ოსმალური არაბეთი

ოსმალური არაბეთი
ოსმალური არაბეთი الدولة العثمانية في شبه الجزيرة العربية (არაბული ენა)
	ქვეყანა ნათ. ბრუნვაში}} მდებარეობა
ეთნოქორონიმი	არაბი
რელიგია	ისლამი. იუდაიზმი, ქრისტიანობა
მთავრობა	ბეილერბეი, ფაშა, აღა, დეი
დაარსება

ამ გვერდს არა აქვს შემოწმებული ვერსია, სავარაუდოდ მისი ხარისხი არ შეესაბამებოდა პროექტის სტანდარტებს.

არაბეთის ნახევარკუნძულის ისტორიაში ოსმალების ეპოქა მოიცავს 1517-დან 1918 წლამდე პერიოდს. ოსმალების კონტროლის ხარისხი ამ მიწებზე იცვლებოდა ოთხი საუკუნის განმავლობაში და მერყეობდა იმპერიის ცენტრალური ხელისუფლების სიძლიერესა და სისუსტეს შორის.^[1]^[2]

ისტორია

ადრეული პერიოდი

მე-16 საუკუნეში ოსმალებმა იმპერიას შემატეს წითელი ზღვა და სპარსეთის ყურე (ჰიჯაზი, ასირი და ელ-ჰასა) და პრეტენზიას აცხადებდა ქვეყნის შიგნით სიუზერენობაზე. ოსმალების მთავარი მიზანი იყო წითელ ზღვაზე (შესაბამისად, ჰიჯაზზე) და ინდოეთის ოკეანეზე ოსმალების შეტევის შეჩერება.^[3] 1578 წელს, მექას შარიფამ წამოიწყო ლაშქრობა უდაბნოში, რათა ნეჯდის ტომები დაესაჯა, რომლებიც არბევდნენ ოაზისებს და ჰიჯაზში მცხოვრებ ტომებს.^[4]

ალ საუდის სახელით ცნობილი საუდების სამეფო ოჯახის აღმავლობა ცენტრალურ არაბეთში, კერძოდ, ნეჯდში დაიწყო 1744 წელს, როცა მუჰამად ბინ საუდი, დინასტიის დამფუძნებელი შეუერთდა ძალებს, რომელთა რელიგიური ლიდერი იყო ჰანბალის აზროვნების კოლის წამორმადგენელი მუჰამად იბნ აბდ ალ-ვაჰაბი.^[5]^[6] ეს ალიანსი ფორმირდა მე-18 საუკუნეში, რომელმაც უზრუნველყო საუდების ექსპანსიის იდეოლოგიური იმპულსი და რაც საუდების არაბული დინასტიური მართველობის საფუძვლად რჩება მიმდინარე დროში.^[7]

მე-16 და მე-17 საუკუნეებში ჰაჯის მიმდინარეობა

როდესაც 1517 წელს ოსმალებმა დაიპყრეს მამლუქების ტერიტორია,^[8] ოსმალეთის სულთნის როლი ჰიჯაზში, უპირველეს ყოვლისა, მექსა და მედინას წმინდა ქალაქებზე ზრუნვას წარმოადგენდა. ასევე, სულთნის მიზანი იყო სხვადასხვა რეგიონიდან წამოსული მრავალი მუსლიმის მექაში უსაფრთხო გადადგილება, რათა აღესრულებინათ ჰაჯი.^[9] სულთანს ზოგჯერ უწოდებდნენ „წმინდა ქალაქების მსახურს“, მაგრამ, რადგან ოსმალეთის მართველებს არ შეეძლოთ ისლამის წინასწარმეტყველ მაჰმადის შთამომავლობაზე პრეტენზიის გამოცხადება,^[10] მნიშვნელოვანი აღმოჩნდა ძალაუფლების და ღვთისმოშიშობის იმიჯის შენარჩუნება სამშენებლო პროექტების, ფინანსური მხარდაჭერისა და მზრუნვლეობის მეშვეობით.

არ არსებობს ჩანაწერი, თუ როგორ ესტუმრა სულთანი მექას ჰაჯის განმავლობაში, მაგრამ პირველწყაროების თანახმად, ოსმალელი პრინცები და პრინცესები იგზავნებოდნენ პილიგრიმების სახით და იმისთვისაც, რომ წვეოდნენ წმინდა ქალაქებს წლის განმავლობაში. იმპერიის ცენტრი სტამბოლიდან დიდი დაშორება, ისევე როგორც სიგრძე და მგზავრობის საშიშროება, სავარაუდოდ, მთავარი ფაქტორი იყო, რის გამოც სულთნები თავს იკავებდნენ ჰიჯაზში მოგზაურობისგან.^[11]

მექასა და მედინას რეგიონული ადმინისტრაცია შარიფების ხელში იყო, ან მექას ზედამხედველების აბასიანთა სახალიფოდან მოყოლებული. შარიფები ინარჩუნებდნენ ადგილობრივი ავტონომიის დონეს სულთნის მმართველობის ქვეშ; თუმცა, ადგილობრივი გავლენების დასაბალანსებლად, სულთანი კადისებსა და დაბალი რანგის ოფიცრებს ნიშნავდა რეგიონში.^[12] თავდაპირველად, რეგიონში დანიშნული ქადი დაბალ პოზიციად მიიჩნეოდა, მაგრამ, რამდენადაც რელიგია უფრო მეტ მნიშვნელობას იძენდა ოსმალეთის იმპერიის კულტურაში, კადისის როლი მექასა და მედინაში დაწინაურდა.^[13]

ჯიდაში შეგროვებული საბაჟო მოსაკრებელის გარდა, ჰიჯაზის მაცხოვრებლები არ იხდიდნენ გადასახადებს იმპერიისთვის^[14] და დანარჩენ იმპერიაში ქალაქის ფინანსებზე ზრუნავდნენ სხვადასხვა ვაკუფის ქონების მეშვეობით, რომლებიც მექასა და მედინას ხალხის, როგორც ორი ქალაქის რელიგიური წმინდა სტატუსის მნიშვნელობის ქველმოქმედების მხარდაჭერას ეძღვნებოდა.

ოსმალეთის ციხე-სიმაგრე უკაირში, არაბეთი.

ოსმალეთის ცენტრალური მთავრობა აკონტროლებდა მექას საქარავნო მარშრუტებს და იძულებული იყო ამ მარშრუტებზე მიმავალი პილიგრიმები დაეცვა. ეს მოიცავდა მარაგების, კერძოდ, მგზავრობისას გამოსადეგი საკვებისა და წყალის შევსებას. დამატებით, ეს მოიცავდა უდაბნოს ბედუინების მიმართს სუბსიდიების უზრუნველყოფას, რომელთა შეზღუდული რესურსები, დამასკოსა და კაიროს ძირითად მარშრუტებთან ერთად, გამოიყენებოდა პილიგრიმების მიერ.^[15] მექასა და მედინას ფლობდა ოსმალეთის იმპერია, რათა დაეცვა ყველა პილიგირმის უსაფრთხო მგზავრობა წმინდა ქალაქებში. თუმცა, პოლიტიკურმა ალიანსებმა და კონფლიქტებმა შეცვალეს მარშრუტები, რომელბიც პერიოდულად იხურებოდა ან იხსნებოდა.

კერძოდ, სეფიანთა იმპერიის შემთხვევაში, ოსმალებმა დახურეს უმოკლესი მარშრუტი ბასრადან (თანამედროვე ერაყი), რომელმაც შიიტ პილიგირმებს საშუალება მისცა, რომ სპარსეთის ყურე გადაეცურა და მიეღწია არაბეთის ნახევარკუნძულამდე. ამის სანაცვლოდ, პილიგრიმებმა მოითხოვეს, რომ დამასკოდან, კაიროდან ან იემენიდან წამოსული ოფიციალური საქარავნო მარშრუტები გამოეყენებინათ.^[16] მუღალის იმპერიიდან, საზღვაო მარშრუტები ინდოეთის ოკეანეში არსებული პორტუგალიური გემებით იყო ბლოკირებული, ცენტრალური აზიიდან კი, უზბეკებსა და საფავიდებს შორის ომებმა რთული სიტუაცია შექმნა საქარავნო მარშრუტებზე. ცენტალური აზიის პილიგრიმების უმეტესობა სტამბულის ან დელის გავლით გაემართა, რათა შეერთებოდა პილიგრიმების ქარავანს. სავაჭრო მარშრუტები პილიგრიმების მარშრუტებთან ერთად ხშირად ვითარდებოდა, მაშინ, როცა არსებული ინფრასტრუქტურა და უსაფრთხოება მყარდებოდა და მოგზაური პილიგრიმები პროდუქტებზე მოთხოვნას ზრდიდნენ.

მშენებლობა, შეკეთება და მექასა და მედინას რელიგიური ადგილები, ძვირადღირებული აღმოჩნდა, ქალაქების ადგილმდებარეობისა და იმპორტირებული მასალების საჭიროების გამო, მაგრამ ეს იყო სულთნის ძალაუფლებისა და ხელგაშლილობის სიმბოლო.^[17] რეკონსტუქცია, რომელიც უნდა შეხებოდა ქააბას 1630 წლის წყალდიდობის გამო, თავად შენობის რელიგიური მნიშვნელობის გამო სადავო გამოდგა.^[18] ზოგადად, ეს რემონტები მიზნად ისახავდა ღირსშესანიშნაობების სტრუქტურული ინტეგრაციის დაცვას. თუმცა, ადგილობრივი რელიგიური მკვლევრების მოსაზრება რემონტების ზომაზე, ნიშნავდა, რომ პროექტი პოლიტიზებული გახდა, რადგან რიდვან აღა, რომელიც პასუხისმგებელი იყო რემონტის ზედამხედველობაზე, ჰიჯაზის ელიტისგან განსხვავებით, სულთნის წარმომადგენელი იყო.^[19]

სხვა პროექტები მოიცავდა მშენებლობას, შეკეთებას და წყლის მილების შენარჩუნებას, რომლებიც ემსახურებოდა პილიგრიმებს და აშენებდა სამზარეულოებს, სკოლებს და საქველმოქმედო ფონდებს რეგიონში.

საუდის არაბეთის სახელმწიფოს აღზევება

ოსმალეთის ხანი უკაირში, არაბეთი.

1744 წელს რიადის მიმდებარე ტერიტორიაზე შეიქმნა პირველი საუდის სახელმწიფო, რომელიც სწრაფად გაფართოვდა და მცირე პერიოდის განმავლობაში აკონტროლებდა საუდის არაბეთის დღევანდელი ტერიტორიის დიდ ნაწილს.^[20] როდესაც მუჰამედ იბნ აბდ ალ-ვაჰაბმა დატოვა იმამის თანამდებობა 1773 წელს, საუდის არაბეთის კონტროლის გავრცელება მთელ სამხრეთ და ცენტრალურ ნაჯდზე შეწყდა. 1780-იანი წლების ბოლოს ჩრდილოეთ ნაჯდი შეემატა საუდის საამიროს. 1792 წელს ალ-ჰასა საუდის არაბეთის ხელში ჩავარდა. 1802 წელს საუდის იმირატმა მოიპოვა კონტროლი ტაიფზე, ხოლო 1804 წელს – მედინაზე.^[21]

პირველი საუდის სახელმწიფო განადგურდა 1818 წელს ეგვიპტეში ოსმალეთის მეფისნაცვლის, მოჰამად ალი პაშას მიერ.^[22] გაცილებით უფრო პატარა მეორე „საუდის სახელმწიფო“, ძირითადად მდებარეობდა ნეჯდში და დააარსდა 1824 წელს. დარჩენილი მე-19 საუკუნის განმავლობაში, ალ საუდი კონტროლის დასამყარებლად იბრძოდა კიდევ ერთი არაბი მმართველი ოჯახის, ალ რაშიდების წინააღმდეგ იმისთვის, რათა შექმნილიყო საუდის არაბეთი. 1891 წლისთვის, ალ რაშიდებმა გაიმარჯვეს და ალ საუდები გაიქცნენ გადასახლებაში ქუვეითის მიმართულებით.^[23]

ადრეულ მე-20 საუკუნის, ოსმალეთის იმპერიამ შეინარჩუნა კონტროლი ან ნომინალური ხელისუფლება არაბეთის ნახევარკუნძულის უმეტესობაზე. ამ სუზერენულობის მიუხედავად, არაბეთი იმართებოდა ტომის ლიდერების სხვადასხვა ჯარის მეშვეობით, ხოლო მექას შარიფს ეკავა ჰეჯაზის რეგიონი.

1902 წელს იბნ საუდმა კონტროლი დაამყარა რიადზე ნეჯდში, აღადგინა ალ საუდის ოჯახის დომინირება რეგიონში. იბნ საუდმა მოიპოვა მხარდაჭერა იხვანისგან, ტომობრივი არმიისგან, რომელიც შთაგონებული იყო მუჰამედ იბნ აბდ ალ-ვაჰაბის მიერ და სულთან იბნ ბიჯადისა და ფეისალ ალ-დავიშის მეთაურობით. 1912 წელს დაარსებულმა იხვანმა გადამწყვეტი როლი შეასრულა იბნ საუდის ლაშქრობებში, რამაც 1913 წელს დახმარება გაუწია ოსმალეთისგან ალ-ჰასას დაპყრობაში.

1916 წელს, ბრიტანეთის წახალისებითა და მხარდაჭერით (როდესაც ბრიტანეთი ჩართული იყო პირველ მსოფლიო ომში ოსმალეთის წინააღმდეგ), მექას შარიფმა, ჰუსეინ ბინ ალიმ, პანარაბული აჯანყება წამოიწყო ოსმალეთის მმართველობის წინააღმდეგ, რომლის მიზანი ერთიანი არაბული სახელმწიფოს შექმნა იყო. პირველ მსოფლიო ომში მოკავშირეთა გამარჯვებამ განაპირობა ოსმალეთის სუზერენობისა და კონტროლის დასასრული არაბეთში.

ტერიტორიული დანაყოფები

ოსმალეთის მართველობის ხანის განმავლობაში, თანამედროვე საუდის არაბეთის ტერიტორია დაყოფილი იყო შემდეგი ერთეულებით:

ოსმალეთის პროვინციები და საამიროები :
- მექას შარიფატი (968–1916 წწ.; ოსმალეთის კონტროლი 1517–1803 წწ.; 1841–1916 წწ.)
- ეგვიპტის ვილაეთი (1517–1701 წწ.; 1813–40 წწ.)
- ჯედას ვილაეთი (1701–1813 წწ.; 1840–1872 წწ.)
- ჰეჯაზის ვილაეთი (1872–1918 წწ.)
- ლაჰსა ვილაეთი (1560–1630 წწ.)
- ნაჯდ სანჯაკი (1871–1918 წწ.)
- იემენის ვილაეთი (1517–1636 წწ.; 1849–1872 წწ.)
- იემენის ვილაეთი (1872–1918 წწ.)
საუდის არაბეთის სახელმწიფოები :
- პირველი საუდის სახელმწიფო (1744-1818 წწ.)
- მეორე საუდის სახელმწიფო (1818-1891 წწ.)
- ნეჯდისა და ჰასას ემირატი (1902–1921 წწ.; გახდა თანამედროვე საუდის არაბეთი)
სხვა სახელმწიფოები და სუბიექტები :
- ჯაბალ შამარის საამირო (1836–1921 წწ.)
- ასირის იდრისიდების საამირო (1906-1934 წწ.)

სქოლიო

↑ Bowen 2007: 168
↑ Chatterji 1973: 168
↑ Bernstein 2008: 191
↑ Wynbrandt 2010: 101
↑ Bowen 2007: 69-70
↑ Harris et al. 1992: 369
↑ Faksh 1997: 89–90
↑ Faroqhi 1994: 3
↑ Faroqhi 1994: 7
↑ Faroqhi 1994: 74
↑ Faroqhi 1994: 130
↑ Faroqhi 1994: 147
↑ Faroqhi 1994: 152
↑ Faroqhi 1994: 126
↑ Faroqhi 1994: 58
↑ Faroqhi 1994: 135
↑ Faroqhi 1994: 194
↑ Faroqhi 1994: 113
↑ Faroqhi 1994: 115
↑ "Reining in Riyadh" by D. Gold, 6 April 2003, NYpost (JCPA).
↑ Niblock 2013: 12
↑ The Saud Family and Wahhabi Islam"—. Library of Congress Country Studies.
↑ History of Arabia. Encyclopædia Britannica Online. ციტირების თარიღი: 7 June 2011.

ლიტერატურა

Bowen, Bowen, Wayne H (2007). The History of Saudi Arabia. Greenwood Histories of the Modern Nations. Westport, CT: Greenwood Publishing Group. ISBN 978-0-313-34012-3.
Chatterji, Nikshoy C. (1973). Muddle of the Middle East, Vol. 2. ISBN 0-391-00304-6.
Bernstein, William J. (2008). A Splendid Exchange: How Trade Shaped the World. Grove Press. ISBN 978-0-8021-4416-4.
Wynbrandt, James (2010). A Brief History of Saudi Arabia. Infobase Publishing. ISBN 978-0-8160-7876-9.
Harris, Ian; Mews, Stuart; Morris, Paul; Shepherd, John (1992). Contemporary Religions: a World Guide. ISBN 978-0-582-08695-1.
Faksh, Mahmud A. (1997). The future of Islam in the Middle East. ISBN 978-0-275-95128-3.
Faroqhi, Suraiya (1994). Pilgrims and Sultans: The Hajj under the Ottomans 1517–1683. London: I. B. Tauris. ISBN 9781850436065.
Niblock, Tim (2013). Saudi Arabia: Power, Legitimacy and Survival. Routledge. ISBN 978-1-134-41303-4.

[1] Bowen 2007: 168

[2] Chatterji 1973: 168

[3] Bernstein 2008: 191

[4] Wynbrandt 2010: 101

[5] Bowen 2007: 69-70

[6] Harris et al. 1992: 369

[7] Faksh 1997: 89–90

[8] Faroqhi 1994: 3

[9] Faroqhi 1994: 7

[10] Faroqhi 1994: 74

[11] Faroqhi 1994: 130

[12] Faroqhi 1994: 147

[13] Faroqhi 1994: 152

[14] Faroqhi 1994: 126

[15] Faroqhi 1994: 58

[16] Faroqhi 1994: 135

[17] Faroqhi 1994: 194

[18] Faroqhi 1994: 113

[19] Faroqhi 1994: 115

[20] "Reining in Riyadh" by D. Gold, 6 April 2003, NYpost (JCPA).

[21] Niblock 2013: 12

[22] The Saud Family and Wahhabi Islam"—. Library of Congress Country Studies.

[23] History of Arabia. Encyclopædia Britannica Online. ციტირების თარიღი: 7 June 2011.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]