ვიკიპედია

იუჯინ ვიგნერი

იუჯინ ვიგნერი (უნგრ. Wigner Jenő Pál; დ. 17 ნოემბერი, 1902, ბუდაპეშტი — გ. 1 იანვარი, 1995, პრინსტონი) — უნგრელი და ამერიკელი თეორეტიკოსი ფიზიკოსი, ინჟინერი და მათემატიკოსი. იუჯინ ვიგნერი მარი გეპერტ-მაიერთან და იოჰანეს ჰანს იენსენთან ერთად იყო 1963 წლის ნობელის პრემიის ლაურეატი ფიზიკის დარგში ატომური ბირთვის და ელემენტარული ნაწილაკების აგებულების თეორიაში შრომებისათვის.[23][24]

იუჯინ ვიგნერი
უნგრ. Wigner Jenő Pál
დაბ. თარიღი 17 ნოემბერი, 1902(1902-11-17)[1] [2] [3] [4] [5] [6] [7] [8] [9] [10] [11] [12] [13]
დაბ. ადგილი ბუდაპეშტი, უნგრეთის სამეფო, ავსტრია-უნგრეთის იმპერია
გარდ. თარიღი 1 იანვარი, 1995(1995-01-01)[14] [3] [4] [5] [6] [7] [8] [9] [10] [13] (92 წლის)
გარდ. ადგილი პრინსტონი[15]
დასაფლავებულია პრინსტონის სასაფლაო[6] [16]
მოქალაქეობა  უნგრეთი
 აშშ[17] [18]
ეროვნება ებრაელები[3]
საქმიანობა მათემატიკოსი, ფიზიკოსი, უნივერსიტეტის პროფესორი[8] , ფიზიკოს-თეორეტიკოსი და ბირთვული ფიზიკოსი
მუშაობის ადგილი პრინსტონის უნივერსიტეტი[3] , ბერლინის ტექნიკური უნივერსიტეტი[3] , მადისონის ვისკონსინის უნივერსიტეტი[3] , გეტინგენის უნივერსიტეტი[3] , ლეიდენის უნივერსიტეტი[8] , პრინსტონის უნივერსიტეტი[3] , მანჰეტენის პროექტი[3] , პრინსტონის უნივერსიტეტი[3] [19] და Oak Ridge National Laboratory[20]
ალმა-მატერი ფაშორის გიმნაზია[3] და ბერლინის ტექნიკური უნივერსიტეტი[3]
მეუღლე Amelia Frank, Mary Annette Wheeler და Eileen Clare-Patton Hamilton
შვილ(ებ)ი David Wheeler Wigner
ნათესავ(ებ)ი პოლ დირაკი და გაბრიელ ენდრიუ დირაკი
ჯილდოები ნობელის პრემია ფიზიკაში[21] [22] , მაქს პლანკის მედალი[3] , ენრიკო ფერმის პრემია[3] , ალბერტ აინშტაინის პრემია, მეცნიერების ეროვნული მედალი[3] , ვიგნერის მედალი, გიბსის ლექცია[3] , ფრანკლინის მედალი[3] , რიხტმაიერის მემორიალური პრემია, ამერიკის ფიზიკის საზოგადოების წევრი, სამეფო საზოგადოების უცხოელი წევრი[3] , ჯონ ფონ ნოიმანის ლექცია[3] , მედალი დამსახურებისთვის[3] და მშვიდობიანი ატომის ჯილდო[3]
ხელმოწერა

ბიოგრაფია რედაქტირება

იუჯინ ვიგნერი დაიბადა 1902 წლის 17 ნოემბერს ბუდაპეშტში, ავსტრია-უნგრეთის იმპერიაში. მისი მშობლები იყვნენ ელისაბეთ და ანტონი ვიგნერები. იუჯინს ჰყავდა უფროსი და სახელად ბერტა (ცნობილი როგორც ბირი) და უმცროსი და მარგიტი (ცნობილი როგორც მანსი).[25] მარგიტი მოგვიანებით გათხოვდა თეორეტიკოს ფიზიკოსზე პოლ დირაკზე. [26] იუჯინ ვიგნერი 9 წლის ასაკამდე განათლებას სახლში იღებდა პროფესიონალი მასწავლებლის ზედამხედველობის ქვეშ. შემდგომ იგი სკოლაში შევიდა და სწავლა მესამე კლასიდან განაგრძო. სწორედ ამ პერიოდში გამოავლინა ვიგნერმა მათემატიკური პრობლემებისადმი ინტერესი.[27] 11 წლის ასაკში ექიმებს ეგონათ, რომ იგი ტუბერკულოზით იყო დაავადებული. მისმა მშობლებმა იგი 6 კვირით გაგზავნეს სანატორიუმში (ავსტრიის მთებში), თუმცა ექიმები მიხვდნენ, რომ მათ შეცდომა დაუშვეს და ბიჭი უკან დააბრუნეს.[28]

ვიგნერის ოჯახი იყო ებრაული წარმოშობის (თუმცა არა რელიგიურად). 1915-1919 წლებში იგი სწავლობდა საშუალო გრამტიკულ სკოლაში სახელად „ფასორის გიმნაზია“. 1919 წელს ოჯახს მოუწია კომუნისტური რეჟიმისაგან გაქცევა ამიტომ ისინი უნგრეთში გაემგზავრნენ.[29] ამ პერიოდში ოჯახის რელიგიური ხედვა ლუთერანობისაკენ გადაიხარა. [30] ვიგნერი მოგვიანებით წერილში აღწერს მისი ოჯახის ლუთერანობისაკენ მისწრაფების მიზეზს: „ეს აქ ყოფილა გულიდან წამოსული გადაწყვეტილება, მაგრამ ეს იყო ანტიკომუნისტური“.[30] რელიგიური გადმოსახედით იუჯინ ვიგნერი იყო ათეისტი. [31]

საშუალო სკოლის დამთავრების შემდეგ იუჯინ ვიგნერი ჩაირიცხა ბუდაპეშტის ტექნიკური მეცნიერებების უნივერსიტეტში, ცნობილი როგორც Műegyetem. თუმცა იგი არ იყო კმაყოფილი კურსის მიერ შემოთავაზებული მასალით,[32] ამიტომ 1921 წელს იგი ჩაირიცხა ბერლინის ტექნიკურ უნივერსიტეტში, სადაც სწავლობდა ქიმიურ ინჟინერიას.[33] აგრეთვე სწავლის პერიოდში ყოველ ოთხშაბათს (შუადღით) იგი ესწრებოდა გერმანიის ფიზიკოსთა საზოგადოების სემინარებს. ამ პედიოდში ვიგნერი შეხვდა ფიზიკოს ლეო ზილარდს, რომელიც შემდგომში მისი უახლოესი მეგობარი გახდა.[34] ბერლინში ვიგნერი მუშაობდა კაიზერ ვილჰელმის ფიზიკური-ქიმიისა და ელექტროქიმიის ინსტიტუტში (დღევანდელი ფრიც ჰაბერის ინსტიტუტი). იგი ამ ინსტიტუტში შეხვდა მაიკლ პოლანის, რომელიც ლასლო რაცის შემდეგ ვიგნერისათვის საუკეთესო მასწავლებელი გახდა.

ჯილდოები რედაქტირება

მისი ჯილდოების ჩამონათვალი შემდეგნაირია: ნობელის პრემია (1963)[23], ფრანკლინის მედალი (1950)[35], ენრიკო ფერმის ჯილდო (1958)[36], მაქს პლანკის მედალი (1961)[37], ეროვნული მეცნიერების მედალი (1969)[38], ალბერტ აინშტაინის ჯილდო (1972)[39] და მრავალი სხვა.

იუჯინ ვინგერი გარდაიცვალა 1995 წლის 1 იანვარს, უნივერსიტეტის სამედიცინო ცენტრში (პრინსტონი), პნევმონიით.[40]

ლიტერატურა რედაქტირება

სქოლიო რედაქტირება

  1. ↑ Deutsche Nationalbibliothek Record #119134047 // ინტეგრირებული ნორმატიული ფაილი — 2012—2016.
  2. ↑ Bibliothèque nationale de France BnF authorities: პლატფორმა ღია მონაცემები — 2011.
  3. ↑ 3.00 3.01 3.02 3.03 3.04 3.05 3.06 3.07 3.08 3.09 3.10 3.11 3.12 3.13 3.14 3.15 3.16 3.17 3.18 3.19 3.20 MacTutor History of Mathematics archive — 1994.
  4. ↑ 4.0 4.1 SNAC — 2010.
  5. ↑ 5.0 5.1 Nationalencyklopedin — 1999.
  6. ↑ 6.0 6.1 6.2 Find a Grave — 1996.
  7. ↑ 7.0 7.1 KNAW Past Members
  8. ↑ 8.0 8.1 8.2 8.3 Leidse Hoogleraren
  9. ↑ 9.0 9.1 ბროკჰაუზის ენციკლოპედია
  10. ↑ 10.0 10.1 Store norske leksikon — 1978. — ISSN 2464-1480
  11. ↑ Gran Enciclopèdia Catalana — Grup Enciclopèdia, 1968.
  12. ↑ Brozović D., Ladan T. Hrvatska enciklopedija — LZMK, 1999. — 9272 გვრ. — ISBN 978-953-6036-31-8
  13. ↑ 13.0 13.1 Munzinger Personen
  14. ↑ http://www.britannica.com/EBchecked/topic/643423/Eugene-Paul-Wigner
  15. ↑ Eugene Wigner (1903-1995)
  16. ↑ http://www.cemeteryregister.com/search.asp?id=NJ_PRINCETON
  17. ↑ Eugene Wigner, 92, Quantum Theorist Who Helped Usher In Atomic Age, Dies // The New York Times / J. Kahn — Manhattan, NYC: New York Times Company, A. G. Sulzberger, 1995. — ISSN 0362-4331; 1553-8095; 1542-667X
  18. ↑ Budapest Journal; Hungarian Fingerprints All Over the 20th Century // The New York Times / J. Kahn — Manhattan, NYC: New York Times Company, A. G. Sulzberger, 1998. — ISSN 0362-4331; 1553-8095; 1542-667X
  19. ↑ https://www.jstor.org/stable/1736495 — გვ. 528.
  20. ↑ https://www.jstor.org/stable/1736495 — გვ. 527.
  21. ↑ The Nobel Prize in Physics 1963 — Nobel Foundation.
  22. ↑ Table showing prize amounts — Nobel Foundation, 2019.
  23. ↑ 23.0 23.1 "The Nobel Prize in Physics 1963". Nobel Foundation. Retrieved May 19, 2015.
  24. ↑ სობესიაკი რ., დიდი ფიზიკოსები, გვ. 155, თბ., 1978.
  25. ↑ Szanton 1992, pp. 9–12.
  26. ↑ Szanton 1992, pp. 164–166.
  27. ↑ Szanton 1992, pp. 14–15.
  28. ↑ Szanton 1992, pp. 22–24.
  29. ↑ Szanton 1992, pp. 40–43.
  30. ↑ 30.0 30.1 Szanton 1992, p. 38.
  31. ↑ Szanton 1992, pp. 60–61.
  32. ↑ Szanton 1992, p. 59.
  33. ↑ Szanton 1992, pp. 64–65.
  34. ↑ Szanton 1992, pp. 93–94.
  35. ↑ Eugene P. Wigner. The Franklin Institute (2014-01-15). ციტირების თარიღი: May 19, 2015.
  36. ↑ Eugene P. Wigner, 1958. United States Department of Energy Office of Science. ციტირების თარიღი: May 19, 2015.
  37. ↑ Preisträger Max Planck nach Jahren German. Deutschen Physikalischen Gesellschaft. დაარქივებულია ორიგინალიდან — სექტემბერი 23, 2015. ციტირების თარიღი: May 19, 2015.
  38. ↑ The President's National Medal of Science: Recipient Details. United States National Science Foundation. ციტირების თარიღი: May 19, 2015.
  39. ↑ "Eugene P. Wigner". Princeton University.
  40. ↑ Broad, William J. (January 4, 1995). „Eugene Wigner, 92, Quantum Theorist Who Helped Usher In Atomic Age, Dies“. The New York Times. ციტირების თარიღი: May 19, 2015.
მოძიებულია „https://ka.wikipedia.org/w/index.php?title=იუჯინ_ვიგნერი&oldid=4413953“-დან