აბას I (ირანი)
აბას I, შაჰ-აბას დიდად წოდებული (დ. 27 იანვარი, 1571 ― გ. 19 იანვარი, 1629) — ირანის შაჰი (1587-1629) სეფიანთა დინასტიისა, შაჰ-მუჰამად ხუდაბანდას ძე, მხედართმთავარი. მის დროს სეფიანთა ირანი პოლიტიკურად ძალზე გაძლიერდა და თავისი ძლიერების მწვერვალს მიაღწია.
| აბას I | |
|---|---|
 | |
სეფიანთა ირანის მე-5 შაჰი | |
| მმართ. დასაწყისი: | 1587 |
| მმართ. დასასრული: | 19 იანვარი 1629 |
| წინამორბედი: | მუჰამად ხუდაბანდა |
| მემკვიდრე: | სეფი I |
| პირადი ცხოვრება | |
| დაბ. თარიღი: | 27 იანვარი 1571 |
| დაბ. ადგილი: | ჰერათი, ირანი |
| გარდ. თარიღი: | 19 იანვარი 1629 |
| გარდ. ადგილი: | ყაზვინი, ირანი |
| შვილები: |
მუჰამედ ბაყერ სეფი მიზა ჰასან მირზა ჰუსეინ მირზა თამაზ მირზა მუჰამად მირზა ისმაილ მირზა იმამ-ყული მირზა |
| სრული სახელი: | აბას მირზა მუჰამადი |
| დინასტია: | სეფიანები |
| მამა: | მუჰამად ხუდაბანდა |
| დედა: | ჰაირ უნ-ნისა ბეგუმი |
| რელიგია: | შიიტური ისლამი |
დახასიათება
რედაქტირებაშაჰ-აბასი ჭკვიანი პოლიტიკოსი იყო. ქართული წყაროებით, იგი იყო „კაცი მცბიერი და მოყვარე მზაკვრობისა“[1], „მცბიერი, ხვანჯიანი, უნდო და მტერი ყოველთა მემკვიდრეთა“[2]. ასევე ახასიათებს მას თეიმურაზიც: „მძლავრი, უწყალო, ქრისტეანეთა მტანჯველი, ეროდიას წილ მჯდომელი, უბრალოს სისხლთა მჩქეფელი“. „ქვეყნის ამაოხრებელს“ უწოდებს შაჰ-აბასს არაქელ დავრიჟეციც. მართლაც, „დიდი, დიდი სახელმწიფო მოღვაწის უტყუარ ნიჭთან ერთად მას თანდაყოლილი ჰქონდა პირადი ხასიათის ისეთი თვისებები, რომლებიც მას ხშირად ადამიანურ სახეს უკარგავდნენ და კაცურ ქცევას ავიწყებინებდნენ. შაჰ-აბასი მცირე რამის გამოც ისეთს თავშეუკავებელ მრისხანებას იჩენდა ხოლმე, ისეთი ხშირად სრულიად უაზრო სისხლისზღვრა, შემაძრწუნებელი ვერაგობა და შემზარავი შურისძიება იცოდა თავის მახლობელთა წრეშიაც, რომ უნებლიეთ მისი გონებრივი ნორმალურობის შესახებ ეჭვი იბადება“[3]. ამასვე მიუთითებენ სხვა მკვლევარებიც[4].
საშინაო პოლიტიკა
რედაქტირებააბას I-ის ტახტზე ასვლის პირველსავე წლებში გამუდმებული შინაფეოდალური ომებისაგან დასუსტებულმა ირანმა ოსმალეთთან ომში (1578-1590) მარცხი განიცადა. 1590 წელს აბას I იძულებული გახდა ოსმალეთთან დაედო ირანისათვის საზარალო ზავი. შემდეგ ენერგიულად შეუდგა ცენტრალური ხელისუფლების გაძლიერებას. ებრძოდა ამირების სეპარატისტულ მისწრაფებებს, ყიზილბაშურ-თურქმანულ არისტოკრატიას სახელმწიფო და სამხედრო სარბიელზე დაუპირისპირა ირანის სამსახურში დაწინაურებული ქართველები, სომხები, ჩერქეზები (ე.წ. "ახალი არისტოკრატია"). მაგ., ისპაანის ტარუღა აუცილებლად ქართველი უნდა ყოფილიყო. ქართველებს ნიშნავდნენ ირანის პროვინციების ბეგლარბეგებად. ყულარაღასის თანამდებობაც ხშირად ქართველებს ეჭირათ. ქართველები დაწინაურდნენ კულტურულ სარბიელზეც.
აბას I-მა ჩაატარა სამხედრო რეფორმა. შექმნა მუდმივი ჯარი (თოფანქჩიებისა და ღულამთა ნაწილები), საარტილერიო პარკი (თოფხანე), ღულამთა გვარდია (ძირითადად ქართველებისაგან შედგებოდა). სამხედრო რეფორმის გატარებაში მნიშვნელოვანი როლი შეასრულეს გამაჰმადიანებულმა ქართველმა ალავერდი-ხან უნდილაძემ და ინგლისელებმა - ძმებმა ანტონ და რობერტ შერლებმა.
1598 აბას I-მა დედაქალაქი ყაზვინიდან ისპაანში გადაიტანა. ირანის ცენტრალური რაიონების აღორძინების მიზნით მშობლიური მიწიდან აყარა და ირანში გადაასახლა სომეხი ვაჭარ-ხელოსნები (1605) და ქართველი გლეხები (1616 - კახელების გადასახლება ირანში), ხელს უწყობდა ვაჭრობა-ხელოსნობისა და საქალაქო ცხოვრების განვითარებას.
საგარეო პოლიტიკა
რედაქტირებააბას I დამპყრობლურ საგარეო პოლიტიკას ატარებდა. 1601-1602 წლებში დაიპყრო ბაჰრეინის კუნძულები. ოსმალეთთან ომების შედეგად (1603-1618 და 1623) აღადგინა ირანის ბატონობა ამიერკავკასიასა და ერაყში. 1597 წელს უზბეკებს წაართვა ხორასანი, 1622 წელს დიდ მოგოლებს — ყანდაარი. დიდ ყურადღებას აქცევდა აბრეშუმით ვაჭრობას, რაც შაჰის ხაზინის მონოპოლია იყო. ცდილობდა აბრეშუმის ექსპორტი ევროპაში აეცდინა ოსმალეთის საქარავნო გზებისათვის და სპარსეთის ყურით წარემართა. 1622 ოსტინდოეთის ინგლისის კომპანიის ფლოტის დახმარებით პორტუგალიელებს წაართვა კუნძული ჰორმოზი (კუნძულის აღებას ხელმძღვანელობდა იმამყული-ხან უნდილაძე).
ირანი და საქართველო
რედაქტირებააბას I-ის საგარეო პოლიტიკაში მნიშვნელოვანი ადგილი ეჭირა საქართველოს საკითხს. ამიერკავკასიაში ბატონობის უზრუნველსაყოფად აბას I-ს აუცილებლად მიაჩნდა ქართლ-კახეთის ქრისტიანული სამეფოების ყიზილბაშურ-მაჰმადიანურ სახანოებად გადაქცევა. 1614, 1616 და 1617 წლებში ირანის ლაშქარი აბას I-ის მეთაურობით ოთხჯერ შემოესია ქართლ-კახეთს და ააოხრა (იხ. აბას I-ის ლაშქრობანი საქართველოში), 1624 წელს აბას I-ის ბრძანებით, სარწმუნოების შეცვლის მოთხოვნით, სასტიკად აწამეს კახეთის დედოფალი ქეთევანი, 1625 წელს კი აჯანყებული ქართველების წინააღმდეგ ისა-ხან ყორჩიბაშის სარდლობით კვლავ დიდი ლაშქარი გამოგზავნა (იხ. მარაბდის ბრძოლა 1625). ქართველთა აჯანყებებმა 1615, 1625 (იხ. მარტყოფის ბრძოლა) და შეუპოვარმა წინააღმდეგობამ აბას I-ის გეგმები ჩაშალა. შაჰი იძულებული გახდა საქართველოს მიმართ კომპრომისული პოლიტიკის გზას დასდგომოდა. აბას I-ის დროს ირანს გაცხოველებული სავაჭრო-ეკონომიური და დიპლომატიური ურთიერთობა ჰქონდა დასავლეთ ევროპის სახელმწიფოებთან.
ოჯახი
რედაქტირებაცოლები და ხარჭები
რედაქტირება| სახელი | ქორწინების ადგილი და თარიღი | დაიბადა | გარდაიცვალა | მშობლები |
| მაჰდი ულია | ყაზვინი, ნოემბერი, 1587 | მუსტაფა-მირზა, შაჰ თამაზის ვაჟი | ||
| ოღლანფაშა ხანუმი | ყაზვინი, ნოემბერი, 1587 | სულთან ჰუსეინ-მირზას ქალიშვილი | ||
| ყაზვინი, 1591 | მუჰამედ ხან აბასის ქალიშვილი | |||
| ფაჰრიჯაჰან ბეგუმი | ივნისი, 1597 | ქართლის მეფის, ბაგრატ VII-ს ქალიშვილი | ||
| თამარ ამილახვარი | ანდუყაფარ ამილახვრის და | |||
| დარეჯან ბაგრატიონი | სიმონ I-ის და | |||
| იაჰშენ ბეგუმი | ისფაჰანი, 1 სექტემბერი, 1602 | 1586 | ხან აჰმად ხანისა და მერიემ სულთან ბეგუმის ქალიშვილი | |
| ელენე ბაგრატიონი | 20 სექტემბერი, 1604 | დავით I-ს ქალიშვილი | ||
| 1607 | დაღესტანის ბეგლარბეგის, რუსტემის ქალიშვილი | |||
| 1607 | თაბასარანლი მესუმ ხანის ქალიშვილი | |||
| ფატმან სულთან ბეგუმი (ლელა ბაგრატიონი) | 1605 | გიორგი X-ს ქალიშვილი | ||
| 1610 | შეიხ ჰეიდარ მუქრინის ქალიშვილი |
შვილები
რედაქტირება| სახელი | დაიბადა | გარდაიცვალა | დედის სახელი |
| მუჰამედ ბაქერ სეფი-მირზა | 15 სექტემბერი, 1587 | 25 იანვარი, 1615 | თამარ ამილახვარი |
| სულთან ჰასან-მირზა | 1588 | 18 აგვისტო, 1591 | |
| სულთან ჰუსეინ-მირზა | 26 იანვარი, 1591 | ||
| თამაზ-მირზა | |||
| მუჰამედ-მირზა | 18 მარტი, 1591 | 1631 | |
| ისმაილ-მირზა | 6 სექტემბერი, 1601 | 16 აგვისტო, 1613 | |
| იმამ ყული-მირზა | 12 ნოემბერი, 1602 | 1632 | |
| შაჰზადე ბეგუმი | 1629 | ||
| ზუბეიდე ბეგუმი | 4 ოქტომბერი, 1586 | 20 თებერვალი, 1632 | |
| ხანაღა ბეგუმი | |||
| ჰევა ბეგუმი | |||
| შაჰბანუ ბეგუმი |
იხილეთ აგრეთვე
რედაქტირებალიტერატურა
რედაქტირება- ბერძენიშვილი ნ., რუსეთ-საქართველოს ურთიერთობის ისტორიიდან XVI-XVII საუკუნეთა მიჯნაზე, მის წგნ.: საქართველოს ისტორიის საკითხები, წგნ. 4, თბ., 1967;
- გაბაშვილი ვ., ქართული დიპლომატიის ისტორიიდან (საქართველო და ანტიოსმალური კოალიციები XVI-XVII სს.), «მასალები საქართველოსა და კავკასიის ისტორიისათვის», 1954, ნაკვ. 31, გვ. 59-128;
- მისივე, ქართული ფეოდალური წყობილება XVI-XVII საუკუნეებში, თბ., 1958;
- ფალფასი ნ., ზენდეგანი-ე შაჰ-ე აბბას-ე ავვალ (შაჰ-აბას I-ის ცხოვრება), წგნ. 1-4, თეირანი, 1956-1962;
- Петрушевский И. П., Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI - начале XIX вв., Л., 1949;
- Bellan I., Chah Abbas I, P., 1932
- კაციტაძე დ., ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 1, თბ., 1975. — გვ. 14.
- კაციტაძე დ., ენციკლოპედია „საქართველო“, ტ. 1, თბ., 1997. — გვ. 14-15.
სქოლიო
რედაქტირება- ↑ ბერი ეგნატაშვილი, გვ. 281
- ↑ ვახუშტი, გვ. 586
- ↑ ივ. ჯავახიშვილი, ქართველი ერის ისტორია, V. თბ., 1953, გვ. I
- ↑ «Когда с ужасом узнаешь, что он велел убить своего сына Сефи Мирзу, старшего из всех и как по личным качествам, так и по любви народной подавшего большие надежды, а двух младших велел ослепить то почти хочется приписать ему помрачение рассудка» (А. Мюллер, История Ислама, III, СПБ, 1896, ст. 408)
აბას I (ირანი) დაიბადა: 1571 გარდაიცვალა: 1629
| ||
| წინამორბედი: მუჰამად ხუდაბანდა |
ირანის შაჰი 1587 – 19 იანვარი, 1629 |
შემდეგი: სეფი |