ფორთოხალი

ფორთოხალი
	;
მეცნიერული კლასიფიკაცია
სამეფო:	მცენარეები
განყოფილება:	ყვავილოვნები
კლასი:	ორლებნიანნი
ოჯახი:	ტეგანისებრნი
გვარი:	ციტრუსები
ლათინური სახელი
	Citrus sinensis L.
ITIS	825213
NCBI	2711
EOL	582206
IPNI	772052-1
TPL	tro-50149358

ფორთოხალი (ლათ. Citrus sinensis) — მარადმწვანე ხეხილი ციტრუსის გვარის ტეგანისებრთა ოჯახისა. ველურად არ გვხვდება. ძლიერ საძირეზე დამყნილი 12 მ-მდე იზრდება, სუსტზე (ტრიფოლიატაზე) 4—6 მ-მდე. აქვს ტყავისებრი, ოვალური, მუქი მწვანე ფოთოლი. ორსქესიანი, თეთრი, სურნელოვანი, მარტოული ან ყვავილელად შეკრებილი ყვავილი, მრავალბუდიანი კენკრა ნაყოფი. ფორთოხლის ჯიშები საგრძნობლად განსხვავდებიან ფორმით, ზომით, კანის ფერით. ნაყოფის რბილობი წვნიანია, ტკბილი ან მომჟავო-მოტკბო. საქართველოში ხარობს ფორთოხლის რამდენიმე ჯიში: „ვაშინგტონ-ნაველი“, „ჰამლინი“, „კარალიოკი“ და სხვა.

აქვს გემრიელი ნაყოფი, რომელიც შეიცავს: წყალს 78—89, შაქრებს 5—14, ორგანულ მჟავებს 0,1—1,5, უჯრედისს 0,8—0,36, აზოტოვან ნივთიერებებს 0,6—0,7, გარდა ამისა ნაყოფი მდიდარია B₁, B, C ვიტამინებს და A პროვიტამინს. ფორთოხალში B ვიტამინის შემცველობა უტოლდება ამ ვიტამინის შემცველობას რძეში. ნაყოფის კანში შედის ეთერზეთების სხვადასხვა სახეობა. ფორთოხლის ნაყოფი გამოიყენება ჰიპო და ავიტამინოზის სამკურნალოდ, ასევე, პროფილაქტიკისთვის. ის კარგი მადის მომყვანია და ხელს უწყობს საჭმლის მონელებას. ამ ციტრუსის ნაყოფის მიღებას უზღუდავენ ჰიპერაციდული გასტრიტის, კუჭის და თორმეტგოჯა ნაწლავის წყლულოვანი დაავადებებისას.

იყენებენ ნედლად და გადამუშავებულს (ჯემი, მურაბა, ცუკატი, წვენი და სხვა), ნაყოფის კანი, ფოთოლი და ყვავილი შეიცავს 1,2—2,1 % ეთეროვან ზეთს, რომელსაც პარფიუმერიასა და კვების მრეწველობაში იყენებენ. ფორთოხალი ზიანდება 7 °C ყინვის დროს, ხოლო — 10 °C-ზე მთლიანად იყინება. ნაყოფს იძლევა დარგვიდან 3—4 წლის შემდეგ. ჰექტარზე ირგვება 750—800 ძირი. თითოეული ხის მოსავალი 50 კგ აღემატება. ფორთოხალი ფართოდაა გავრცელებული ესპანეთში, იტალიაში, ჩრდილოეთ აფრიკაში, აშშ-ში. საქართველოში მისი ფართობი 2 ათ. ჰა შეადგენს და წელიწადში 5— 8 ათ. ტ. კრეფენ.

ფორთოხლის უდიდესი მწარმოებელია ბრაზილია, ის აწარმოებს მსოფლიო მოცულობის დაახლოებით 25 %-ს. ფორთოხლის წარმოება ძირითადად ხდება სან-პაულუს შტატში, რომელიც სამხრეთ-აღმოსავლეთი რეგიონში მდებარეობს.

მეორე უდიდესი მწარმოებელი არის აშშ. ფორთოხალი ძირითადად მოჰყავთ: ფლორიდაში, კალიფორნიაში, ტეხასში და არიზონაში. კალიფორნიაში მოყვანილი ფორთოხლის უმეტესი ნაწილი იყიდება ცოცხლად, ხოლო არიზონასას ამუშავებენ წვენად. აშშ-ში საუკეთესოდ ფლორიდაში, ინდიური მდინარის რეგიონში მოყვანილი ფორთოხალი ითვლება.

ფორთოხლის მსხვილი ექსპორტიორები 2005 წელს.

ფორთოხლის უმსხვილესი მწარმოებლები (მილიონი ტონა)	2005	2008	2010
ბრაზილია	17.9	18.5	18.1
აშშ	8.4	9.1	7.5
ინდოეთი	3.3	4.9	6.0
ჩინეთი	2.7	4.2	5.0*
მექსიკა	4.1	4.3	4.1
ესპანეთი	2.4	3.4	3.1
ეგვიპტე	1.9	2.1	2.4
იტალია	2.3	2.2	2.4
ინდონეზია	2.2	2.5	2.0
თურქეთი	1.4	1.4	1.7
პაკისტანი	1.7	1.6	1.5
ირანი	2.3	2.6	1.5
მსოფლიოში სულ	63.1	69.6	68.3
*= არა ოფიციალური მონაცემი. ყველა მონაცემი 2005 - 2008 წლებში არის ოფიციალური. წყარო: საკვებისა და სოფლის მეურნეობის ორგანიზაცია (FAO). ეკონომიკის და სოციალური დეპარტამენტი: სტატისტიკის განყოფილება^[1]