Societies: The Ge and Bororo of Central Brazil ISBN 0-674-20285-6.
• Viertler, Renate B. Greeting, Hospitality, and Naming among the Bororo of Central Brazil. Working Papers in Sociolinguistics Number 37. 1976.