დათვისებრნი

დათვი
	; მურა დათვი
მეცნიერული კლასიფიკაცია
სამეფო:	ცხოველები
ტიპი:	ქორდიანები
კლასი:	ძუძუმწოვრები
რიგი:	მტაცებლები
ოჯახი:	დათვისებრნი
ლათინური სახელი
	Ursidae
გვარი
	Ailuropoda; Helarctos; Melursus; Ursus; Tremarctos; Agriarctos†; Amphicticeps†; Amphicynodon†; Arctodus†; Cephalogale†; Indarctos†; Parictis†; Plionarctos†; Ursavus†; Kolponomos†;
ITIS	180540
NCBI	9632
EOL	7664
FW	41301

დათვისებრნი (ლათ. Ursidae) — მტაცებელი რიგის ძუძუმწოვრების ოჯახი. აერთიანებს თანამედროვე მტაცებლების ყველაზე დიდი ზომის სახეობებს. ზოგი ეგზემპლარის სხეულის სიგრძეა 3 მ, წონა 750-1000 კგ. აქვთ ხშირი ბალნით შემოსილი მასიური სხეული, მძლავრი კიდურები, დიდი თავი, პატარა ყურები და მოკლე კუდი, თათებზე ხუთ-ხუთი თითი, მაგარი და ბლაგვი ბრჭყალები. მეტწილად ერთი ფერისანი არიან - თეთრი, მურა, შავი, რუხი. ზოგს ყელზე და მკერდზე თეთრი ხალი აქვს. ბინადრობენ ევროპაში, აზიაში, ჩრდილოეთ-დასავლეთ აფრიკაში, ჩრდილოეთ და სამხრეთ ამერიკაში; უმრავლესობა - უღრან ტყეში, ზოგი ღია ადგილებში, ერთი სახეობა- არქტიკაში, სადაც აღწევს ყინულოვან ველებს. თეთრი დათვი ცოცხლობს 30 წლამდე, მურა დათვი - 45 წელზე მეტს. გამოსადეგია დათვის ხორცი, ტყავი, ცხიმი. ზოგან ისინი ზიანს აყენებნ ნათესებს, მეფუტკრეობას, მეცხოველეობას. ოჯახში შვიდი სახეობაა, რომლებსაც აერთიანებენ 5 გვარში. საქართველოში გვხვდება მურა დათვი. აღსანიშნავია აგრეთვე მალაიური, ტუჩა და სათვალიანი დათვი, ბარიბალი და გრიზლი.

პორტალი ცხოველები

ერთ დროს დათვები ფართოდ იყვნენ გავრცელებულნი მთელ ჩრდილოეთ ნახევარსფეროში. მართადლია დათვები ხმელეთის ყველაზე დიდი მტაცებლები, ანუ ხორცისმჭამელი ცხოველები არიან, მაგრამ ხორცი იშვიათობაა მათ რაციონში.

დათვისებრთა ოჯახში გაერთიანებულია შვიდი სახეობა, რომლებიც მსოფლიოს განსხვავებულ კუთხეებში ბინადრობენ და ინდივიდუალური დამახასიათებელი ნიშნებით გამოირჩევიან. მართალია დათვები საკმაოდ განსხვავდებიან სიდიდით, მაგრამ ყველა მათგანს აქვს მასიური ტანი, მოკლე მძლავრი კიდურები და მოკლე კუდი. დათვის კიდურები დიდი და ბრტყელია, თითოეული აღჭურვილია ხუთი გრძელი და ბასრი ბრჭყალით, რომელიც კატებისგან განსხვავებით, ჩამალული არ არის. დათვის მთელი სხეული დაფარულია ხშირი ბეწვით, რომელიც სახეობების მიხედვით განსხვავდება ფერითა და სიგრძით. მათ ფართო თავზე პატარა თვალები და მომრგვალო ყურები აქვთ. ცხვირი პრიალა და მუდამ სველი აქვთ, ძაღლების მსგავსად.

დათვი ჩვეულებრივ, მძიმედ მოძრაობს. იგი გადაადგილდება ოთხივე კიდურით. თუმცა საფრთხის შემთხვევაში ჩქარი სირბილიც შეუძლია. ამ დროს მისი სიჩქარე 50-60 კმ/სთ-ს აღწევს. დათვების შედარებით პატარა სახეობები კარგი მცოცავები არიან მათ ხშირად ნახავთ ხეზე ასულს და იქ დაძინებულს. ყველა დათვი კარგი მცურავია, თუმცა თეთრი დათვს არც ერთი შეედრება.

კვება

მურა დათვი თევზაობისას

მართალია დათვი მტაცებლების რიცხვს ეკუთვნის, მაგრამ სხვა მტაცებლებისაგან განსხვავებით, ყველაზე ნაკლებად ჭამს ხორცს და ძირითადად მცენარეებით იკვებება. ამგვარად ის ყველაფერს მიირთმევს, მცენარეებსაც და ხორცსაც, რასაც უფრო ადვილად მოიპოვებს. შერეული საკვების მიღებამ შეცვალა დათვის კბილების აგებულება. მჭრელები მას უფრო განვითარებული აქვს, ვიდრე სხვა მტაცებლებს, რის საშუალებითაც ის კბეჩს მცენარეულ საკვებს.

გამონაკლის წარმოადგენს თეთრი დათვი. თოვლიან და ყინულიან გარემოში მცენარეები არ ხარობს, ამიტომ ეს დათვი აქტიური მონადირეა. უფრო ხშირად მის მსხვერპლს სელაპი წარმოადგენს. სხვა დათვები ძირითადად, ხილით, კენკრით, ბოლქვებით, სოკოებით, თხილითა და რკოთი იკვებება, ასევე თევზებით. ამას ამატებენ მწერებსა და თაფლს. დათვები ასევე მიირთმევენ პატარა ძუძუმწოვრებსა და რეპტილიებს, თუკი მათ სიახლოვეს შენიშნავენ და დაიჭერენ.

დათვების უმეტესობა აქტიურია დღისით და თითქმის მთელ დღეს საკვების ძებნას უთმობენ. მათ ძალიან კარგი ყნოსვა აქვთ. სიარულისას, დათვი დროდადრო ჩერდება, უკანა თათებზე ჯდება და ცდილობს სუნით ნაკვალევი აღმოაჩინოს.

ცივ რეგიონში მობინადრე დათვები, თეთრი დათვების გარდა, მთელი შემოდგომის განმავლობაში ინტესიურად იკვებებიან, რათა საკმარისი ცხიმის მარაგი დააგროვონ მომავალი ზამთრისათვის, რომელსაც დათვი, ჩვეულებრივ, ძილში ატარებს. როგორც კი პირველი თოვლი გამოჩნდება, დათვი მოძებნის ბუნაგს, გაავსებს მას ბალახებით, ხავსით, ხმელი ტოტებით და ფოთლებით და ხანგძლივი ძილისათვის ამზადებს. ბუნაგი ხშირად გამოქვაბულებში, მღვიმეებში, კლდის ქვეშ ან დიდი ხეების ძირში აქვთ.

ზამთრის განმავლობაში დათვის ტემპერატურა და პულსი არ ეცემა, როგორც ეს სხვა, ზამთარში მძინარე ცხოველებში ხდება, ამიტომ მას თბილ ამინდში თავისუფლად შეუძლია ბუნაგიდან გამოსვლა და საკვების საძებნელად წასვლა. შემდეგ იგი ისევ უბრუნდება ბუნაგს და ძილს აგრძელებს. ასეთი ძილი, დაახლოებით, ექვს თვეს გრძელდება. გაზაფხულზე დათვი გამხდარი და დასუსტებული გამოდის.

დაწყვილება

ამერიკული შავი დათვები

დაწყვილების პერიოდი ზომიერ და არქტიკულ რეგიონებში მობინადრე დათვებისთვის, ჩვეულებრივ, გაზაფხულია. მაკეობა ხანმოკლეა, თუმცა იმის გამო, რომ დათვი არ მშობიარობს მანამ, სანამ ზამთრის შუა ძილში არ იქნება, განაყოფიერებული კვერცხუჯრედის საშვილოსნოში იმპლანტაცია ხდება მხოლოდ ოქტომბე-ნოემბერში, ამ პროცესს „დაგვიანებული იმპლანტაცია“ ეწოდება.

დათვი შობს წარმოუდგენლად პატარა ბელებს, ხშირ შემთხვევაში — ორს. ახალშობილები მხოლოდ 200-700 გრამს იწონიან და ძალიან ჰგვანან პატარა ვირთხებს. ისინი თვალაუხელელნი, უკბილონი და ბეწვის გარეშე იბადებიან. პატარები რჩებიან რა ბუნაგში დედასთან, მისი ნოყიერი რძით იკვებებიან და სწრაფად იზრდებიან. როდესაც გაზაფხულზე ისინი ბარბაცით გამოდიან ბუნაგიდან და მზეს ეფიცხებიან, უკვე მოზრდილები არიან

დათვები, როგორც წესი, ეულად ბინადრობენ, თუმცა საკვების მოპოვების დროს ხშირად იკრიბებიან. ბელები ორი-სამი წლის განმავლობაში დედასთან რჩებიან. ამ პერიოდში მდედრი დათვი კიდევ მაკეობს, ამგვარად, მამრი დათვებიც ცხოვრების რაღაც ნაწილს ნაშიერებთან ატარებენ.

საფრთხეში მყოფი დათვები

ბამბუკის დათვი - გიგანტური პანდა

საუკუნეების განმავლობაში დათვების ყველა სახეობაზე ნადირობდნენ. გამოსადეგია დათვის ხორცი, ტყავი, ცხიმი, მათ აბარებე ზოოპარკებში ან უბრალოდ სპორტული ინტერესის გამო ნადირობდნენ მათზე.

ყველაზე დიდი ზიანი მიიღო გრიზლიმ. თუმცა გადაშენების გზაზეა ჰიმალაიური, მალაიური და სათვალიანი დათვებიც.

შედარებით ნაკლები საფრთხის ქვეშ იმყოფება ბარიბალი, თუმცა წარსულში მასზე იყო გაჩაღებული უმოწყალო ნადირობა. ერთ დროს დიდი საფრთხე ემუქრებოდა თეთრ დათვსაც, თუმცა 1970 წლიდან მათ განსაკუთრებით იცავენ, რამაც ამ მტაცებლების რიცხვის საგრძნობი ზრდა გამოიწვია. უსაფრთხოდ გრძნობს თავს, ასევე, ტუჩა დათვიც, თუმცა მისი საბინადრო ტერიტორიები განადგურების პირას არის.

კლასიფიკაცია

დათვების ხუთ გვარში გაერთიანებულია შვიდი სახეობა. მათი საცხოვრებელი ადგილი მოიცავს, როგორც არქტიკას ასევე ტროპიკებს.

ჰიმალაიური დათვი

ოჯახი დათვისებრნი
- გვარი Ursus
  - თეთრი დათვი (Ursus maritimus)
  - მურა დათვი (Ursus arctos)
  - ბარიბალი (Ursus americanus)
- გვარი Helarctos
  - მალაიური დათვი (Helarctos malayanus)
- გვარი Melursus
  - ტუჩა დათვი (Melursus ursinus)
- გვარი Selenarctos
  - ჰიმალაიური დათვი (Selenarctos thibetanus)
- გვარი Tremarctos
  - სათვალიანი დათვი (Tremarctos ornatus)

ლიტერატურა

ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 3, თბ., 1978. — გვ. 344.
სამეცნიერო-შემეცნებითი კოლექცია „შემეცნების სამყარო“ №18, გვ. 269.
Bears of the World, Terry Domico, photographs by Terry Domico and Mark Newman, Facts on File, Inc, 1988, hardcover, ISBN 978-0-8160-1536-8.