ვიკიპედია

ნიკიტსკის ბოტანიკური ბაღი

ნიკიტსკის ბოტანიკური ბაღი [1] — სახელმწიფო ბოტანიკური ბაღი იალტის მახლობლად, კომპლექსური სამეცნიერო-კვლევითი ინსტიტუტი, რომელიც მუშაობს ბოტანიკის, მებაღეობის და მემცენარეობის საკითხებზე.

ნიკიტსკის ბოტანიკური ბაღი

ნიკიტსკის ბოტანიკური ბაღის "სავიზიტო ბარათი" — "ჩინური ფარდული მექსიკის გორაზე"
მდებარეობა
44°30′34″ ჩ. გ. 34°15′58″ ა. გ. / 44.50944° ჩ. გ. 34.26611° ა. გ. / 44.50944; 34.26611
ქვეყანა უკრაინის დროშა უკრაინა
ქალაქი ნიკიტა (ყირიმი)
ძირითადი ინფორმაცია
დაარსების წელი 1812
ტიპი ბოტანიკური ბაღი
ფართობი 11 კმ2
ბუნება
მცენარეები 50 000
[Официальный сайт, Официальный научный сайт Официальный сайт, Официальный научный сайт]
ნიკიტსკის ბოტანიკური ბაღი — მსოფლიო
ნიკიტსკის ბოტანიკური ბაღი

რუსეთის იმპერიაში „ნიკიტსკის იმპერიული ბოტანიკური ბაღი “ „იყო სახელმწიფო დაწესებულება, საბჭოთა პერიოდში იგი ექვემდებარებოდა ლენინის სახელობის სოფლის მეურნეობის მეცნიერებათა საკავშირო აკადემიას, ხოლო სსრკ-ს დაშლის შემდეგ, 2014 წლის 18 მარტამდე. იყო უკრაინის აგრარულ მეცნიერებათა ეროვნული აკადემიის სისტემის ნაწილი. 2015 წლის 4 იანვრიდან დეკემბრის ჩათვლით, როგორც ყირიმის რესპუბლიკის სახელმწიფო საბიუჯეტო ინსტიტუტი „შრომის წითელი დროშის ორდენოსანი ნიკიტსკის ბოტანიკური ბაღი — ეროვნული სამეცნიერო ცენტრი “ შედიოდა ყირიმის რესპუბლიკის სოფლის მეურნეობის სამინისტროს დაქვემდებარებაში. ბაღი მდებარეობს ყირიმის სამხრეთ სანაპიროზე სოფელ ნიკიტას და შავ ზღვას შორის.

ნიკიტსკის ბოტანიკური ბაღი ყირიმის რესპუბლიკის რეგიონული მნიშვნელობის ბოტანიკური ბაღია, ხოლო უკრაინაში წარმოადგენს ეროვნული მნიშვნელობის ბოტანიკური ბაღს.

ისტორია

რედაქტირება

დაარსება. მე-19 საუკუნე

რედაქტირება
 
ბოტანიკური ბაღი დიდი იალტის რუკაზე მითითებულია 8 ნომრით.

1811 წლის ივნისში, პეტერბურგში, იმპერატორმა ალექსანდრე I-მა ხელი მოაწერა „განკარგულებას ყირიმში საიმპერატორო სახელმწიფო ბოტანიკური ბაღის დაარსების შესახებ“. ამისათვის ყოველწლიურად 10 000 რუბლის ასიგნაცია გამოიყო. განკარგულება გამოიცა ხერსონის სამხედრო გუბერნატორის ჰერცოგ არმან ემანუელ დიუ პლესი რიშელიეს თხოვნით, რომელიც მაშინ ნოვოროსიისკის ოლქის მმართველი იყო. რიშელიეს ინიციატივას მხარი დაუჭირა იმპერატორთან დაახლოებულმა 29 წლის გრაფმა მიხაილ ვორონცოვმა, რომელიც იმპერატორთან დაახლოებული პირი იყო. რუსეთის სამხრეთში მევენახეობის მთავარი ინსპექტორის გამოჩენილი გერმანელი ბოტანიკოსის ფიოდორ ბიბერშტეინის, დახმარებით. მსახურობდა რუსეთში თითქმის ოცი წლის განმავლობაში.

 
კრისტიან სტივენის ბიუსტი ნიკიცკის ბოტანიკურ ბაღში

1812 წლის მარტში, რიშელიესა და ბიბერშტეინის რეკომენდაციით, ყირიმის სამხრეთ სანაპიროზე „საიმპერატორო ტაურიდის სახელმწიფო ბოტანიკური ბაღის“ დირექტორის თანამდებობაზე დაინიშნა ცნობილი ნატურალისტი მეცნიერი, ბიბერშტეინის თანაშემწე და სტუდენტი, 31 წლის კრისტიან ფონ სტივენი. სწორედ მისი თაოსნობით მოეწყო სამხრეთ რუსეთში ბოტანიკური ბაღი პირველი ექსპერიმენტული მებაღეობის დაწესებულების სახით. კრისტიან სტივენის გეგმის მიხედვით, ამ დაწესებულებაში უნდა შექმნილიყო სამხრეთ ევროპის ყველა სასარგებლო და ორნამენტული მცენარის ვრცელი სანერგე ყირიმში გასავრცელებლად. უკვე 1812 წლის სექტემბერში პირველად დარგეს მცენარეები.

სამი წლის შემდეგ ბოტანიკურმა ბაღმა გამოუშვა მცენარეთა პირველი კატალოგი, სადაც სარეალიზაციო ჩამონათვალში წარმოდგენილი იყო 95 ჯიშის ვაშლის ხე, 58 ჯიშის მსხალი, 6 კენკრა და 15 დეკორატიული სახეობა. [2]

სტივენის დამსახურებით ნიკიტსკის ბაღი მალე გადაიქცა მშვენიერ სანერგე და ბოტანიკურ აკლიმატიზაციის პუნქტად, რომელიც ემსახურებოდა მცენარეების აღმოსავლეთიდან დასავლეთისკენ და ევროპიდან აზიაში გადასვლის ეტაპს.

სტივენის წვლილი ბაღის ორგანიზებაში შეისწავლა აკადემიკოსმა კოპენმა და გამოაქვეყნა თავის ნაშრომში „Über Pflanzen-Akklimatisierung in Russland“, რამაც დიდი შთაბეჭდილება რიშელიეს ჰერცოგზე. 1818 წელს მან შუამდგომლობით მიმართა იმპერატორ ალექსანდრე I-ს შრომისმოყვარე მეცნიერისთვის 2000 ჩერვონეცის გამოყოფის შესახებ. ამან შესაძლებლობა მისცა სტივენს განეხორციელებინა ორწლიანი მოგზაურობა საზღვარგარეთ ბაღის მოსამარაგებლად შესაფერისი ხილისა და ხეების შესწავლისა და შერჩევის მიზნით.

12 წლის განმავლობაში დაუღალავი შრომის შედეგად კრისტიან სტივენმა შეაგროვა 450-ზე მეტი სახეობის ეგზოტიკური მცენარე. თავდაპირველი პროექტი გულისხმობდა მცენარეების თავისუფალ განთავსებას გაზონებთან და საჩვენებელ მოედნებთან.

ბაღში დაიწყო ექსპერიმენტები თამბაქოს კულტურაზე, რომლებიც შემდგომში ძალიან წარმატებით გაგრძელდა. ასევე ცდიდნენ ბოსტნეულ მცენარეებსაც. ამავდროულად, სტივენმა დიდი ენთუზიაზმით ჩაატარა კვლევები ყირიმის ველურ (ბუნებრივ) ფლორაზე.

 
მთავარი შენობა

1824 წელს კრისტიან სტივენი დასახლდა სიმფეროპოლში და ბაღის მმართველობა გადასცა თავის თანაშემწესნიკოლაი გარტვისს, თუმცა მთელ დაწესებულებას თავად ხელმძღვანელობდა.

1826 წელს ბიბერშტეინის გარდაცვალების შემდეგ, სტივენი დაინიშნა მეაბრეშუმეობის მთავარ ინსპექტორად. დროის უქონლობის გამო, მან დატოვა ნიკიტსკის ბოტანიკური ბაღის დირექტორის თანამდებობა, თუმცა დარჩა ამ დაწესებულების მთავარ ზედამხედველად. დირექტორად დაინიშნა მებაღე-ზედამხედველი ჰარტვისი.

ჰარტვისმა მთელი ცხოვრება მიუძღვნა ბოტანიკურ ბაღს. სიცოცხლის ბოლომდე 33 წლის განმავლობაში ბაღის დირექტორის პოსტს იკავებდა. ამ დროის განმავლობაში, არბორეტუმის კოლექცია გაორმაგდა და გაძლიერდა კავშირები დასავლეთ ევროპისა და ამერიკის მრავალ სავაჭრო ორგანიზაციასთან. შეაგროვა წიწვოვანი მცენარეების შესანიშნავი კოლექცია: გიგანტური სექვოია კალიფორნიიდან, კედარი, კვიპაროსები, ფიჭვები . სპეციალური ექსპედიცია მოაწყო კავკასიაში, რომელმაც ყირიმში ჩამოიტანა კავკასიური სოჭი, აღმოსავლეთის ნაძვი (Picea orientalis), როდოდენდრომები, აზალიები. ამჟამად არბორეტუმის ფართობი 40 ჰექტარია. [3]

1828 წელს ნიკიტსკის ბაღში დაარსდა სკოლა, სადაც ისწავლებოდა პრაქტიკული მებაღეობა. ამავდროულად გაჩნდა მარაოსებრი პალმები, მაგნოლიები და ჭადრები .

იმავე 1828 წელს ჰარტვისმა ჩაუყარა საფუძველი „ მაგარაჩის“ დიდ ვენახს და დააარსა მაგარაჩის მევენახეობა-მეღვინეობის დაწესებულება.

1860 წლის 24 ნოემბერს ჰარტვისი გარდაიცვალა. 1861 წლიდან 1865 წლამდე საიმპერატორო ნიკიტსკის ბაღის დირექტორი გახდა ბოტანიკოსი და გეოგრაფი ვასილი კელერი. შემდეგ 1866 წლამდე პოსტი ოფიციალურად დაიკავა პავლო-შვიდკოვსკიმ. ნიკოლაი ცაბელი ბაღს ხელმძღვანელობდა 14 წლის განმავლობაში, 1880 წლამდე, განსაკუთრებით დიდ ყურადღებას უთმობდა მევენახეობას.

1869 წელს ცაბელმა მაგარაჩის მევენახეობა-მეღვინეობის დაწესებულება ნიკიტსკის მებაღეობისა და მეღვინეობის სკოლად აქცია, 5 წლიანი კურსით და I კატეგორიის ქვედა სასოფლო-სამეურნეო სკოლების უფლებებით. გარდა ამისა, სკოლაში ფუნქციონირებდა მეღვინეობის უმაღლესი პრაქტიკული კურსები. 1895 წელს სულ 84 სტუდენტი იყო, უმაღლეს კურსებზე 14 პრაქტიკანტი. 1869 წლიდან XIX საუკუნის ბოლომდე სკოლა 129 ადამიანმა დაამთავრა.

1880-იანი წლებიდან მე-20 საუკუნის დასაწყისამდე ნიკიტსკის ბაღში შეწყდა ფართო ექსპერიმენტული სამუშაოები დაფინანსების შემცირების გამო. ბაღის ისტორიის ამ პერიოდში მხოლოდ ნიკიტსკის მევენახეობა-მეღვინეობის სკოლამ განაგრძო წარმატებით არსებობა. როგორც 1910 წლის 15 იანვრის ბაღის დირექტორის მ. შჩერბაკოვის ჩანაწერებში იყო აღწერილი, რომ საგანმანათლებლო საქმიანობამ მთლიანად შთანთქა ბაღში ადრე ჩატარებული ექსპერიმენტული სამუშაოები. [4]

1892 წელს შეიქმნა ნიკიტსკის ბოტანიკური ბაღის სამეცნიერო მუზეუმი..

XIX საუკუნის ბოლოს ნიკიტსკის ბაღი შედგებოდა დაახლოებით 116 დესატინისგან, საიდანაც 32 დესატინი იყო ვენახების, ხილისა და დეკორატიული ბაღების, ბოსტნეულის ბაღების, სანერგეების და თამბაქოს პლანტაციის (ვენახებს ეკავა დაახლოებით 17 დესატინი). 2500-დან 3000 ვედრომდე ღვინო იწურებოდა.

XX საუკუნე

რედაქტირება

1907 წლიდან ბოტანიკური კვლევები გაფართოვდა, მაგრამ შეწყდა სტივენის გამგზავრების შემდეგ. ბაღში მთავარი ფიზიოლოგის მომავალი აკადემიკოსის ვ. ლიუბიმენკოს ჩამოსვლის შემდეგ 1908 წელს მოეწყო ბოტანიკური კაბინეტი. მეცნიერს შეუერთდნენ გამოჩენილი ბოტანიკოსები ი. კუზნეცოვი და ე. ვულფი. 1914 წელს ე. ვულფმა შექმნა ჰერბარიუმი. ამჟამად, ეს ჰერბარიუმი წარმოადგენს ყირიმის ფლორის უდიდეს საცავს ყოფილი სსრკ-ს ტერიტორიაზე, რომელიც 100 ათასზე მეტ ჰერბარიუმის ფოთოლს ითვლის.

1912 წელს ბაღის ასი წლისთავის აღსანიშნავად ქვედა პარკის შესასვლელთან დაიდგა ანტიკურ სტილში შესრულებული საზეიმო კოლონადა და განხორციელდა ბაღის ტერიტორიის ზოგადი გამწვანება.

1935 წლიდან 1957 წლამდე ბოტანიკურ ბაღს ეწოდა ვიაჩესლავ მოლოტოვის სახელობის ბაღი. იმ დროს მთავარ ხეივანში იდგა მოლოტოვის ბიუსტი, რომელიც 1962 წელს ვ. ლენინის ბიუსტით შეცვალეს.

დიდი სამამულო ომის დროს გერმანული ჯარების ოკუპაციამ უზარმაზარი ზიანი მიაყენა ბაღს. სამხედროებმა გაანადგურეს დიდი რაოდენობით მცენარეები და წაიღეს ვულფის მიერ შეგროვებული ყველაზე ძვირფასი ჰერბარიუმი. 1944 წლის აპრილში იალტის განთავისუფლებისთანავე, ნიკიტსკის ბაღში დაიწყო აღდგენითი სამუშაოები. ბაღის დირექტორმა, ანატოლი კოვერგამ ნამდვილად გნირობა გამოიჩინა: ათასობით კილომეტრი გაიარა პოლონეთსა და გერმანიაში, მან აღმოაჩინა გატანილი ჰერბარიუმი ბერლინის მახლობლად მდებარე პატარა ადგილას და ყირიმში დააბრუნა.

ომის შემდეგ ბაღს მართავდა სოფლის მეურნეობის მეცნიერებათა გაერთიანების ვ. ლენინის სახელობის აკადემია ბაღს ჰქონდა სამი ფილიალი — ცენტრალური, სტეპნოე და პრიმორსკოე, ასევე ინტროდუქციულ-საკარანტინო პიტომნიკი. 1962 წელს ბაღი დაჯილდოვდა შრომის წითელი დროშის ორდენით.

1973 წლისთვის ბაღის ფართობი განყოფილებებთან ერთად შეადგენდა დაახლოებით 960 ჰექტარს, 1986 წლისთვის - იყო 996 ჰექტარი. [5]

უკრაინა

რედაქტირება
 
50 გრივნიანი სამახსოვრო მონეტის რევერსი

ნიკიტსკის ბოტანიკური ბაღი წარმოადგენს უკრაინის აგრარულ მეცნიერებათა ეროვნული აკადემიის ეროვნულ სამეცნიერო ცენტრს.

2001 წლის დეკემბერში, ნიკიტსკის ბოტანიკური ბაღის დენდრარიუმმა, ხოლო 2009 წლის სექტემბერში ბაღის ყირიმის ჰერბარიუმის კოლექციამ მიიღო უკრაინის ეროვნული მემკვიდრეობის სტატუსი — ისინი შეიტანეს სამეცნიერო ობიექტების სახელმწიფო რეესტრში, რომლებიც ქმნიან უკრაინის ეროვნულ მემკვიდრეობას.

უკრაინის დამოუკიდებლობის წლებში აშენდა ვარდების ბაღი და ორი პარკი: პრიმორსკი და მონტედორი. ისინი ოფიციალურად დაკეტეს სარემონტოდ, შემდეგ იქ შეიქმნა კვლევითი ინსტიტუტი, რომელმაც იჯარით აიღო პარკების მიწა, შემდეგ კი მოახდინა პრივატიზება და ააშენა კოტეჯები.[6]

2005 წელს კომპანია Consol-ის მიერ არალეგალურად დაიწყო ბაღის სანაპირო ტერიტორიის 3,7 ჰა ფართობზე ელიტური კოტეჯების მასობრივი მშენებლობა. [7] [8] ამ მონაკვეთზე მდებარეობდა ნიკიტსკის ბაღის ვარდების ცნობილი კოლექცია, რომელიც 1980-იანი წლების შუა პერიოდში ითვლიდა შიდა და უცხოური სელექციის დაახლოებით 2000 სახეობას.

სახლები, რომლებიც ააშენეს პარკების ტერიტორიაზე ეკუთვნის ყირიმის ყოფილ პრემიერ მინისტრს სერგეი კუნიცინს, უკრაინის ყოფილ პრემიერ მინისტრს ვალერი პუსტოვოიტენკოს, სულ მცირე მის 20 მოადგილეს, ყოფილ გენერალურ პროკურორს სვიატოსლავ პისკუნს და მის მოადგილეს ვიქტორ შემჩუკს, ყოფილ შინაგან საქმეთა მინისტრ გენადი მოსკალის და უკრაინის უშიშროების სამსახურის სხვა წარმომადგენლებს. [6]

2012 წელს ნიკიტსკის ბოტანიკურმა ბაღმა 200 წლის იუბილე აღნიშნა. იმავე წელს ბაღის უკრაინულმა ხელმძღვანელობამ მოახდინა ლენინის ბიუსტის დემონტაჟი რომელიც მთავარ ხეივანში 1962 წლიდან იდგა. [9]

რუსეთი

რედაქტირება
 
ქრიზანთემების მეჯლისი. 2014 წელი

2014 წლის გაზაფხულზე მოხდა რუსეთის ფედერაციის მიერ ყირიმის ანექსია. ამავე პერიოდში, 2014 წლის აპრილში, ყირიმის რესპუბლიკის სახელმწიფო საბჭოს პრეზიდიუმმა თავისი დადგენილებით შექმნა ყირიმის რესპუბლიკური საწარმო „ნიკიტსკის ბოტანიკური ბაღი — ყირიმის სამეცნიერო ცენტრი“, რომელსაც გადაეცა ნიკიტსკის ბოტანიკური ბაღის-სამეცნიერო ცენტრის მთელი ქონება. . შეიცვალა დირექტორიც: დაინიშნა იური პლუგატარი. ახლად შექმნილი ორგანიზაცია მმართველობაში გადაეცა ყირიმის განათლების, მეცნიერებისა და ახალგაზრდობის სამინისტროს. [10]

2019 წელს ყირიმის მემკვიდრეობის სახელმწიფო კომიტეტმა სასამართლოს მეშვეობით დაავალა ბაღის ხელმძღვანელობას 2012 წელს დაშლილი ლენინის ძეგლის პირვანდელ მდგომარეობაში აღდგენა. [9]

ყოველ შემოდგომაზე ნიკიტსკის ბაღში ქრიზანთემების მეჯლისი იმართება. [11] ასევე არის ტიტების, ზამბახის, კლემატის და ვარდების გამოფენები.[12]

თანამედროვე სამეცნიერო საქმიანობა

რედაქტირება

ბოტანიკურ ბაღში შეიქმნა სადისერტაციო საბჭო D 900.004.01 შემდეგ სპეციალობებში [13] :

  • 02/03/01 – ბოტანიკა (ბიოლოგიური მეცნიერებები)
  • 03.02.08 – ეკოლოგია (ბიოლოგიური მეცნიერებები)

ხელოვნებაში

რედაქტირება
  • ფერადი ვიზუალური ფილმი „ ნიკიტსკის ბოტანიკურ ბაღში“ (1952), რეჟ. იური ოზეროვი
  • საკულტო ფილმი „ ASSA “ (1987 წელი, რეჟისორი სერგეი სოლოვიოვი ),ყირიმის დაკვირვების სცენები გადაიღეს ნიკიტსკის ბოტანიკურ ბაღში.
  • ჯგუფს „დროის მანქანა" აქვს სიმღერა „ნიკიტსკის ბოტანიკურ ბაღში" ალბომში „Unreleased, ნაწილი 2“.
  • 2012 წელს, ნიკიტსკის ბოტანიკური ბაღის 200 წლისთავის აღსანიშნავად უკრაინის ეროვნულმა ბანკმა გამოუშვა სამახსოვრო ვერცხლის მონეტა „ნიკიტსკის ბოტანიკური ბაღის 200 წელი“, რომლის ნომინალური ღირებულება 50 გრივნას შეადგენს. [14]

ფილატელიაში

რედაქტირება

საბჭოთა პერიოდის მარკები:

2012 წელს უკრაინულმა ფოსტამ გამოუშვა მარკების სერია, რომელიც ეძღვნებოდა ნიკიტსკის ბოტანიკური ბაღის ორსაუკუნოვან იუბილეს. [15] ვარდების ჯიშები ნიკიტსკის ბოტანიკური ბაღიდან რუსულ საფოსტო მარკებზე [16] :

  • რუსეთის საფოსტო მარკები, 2022 წელი
  •  
    ბლაგოვესტი
  •  
    პეპელა-პოლკა
  •  
    ფეოდოსიის სილამაზე
  •  
    ემი

გალერეა

რედაქტირება
  •  
    ადმინისტრაციის შენობა და საცურაო აუზი
  •  
    პალმების გამზირი
  •  
    წყლის კასკადი
  •  
    კაქტუსის სათბური
  •  
    ვარდები სათბურში
  •  
    კანნი
  •  
    კაქტუსები
  •  
    სუკულენტები

ლიტერატურა

რედაქტირება
  • Никитский ботанический сад: фотоочерк / Фото В. А. Хоменко / Текст В. А. Хоменко и науч. сотрудн. Никитского ботанического сада В. К. Коробицина. — Симферополь: Крымиздат, 1963. — 50 с. — 25 000 экз.
  • Голубева И. В., Кормилицын А. М. Никитский Ботанический сад. — Киев: Мистецтво, 1978.
  • Крюкова И. Никитский ботанический сад. История и Судьбы. 2-е изд, испр. и доп. - Симферополь: Н. Орианда, 2017. - 496 с., илл. ISBN 978-5-9909600-6-0

სქოლიო

რედაქტირება
  1. ↑ Полное современное официальное название — Федеральное государственное бюджетное учреждение науки «Ордена Трудового Красного знамени Никитский ботанический сад — Национальный научный центр» Российской академии наук (РАН).
  2. ↑ Государственный Никитский ботанический сад დაარქივებული 2009-08-12 საიტზე Wayback Machine. , «ИнфоСад»
  3. ↑ Официальный сайт НБС. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2013-01-30. ციტირების თარიღი: 2009-02-21.
  4. ↑ История Никитского ботанического сада დაარქივებული 2010-06-14 საიტზე Wayback Machine. , НБС-ННЦ
  5. ↑ НИКИТСКИЙ БОТАНИЧЕСКИЙ САД ВАСХНИЛ. ციტირების თარიღი: 2010-01-31
  6. ↑ 6.0 6.1 История Никитского ботанического сада. ციტირების თარიღი: 2019-07-18
  7. ↑ Официальный сайт Никитского ботанического сада. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2010-06-22. ციტირების თარიღი: 2010-02-09.
  8. ↑ Чиновники и нардепы застраивают Никитский сад элитными коттеджами დაარქივებული 2017-10-12 საიტზე Wayback Machine. . Главред.
  9. ↑ 9.0 9.1 В Никитском ботсаду Ленин заменит Флору. РИА Крым. ციტირების თარიღი: 2019-07-19
  10. ↑ Постановление Президиума ГС РК «О Крымском республиканском предприятии „Никитский ботанический сад — Крымский научный центр“». ციტირების თარიღი: 2014-08-25
  11. ↑ Бал хризантем в Крыму. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2013-01-01. ციტირების თარიღი: 2013-01-04
  12. ↑ В Москве утверждают, что семейный бизнес спикера крымского парламента незаконно владеет землёй Никитского ботсада. ციტირების თარიღი: 2020-11-11
  13. ↑ сайт ВАК России. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2015-01-28. ციტირების თარიღი: 2015-01-28
  14. ↑ [https://www.bank.gov.ua/control/uk/currentmoney/cmcoin/details?coin_id=545 Пам'ятні монети України та сувенірна продукція. 200 років Нікітському ботанічному саду]. ციტირების თარიღი: 2019-08-23
  15. ↑ «Нікітський ботанічний сад. 200 років». ციტირების თარიღი: 2013-06-29
  16. ↑ Серия «Флора России. Цветы. Розы». АО «Марка». ციტირების თარიღი: 2023-05-20
მოძიებულია „https://ka.wikipedia.org/w/index.php?title=ნიკიტსკის_ბოტანიკური_ბაღი&oldid=4648629“-დან