ჰაიდარ-ხან ტარივერდიევი
ჰაიდარ-ხან ტარივერდიევი (სპარს. حیدرخان عمواوغلی تاریوردی, აზერ. حیدرخان عمواوغلی تاریوردی / Heydər Xan Əmoğlu), დ. 20 დეკემბერი, 1880, ურმია, ირანის აზერბაიჯანი — 15 ოქტომბერი, 1921 წელი, გილანის საბჭოთა რესპუბლიკა) — რევოლუციური აქტივისტი, რომელიც აქტიურობდა ირანში, აზერბაიჯანსა და ცენტრალურ აზიაში და იყენებდა ტერორს ადრეული სპარსული პოლიტიკის რადიკალიზაციისთვის 1920-იანი წლები. ხოის გუბერნატორი კონსტიტუციური რევოლუციის დროს (1908-1909), ირანის კომუნისტური პარტიის გენერალური მდივანი, სპარსეთის სსრ საგარეო საქმეთა კომისარი (1921).
| ჰაიდარ-ხან ტარივერდიევი | |
|---|---|
|
აზერ. حیدرخان عم اوغلو / Heydər Xan Əmoğlu სპარს. حیدرخان عمواوغلی | |
 | |
| დაბადების თარიღი | 20 დეკემბერი, 1880 |
| დაბადების ადგილი | ურმია |
| გარდაცვალების თარიღი | 15 ოქტომბერი, 1921 (40 წლის) |
| გარდაცვალების ადგილი | გილანი |
| მოქალაქეობა |
 ირანი |
ბიოგრაფია
რედაქტირებაჰაიდარ-ხანი დაიბადა 1880 წლის 20 დეკემბერს ურმიაში, ექიმი ჰომეოპათის ალი-აქპერ აფშარის აზერბაიჯანულ ოჯახში.[1][2][3] 1886 წელს ალი-აქპერ აფშარის ოჯახი ირანიდან რუსეთში გადასახლდა. ჰაიდარ-ხანი განჯაში გაიზარდა. როგორც ტფილისის პოლიტექნიკური უნივერსიტეტის სტუდენტი, ის სიღრმისეულად გაეცნო სოციალიზმის იდეებს და 1898 წელს შეუერთდა RSDLP-ს. 1900-1903 წლებში მუშაობდა ტფილისსა და ბაქოში. შემდეგ ის დაბრუნდა ირანში და მუშაობდა ქალაქ მეშჰედში მდებარე ელექტროსადგურში, შემდეგ კი გახდა თეირანის ელექტროსადგურის დირექტორი. 1905 წელს ჰაიდარ-ხანმა შექმნა პირველი სოციალ-დემოკრატიული წრე ირანის დედაქალაქში, რომელიც 7 კაცისგან შედგებოდა. ჰაიდარ-ხანის წრე თავიდანვე თანამშრომლობდა ჰასან თაღიზადესთან და სხვა ირანელ კონსტიტუციონალისტებთან. ჰაიდარ-ხანმა თავი „მემარცხენე დემოკრატად“ დაასახელა.
ირანში საკონსტიტუციო რევოლუციის დროს ჰაიდარ-ხანმა დააარსა Ichtimai-e-Amiyun ფილიალი თეირანში. 1907 წელს ჰაიდარ-ხანის წრე და ირანული მარქსისტული წრეები გაერთიანდნენ და ჩამოაყალიბეს ირანის სოციალ-დემოკრატიული პარტია. ჰაიდარ-ხანი აქტიურად იცავდა კონსტიტუციურ რევოლუციას, ტერორისტულ ქმედებებამდეც კი, რისთვისაც 1908 წლისთვის იგი ცნობილი გახდა ფსევდონიმით „ბომბისტი“. 1909 წელს მან მონაწილეობა მიიღო მუჰამედ ალი შაჰის მკვლელობის მცდელობაში. საკონსტიტუციო მოძრაობის მეორე ფაზაში ჰაიდარ-ხანი მამედ ემინ რასულზადე ერთად შეუერთდა აზერბაიჯანის დემოკრატიულ პარტიას.
1911 წელს ირანიდან განდევნილი ჰაიდარ-ხანი წავიდა რუსეთში, იქიდან კი 1912 წელს ემიგრაციაში წავიდა თურქეთში, სადაც აქტიურად თანამშრომლობდა ახალგაზრდა თურქების რეჟიმთან. 1914 წლამდე ჰაიდარ-ხანი ძირითადად სტამბოლში ცხოვრობდა. პირველი მსოფლიო ომის დროს ჰაიდარ-ხანმა მიიღო ოფიცრის წოდება და იბრძოდა პროთურქული სამხედრო ორგანიზაციის „Musahidin-i Azarbaijan“) რიგებში. მონაწილეობდა ბრძოლებში რუსეთის საექსპედიციო ძალების წინააღმდეგ სპარსეთში და ბრიტანულ კონტიგენტებში. ეს ის დრო იყო, როდესაც ბოლშევიკმა სოციალ-დემოკრატებმა (სლოგანით „მათი ხელისუფლების დამარცხება ომში“) ფარულად მხარი დაუჭირეს პანთურქისტურ პოლიტიკურ პროექტს „ტურან იოლუ“ („გზა ტურანში“).[4] ჰაიდარ-ხანი ასევე თანამშრომლობდა ბერლინის ირანულ კომიტეტთან.
რუსეთში თებერვლის რევოლუციის შემდეგ ჰაიდარ-ხანი პეტროგრადში ჩავიდა. ბოლშევიკების ხელისუფლებაში მოსვლამდე ის მალავდა, რომ მსახურობდა თურქეთის არმიაში. 1919 წელს ჰაიდარ-ხანი ირანიდან გაემგზავრა შუა აზიაში ემიგრანტებთან ერთად სამუშაოდ, კომუნისტური ორგანიზაცია „ადალატის“ რიგებში.
ირანის კომუნისტური პარტიის დაარსების შემდეგ, ჰაიდარ-ხანი ხელმძღვანელობდა პარტიის ცენტრალურ კომიტეტს 1920 წლის სექტემბერში. 1921 წლის მაისში სეიდ ჯაფარ პიშევართან ერთად ორგანიზება გაუკეთა კომუნისტურ მოძრაობას გილიანის რესპუბლიკაში, სადაც დაინიშნა საგარეო ურთიერთობათა კომისრად კუჩეკ-ხანის კოალიციურ მთავრობაში.
ჰაიდარ-ხანი და მისი ამხანაგები რევოლუციური კომიტეტის სხდომაზე ჯენგელ პარტიზანების მეთაურის კუჩეკ-ხანის მიწვევით მივიდნენ და მოკლულნი იქნენ ამ უკანასკნელის მომხრეების მიერ (1921 წლის ოქტომბერი).
ლიტერატურა
რედაქტირება- Тадеуш Свентоховский, Brian C. Collins, Historical dictionary of Azerbaijan, USA: Scarecrow Press, 1999. — გვ. 145, ISBN 0810835509.
- Агахи А. М., Распространение идей марксизма-ленинизма в Иране, Баку, 1961, с. 27—28
- Иванова М. Н., Национально-освободительное движение в Иране в 1918—1922 гг., М., 1961
- Тари-Верды М. А., Магерамов А. И., Хайдар-хан Аму-оглы, «Народы Азии и Африки», 1971, № 5
სქოლიო
რედაქტირება- ↑ Шамида А. И., Гейдар Ами оглы (биографический очерк), Баку: Азерб. гос. изд., 1973. — გვ. 13.
- ↑ Реза Годс М., Иран в XX веке: политическая история, Наука, 1994. — გვ. 51.ორიგინალი ტექსტი (რუსული)
Нариманов послал Хайдар-хана Аму-оглы, инженера-азербайджанца, ставшего на Кавказе другом Сталина, в Иран для создания сети партийных ячеек.
- ↑ Tadeusz Swietochowski, Brian C. Collins, Historical Dictionary of Azerbaijan, Scarecrow Press, 1999. — გვ. 145, ISBN 0-8108-3550-9.
- ↑ Курировали оный проект военные преступники Энвер-паша, Талаат-паша, Назым-бей и Ахмед Агаев. Конечной целью пантюркистов было убедить тюркоязычное население Кавказа, Ирана, Крыма, Поволжья и Туркестана отделиться от России или Ирана — и присоединиться к новой мега-державе «Туран». См.: Гасанова Э. Ю., «Идеология буржуазного национализма в Турции» // Баку, изд. АН АзССР, 1966 г.; Козубский К. Э., «Под копытом» // Общеказачья газета «Станица», Москва, № 2(26), декабрь 1998 г.