აწყურის საეპისკოპოსო

აწყურის საეპისკოპოსო — ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი და დიდი საეპისკოპოსო ფეოდალურ საქართველოში. სავარაუდოა, რომ იგი შეიქმნა V საუკუნეში. აწყურის ეპისკოპოსი უნდა დასწრებოდა 506 წლის დვინის საეკლესიო კრებას, რომელსაც 24 ქართველი მღვდელმთავარი ესწრებოდა. მაწყვერელები აქტიურად იყვნენ ჩაბმული როგორც საეკლესიო, ისე შინაპოლიტიკურ ცხოვრებაში (გიორგი მაწყვერელი, ეფრემ მაწყვერელი).

აწყურის ტაძარი — საეპისკოპოსოს ცენტრი
ლაშა ხაჩიძის ფოტო

საეპისკოპოსოს საზღვრები

აწყურის ეპისკოპოსის ეპარქია თავიდან მთელი სამცხე იქნებოდა, შემდეგ აქ წარმოიშვა წურწყაბის საეპისკოპოსო. XVI საუკუნის დოკუმენტის, სამცხე-საათაბაგოს მღვდელმთავართა ნუსხის, ცნობით, მაწყვერელი გვირგვინ-ბისონიანი ეპისკოპოსია; მისი სამწყსო ყოფილა ხეობის ტერიტორია ყვიბის-კორტანეთს შორის მდებარე წყაროს ზევით, სადგერის ხევი, აწყური მიმდებარე ტერიტორიით, დიასამიძის სახლი და ახალციხისწყლის დასავლეთი ნაწილი გურიის საზღვრამდე. ამ საბუთში ჩამოთვლილ 13 ეპისკოპოსში მაწყვერელი პირველ ადგილზეა დასახელებული, როგორც უმთავრესი მღვდელმთავარი სამცხე-საათაბაგოს სამთავროში.

	„Ⴀ. Ⴋაწყვერელი გჳრგჳნ-ბისონიანი არს: Ⴀმისი სამწყსო ყვიბისი (აქ დ. ბაქრაძის ვარიანტი უმატებს: კორტანეთის შუა რომ წყარო ჰსდის, ამას ზეით ხეობა და სადგერი) და სადგერი არს, სულ აწყვერი, დიასამიძის სახლი, ახალციხე და ახალციხის წყლის გურიის აღმართი გურიის წასადგომამდი.“
	(სამცხე-საათაბაგოს მღვდელთ-მთავარნი)

ვახუშტი ბატონიშვილი ასევე მოიხსენიებს:

	„იჯდა მიტროპოლიტი, მწყემსი ყვიბის კორტანეთს ზეითისა და მტკვრის ჩრდილოეთისა და ბოცოს წყლის ჩრდილოეთის კერძოსი ვიდრე გურიის მთისამდე“
	(ვახუშტი ბატონიშვილი)

ისტორია

აწყურის საყდარი მსხვილი მიწათმფლობელი იყო. ჟამთააღმწერლის ცნობით, XIII საუკუნის II ნახევარში საქართველკოს მთავრების მიერ საეკლესიო მამულების მიტაცების დროს განსაკუთრებით დაზარალებულა აწყურის საყდარი. კათალიკოსისა და ნიკოლოზ მაწყვერელის მხილებებს არავინ უგდებდა ყურს. აღდგომის წინა დღეს მომხდარა მიწისძვრა, რომელსაც აწყურისა და მცხეთის საყდრები დაუქცევია.

სხვა მამამთავართა შორის მაწყვერელის უპირატესობა დადასტურებულია XIII და XIV საუკუნეების საერო საკანონმდებლო ძეგლებში: „განგება დარბაზობისა“ და „გარიგება ხელმწიფის კარისა“. პირველში ქართველ მღვდელმთავრებს შორის აწყურის ეპისკოპოსს მეხუთე ადგილი უკავია, მეორეში კი, სამხრეთ საქართველოს ეპისკოპოსებში იგი მეორე ადგილზეა იშხნელის შემდეგ.

ადრეც და განსაკუთრებით ოსმალთა გაძლიერების შემდეგ, XIV-XV საუკუნეებიდან, ანტიოქიის პატრიარქს არაერთგზის გამოუგზავნია თავისი ხალხი საქართველოში შესაწირავის მისაღებად. საბუთებიდან ჩანს, რომ ისინი ათაბაგების გულის მოსაგებად სეპარატისტულ განწყობილებას აღვივებდნენ და საათაბაგოს ეპისკოპოსებს ქართლის კათალიკოსისადმი ურჩობისაკენ უბიძგებდნენ. ეს კარგად ჩანს 1414-1426 წლებში დაწერილ გერასიმე მაწყვერელის ერთგულების წიგნში ქართლის კათალიკოსის მიქაელისადმი. აქ აწყურის ეპისკოპოსი პირობას დებს, რომ იგი მარადჟამს მეფისა და კათალიკოსის მლოცველ-მომხსენებელი იქნება ისევე, როგორც ძველად; არ მოიხსენიებს ანტიოქიის პატრიარქს არც მისგან გამოგზავნილ კაცს შეიწყნარებს; კათალიკოსოს გარეშე არც ვარძიის დიაკვანს აკურთხებს და არც საფარის სამწყსოს; კათალიკოსის მიერ დალოცვლილი ან შეჩვენებული, ასევე დარჩება მაწყვერელისგანაც.

XV საუკუნის II ნახევრიდან ყვარყვარე II ათაბაგმა თავისი სამთავროს ეკლესიურად გამოყოფაც მოინდომა ქართლის კათალიკოსისაგან. მან მიიმხრო სასულიერო თუ საერო წრეების უმაღლესი წარმომადგენლები, მიაღწია იმას, რომ სასურველ ეპისკოპოსს თვითონ სვამდა და მაწყვერელობასაც თვით სთავაზობდა რომელიმე მათგანს. ათაბაგის გამთიშველ საეკლესიო პოლიტიკას წინ აღუდგა ქართლის კათალიკოსი დავითი. იგი მივიდა სამცხეს, საფარის მონასტერთან (აქ იყო ათაბაგების რეზიდენცია და საძვალე) და უმცხეთოდ დანიშნულ მაწყვერელსაც და სხვა ეპისკოპოსებსაც ჯვარი აჰყარა. კათალიკოსის ამ ნაბიჯს უდიდესი შთაბეჭდილება მოუხდენია, რადგან მისგან შეჩვენებულ მღვდელმთავრებს ამიერიდან ეკრძალებოდათ ღმრთისმსახურების ჩატარება. საათაბაგოს მაღალი სამღვდელოება იძულებული გახდა დამორჩილებოდა კათალიკოს-პატრიარქს, რომელიც ეპისკოპოსებს წერილობით გაფორმებულ ერთგულების ფიცს ართმევდა.

XV საუკუნის 80-იან წლებში საქართველოში ილაშქრა იაყუბ-ყაენმა. მას აუღია ახალციხე და აწყური, საიდანაც მრავალი ტყვე წამოუყვანია და აწყურის ღვთისმშობლის ხატიც წაუღია. მანუჩარ ათაბაგმა დიდძალი ვერცხლის ფასად დაიხსნა იგი და ისევ აწყურის ტაძარში დაასვენა.

XVI საუკუნის დასაწყისში, მზეჭაბუკის ათაბაგობის დროს, ისევ განახლდა ბრძოლა აწყურის საეპისკოპოსოს გამოყოფისათვის. მაშინ ამას ხელს უწყობდა მზეჭაბუკის წარმატებები პოლიტიკურ ასპარეზზე და ისიც, რომ ანტიოქიის პატრიარქი დოროთეოს III (1511-1524 წწ.) ამ დროს სწვევია სამცხეს. მას სპეციალურად დაწერილისაბუთით უფლება მიუნიჭებია მაწყვერელისათვის საათაბაგოს ეპისკოპოსთა უმცხეთოდ კურთხევისა; მზეჭაბუკის საბრძანბელი მის წესსა და განკარგულებას უნდა დამორჩილებოდა, მთლიანად მისი სამწყსო უნდა გამხდარიყო. ამავე ხანებში მზეჭაბუკს აწყურის საყდრისათვის შეუწირავს ზარზმის მონასტერი მთელი თავისი ყმა-მამულით, აგრეთვე აჭარისა და გურიის მამულები, რომლებიც მაშინ ათაბაგს ჰქონდა დაპყრობილი.

ათაბაგის ბრძოლა ამჯერადაც მარცხით დამთავრებულა, მზეჭაბუკი გასცლია პოლიტიკურ ასპარეზს და მონაზვნად აღკვეცილა. ამის შემდეგ სამცხე-საათაბაგოს საეპისკოპოსო მამულები ისევ მჭიდროდ დაკავშირებია მცხეთის საკათალიკოსო საყდარს..

თურქ-ოსმალთა გაძლიერებული შემოტევები სამხრეთ საქართველოზე XVI საუკუნის ბოლოს აქ მათი გაბატონებით დასრულდა. აწყურის საეპისკოპოსოს ცხადია, მრევლი თანდათან უმცირდებოდა და იგი სუსტდებოდა. 1614-1618 წლებში ჯერ კიდევ იხსენიებიან აწყურის არქიეპისკოპოსები, რომელთაც ქართლის კათალიკოსი ნიშნავდა.

1645 წლის ერთ საბუთში იხსენიებიან სამცხიდან ქართლში გადმოსახლებული აწყურის ღვთისმშობლის კუთვნილი აზნაურები და გლეხები, რომლითაც როსტომ მეფე ათავისუფლებს სხვა სათხოვრისაგან მცხეთის სათხოვრის გარდა. იქვე ნათქვამია, რომ, თუ სამცხე-საათაბაგოში ოდესმე გამოჩნდებოდა ქრისტიანი მფლობელი და მოინდმებდა თავისი ხალხის უკან გადასახლებას, ამაში მას ხელს არავინ შეუშლიდა.

თურქეთის ბატონობის პერიოდში მოშლილი აწყურის საეპისკოპოსო კათედრალი ჩვენს დროშიც დიდხანს ნანგრევებად ქცეული იდგა. უკანასკნელ პერიოდში დაიწყო მისი გათხრა-გასუფთავება, რასაც ტაძრის რესტავრაცია უნდა მოყვეს.

მაწყვერელი მღვდელთმთავრების სია

• გიორგი მაწყვერელი — „მირიანის ძე“
• გერასიმე — XV საუკუნე
• 1828 — ეპარქია უეპისკოპოსოა

ლიტერატურა

• ბერძენიშვილი დ., ენციკლოპედია „საქართველო“, ტ. 1, თბ., 1997. — გვ. 272.
• ივ. ჯავახიშვილი, ქართველი ერის ისტორია, წგნ. 4, თბ., 1967