ისლამი ბაშკირეთში

ისლამი ბაშკირეთში — ბაშკირეთში გავრცელებული მონოთეისტური რელიგია.

ისტორია

ისლამის გავრცელებას ბაშკირეთში ხელი შეუწყო სავაჭრო-ეკონომიკურმა კავშირებმა მუსლიმურ ქვეყნებთან, რომლებიც დამყარდა მე-8-მე-9 საუკუნეებში. ურალის პირველი მუსლიმური არქეოლოგიური ძეგლია ბაშკირეთის იშიმბაის რეგიონში აღმოჩენილი რის ლევაშოვსკის სამარხი. გათხრების დროს ნაპოვნია 706 და 712 წლების არაბთა სახალიფოს სამი ვერცხლის დირჰემი და ოქროს დინარი, ასევე სამარხები სხეულის გასწვრივ გაშლილი ხელებით და თავით დასავლეთით, რაც იძლევა სამარხი, ადრეული მუსლიმურ. სასაფლაოდ იქნას მიჩნეული.

არსებობს ვარაუდები, რომ წინასწარმეტყველმა მუჰამედმა თავისი თანამოაზრეები ( საჰაბამი ) VII საუკუნეში გაგზავნა სამხრეთ ურალში თურქი ღვთისმეტყველი ოსმან ნური თოფბაში და სუფიური თარიქა ნაქშბანდიას ხელმძღვანელი შეიხი მუჰამედ ნაზიმ ალ-ჰაკანი საუბრობენ ბაშკირეთში გაგზავნილი სამი საჰაბის შესახებ.

ისტორიკოსები ჰისამეთდინ ბინ შარაფუთდინი და თაჯედინ იალსიგულ ალ-ბაშკორდი ასევე იტყობინებიან იმ ბაშკირების შესახებ, ვინც პირველებმა მიიღეს ისლამი. წიგნში "ბულგარეთის ისტორია"ჰისამითდინ ბინ შარაფეთდინი წერდა, რომ ბაშკირებმა ისლამი მიიღეს თავიანთ მეზობლებზე ბევრად ადრე ჰიჯრის კალენდრის მიხედვით 195 წელს (ე. ი. 748 წ.). თურქეთის ისტორიაში "ქუნჩ-ალ-აქბარი"("მოვლენების არსი")ნახსენებია, რომ ბაშკირებს ჰქონდათ დაახლოებით 70 ქალაქი და სიმაგრე, ხოლო ისლამი მიიღეს 530 წელს ჰიჯრის კალენდრით (ე. ი. 1152 წ.)

ჰუსეინ-ბეგის მავზოლეუმი. XIV ს.

ცენტრალური აზიის ქვეყნებთან კულტურულმა, სავაჭრო და ეკონომიკურმა ურთიერთობამ ხელი შეუწყო ბაშკირეთში ჰანაფი მაჰაბის სწავლების გავრცელებას. ბაშკირებში ისლამის გავრცელებას ასევე ემსახურებოდა ვოლგის ბულგარეთის მიერ 922 წელს ისლამის სახელმწიფო რელიგიად აღიარება, რომელიც მოიცავდა ბაშკირეთის დასავლეთ ნაწილის ტერიტორიებს. მაგრამ ალენ ფრანკის თქმით "ბაშკირების მიერ ჩაწერილ მრავალრიცხოვან და ხშირად ძალიან არქაულ ლეგენდებში ისლამიზაციის შესახებ ყველაზე მნიშვნელოვანი ის არის, რომ მათში ბულგარული ქალაქი საერთოდ არ ფიგურირებს და ისლამიზაცია მიეკუთვნება მისიონერებს ბუხარადან, ბაღდადიდან და ანატოლიიდან“ ადრეულ ეტაპზე ბაშკირებს შორის ისლამის გავრცელებაში.

დიდი როლი ითამაშეს იასავიასა და ნაქშბანდიას სუფიური საძმოს მისიონერებმა, რომლებმაც შეაღწიეს სამხრეთ ურალში შუა აზიის ცენტრალური ქალაქებიდან ძირითადად ბუხარადან.

ბაშკირები შუადღის ლოცვაზე სოფელ მულდაკაევოს მახლობლად. 1890-იანი წლები მაქსიმ დიმიტრიევის ფოტო.

ბაშკირეთის მუსულიმური ოქროს ურდოს, ყაზანისა და ციმბირის სახანოების, ნოღაის ურდოს შემადგენლობაში ყოფნამ, ასევე გავლენა იქონია ბაშკირებს შორის ისლამის პოზიციის შემდგომ განმტკიცებაზე. უზბეკ- ხანის დროს (1312-1342) ისლამი გახდა ოქროს ურდოს სახანოს ოფიციალური რელიგია. მისი მმართველობის პერიოდში მუსლიმი მქადაგებლები, რომლებმაც სულიერი განათლება მიიღეს ბულგარში, გაგზავნეს ბაშკირებში მისიონერული მიზნებისთვის. ბაშკირეთის მდინარეების — ბელაიას, ურშაკის, დემას, ჩერმასანის, იკას ხეობებში, სადაც 20-ზე მეტი მუსლიმი მისიონერის საფლავია.

ბაშკირეთის რუსეთთან შეერთების ერთ-ერთი მთავარი პირობა იყო ბაშკირი ხალხის რელიგიის თავისუფლებისა და ტრადიციული ადათ-წესების დაცვა. ცარისტული ხელისუფლების მიერ ხელშეკრულებების პირობების დარღვევამ (იძულებითი გაქრისტიანება და ა.შ.) ) არაერთხელ გამოიწვია ბაშკირეთის აჯანყებები. მაგალითად, მე-17 საუკუნის ბოლოს სეიდ-ბატირის (საფარ-ხანის) აჯანყებამ ჯიჰადის ფორმა მიიღო.

ისტორიკოსი ვ. ნ. ვიტევსკი წერდა ბაშკირეთში მთავარი საკურთხევლის — აზიევის მეჩეთის შესახებ, რომელიც აშენდა დაახლოებით XIII-XIV საუკუნეებში და "წარმოადგენდა ბაშკირების სათათბირო ადგილს ყველა არეულობის დროს" . 1736 წლის გაზაფხულზე მეჩეთი დაანგრიეს ი. კირილოვი სადამსჯელო რაზმებმა ბაშკირული აჯანყებების ჩახშობის დროს . მე-17-18 საუკუნეებისთვის მუსლიმური ცხოვრების ნორმები და ღირებულებები გადამწყვეტი გახდა ბაშკირების ცხოვრებაში, მათ ოჯახებში, ქორწინებასა და ინტერპერსონალურ ურთიერთობებში. პარალელურად, ბაშკორეთში ვითარდებოდა მუსლიმური განათლება, გაიხსნა ახალი მედრესეები და მექთებები. 1788 წელს უფაში დაარსდა ორენბურგის მუჰამედის სულიერი კრება ცარისტული ხელისუფლების მიერ, რომელიც აკონტროლებდა მუსლიმებს. ამავდროულად გამყარდა ისლამისა და ოფიციალური მუსლიმი სამღვდელოების პოზიციები ურალ-ვოლგის რეგიონში. მე-19 საუკუნის ბოლოს უფას პროვინციაში 2000-მდე მუსლიმი სასულიერო პირი იყო. ხალხში დაცული იყო მუსლიმური დღესასწაულები, რიტუალები, წმინდა ადგილების მომლოცველობის ტრადიციები. მუსლიმური რიტუალების და ცხოვრების ნორმების დაცვის აუცილებლობამ ხელი შეუწყო დამწერლობის განვითარებას არაბული გრაფიკის საფუძველზე, მეჩეთების მშენებლობას.

მედრესე "გალია"

XIX საუკუნის ბოლოს მუსლიმებში რეფორმისტული და ტრადიციონალისტური განწყობები გაძლიერდა. ტრადიციონალისტური რეაქცია ( კადიმიზმი ) გამოიხატა კონსერვატიული მოლების მოწოდებაში, ჩაკეტილიყვნენ რელიგიურ თემში და რუსული მოდერნიზაციის პროცესების იგნორირება მოეხდინათ. . ჯადიდების რეფორმატორული მოძრაობა, რომელიც დაიწყო ეროვნულ ინტელიგენციასა და პროგრესულ მოლებსს შორის, ისლამის, როგორც მსოფლმხედველობის სისტემის შესანარჩუნებლად, ცდილობდა მუსლიმური საზოგადოების მოდერნიზაციას მისი ეკონომიკის, კულტურის სეკულარიზაციით და სოციალური და პოლიტიკური ცხოვრების ორგანიზებით. ამავდროულად, გააქტიურდა ბაშკირული საზოგადოების მარგინალიზაციისა და მოსახლეობის მნიშვნელოვანი ნაწილის გაღატაკების პროცესები. იშანიზმი გახდა მოთხოვნადი — დეგრადირებული სუფიზმი, რომელმაც დაკარგა ფილოსოფიური და ეთიკური საფუძვლები, მაგრამ შეინარჩუნა რიტუალები და სოციალური ურთიერთობების ფორმები. იშანიზმი რეგიონში წარმოდგენილი იყო ნაკშბანდია უჯადიდიას საძმოს ტრადიციით, რომლის გამორჩეული თვისება იყო განსაკუთრებული გატაცება რიტუალებისა და დოგმების მიმართ. მისი ბევრი შეიხი, გარდა რელიგიური და მასწავლებლობისა, დაკავებული იყო ბიზნესით, პოლიტიკით და გახდა მსხვილი მიწათმოქმედი. ანუ მორალური თვითგანვითარების სისტემა ამოიღეს სუფიზმიდან, დარჩა მხოლოდ რიტუალური ფორმა.

ეთნოგრაფიული ექსპედიციები 1893, 1894 და 1896 წლებში ბაშკირეთის ტერიტორიაზე ყველა სოფელში მეჩეთებს ხვდებოდნენ. 1913-1915 წლებში უფას პროვინციაში არსებობდა 1579 მუსლიმური დაწყებითი სკოლა ( მექთები ), სადაც სწავლობდა 91000 მოსწავლე (შაკირდი), რომელთაგან 18000 გოგონა იყო. XIX საუკუნეში ბაშკირეთში გავრცელდა სუფიზმის მრავალსახეობა, კლასიკური მუსლიმური ფილოსოფიის ტენდენცია — იშანიზმი . ისლამური განათლების ცენტრები იყო მედრესეები "გალია", "გუსმანია", "რასულია", სტერლიბაშევსკის მედრესე, "ხუსაინია" და სხვა, რომელთაგან ზოგიერთში სწავლების ახალი მეთოდები დაინერგა.

III ბაშკირული კონგრესი (კურულტაი), გაიმართა 1917 წლის 8-დან 20 დეკემბრამდე ორენბურგში. კონგრესმა დაამტკიცა მე-12 რეზოლუცია, რომელმაც გამოაცხადა რელიგიის გამოყოფა სახელმწიფოსგან და ყველა რელიგიის თანასწორობა. აღიარებულ იქნა, რომ: „ ბაშქურდისტანის სულიერ ადმინისტრაციას, როგორც ავტონომიურს, უფლება აქვს გახსნას სულიერი, კულტურული და საგანმანათლებლო დაწესებულებები (მექთებე, მედრესეები, ბიბლიოთეკები და სხვა)“ . ირჩევენ კანტონურ ქადისებს . 1924 წელს DUM-ს ეწოდა ავტონომიური ბაშკირის სსრ მუსლიმთა ცენტრალური სულიერი ადმინისტრაცია (TSDUM BASSR). ორენბურგის მუჰამედის სულიერ კრებას 1917 წელს გადაერქვა სახელი დ ეწოდა შიდა რუსეთისა და ციმბირის მუსლიმთა ცენტრალური სულიერი ადმინისტრაცია, შემდეგ მას მოიხსენიებდნენ როგორც რსფსრ მუსლიმთა ცენტრალურ სულიერ ადმინისტრაციას, რუსეთისა და ციმბირის მუსლიმთა ცენტრალურ სულიერ ადმინისტრაციას . ახლა რუსეთის მუსლიმთა ცენტრალური სულიერი ადმინისტრაცია ). უფა ყოველთვის რჩებოდა ამ სულიერი ადმინისტრაციის ცენტრად. 1926 წელს დაახლოებით 700 მეჩეთი იყო BASSR-ის ცენტრალური სულიერი მუსლიმური საბჭოს იურისდიქციის ქვეშ, მათ შორის თათრული ავტონომიური საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკის არსკის კანტონის 9 მუსლიმური სამრევლო , ბაშკირეთის ტერიტორიაზე მდებარე 1718 მეჩეთი შედიოდა. რსფსრ ცენტრალური სულიერ ადმინისტრაციაში , ხოლო 1935 წელს — 300 და 700, შესაბამისად 1920-1930-იან წლებში ბაშკირეთის ასსრ-ში, ისევე როგორც სსრკ-ს სხვა რეგიონებში, მიმდინარეობდა ბრძოლა რელიგიების წინააღმდეგ. ბრძოლას თან ახლდა მეჩეთების ნგრევა, რელიგიური საგანმანათლებლო დაწესებულებების დახურვა, მორწმუნეებში ახალი დღესასწაულებისა და ტრადიციების შემოღება. შედარებისთვის: თუ 1927 წელს იყო 2414 მეჩეთი, მაშინ 1934 წელს - 323, ხოლო 1940 წელს რესპუბლიკაში მხოლოდ 12 მეჩეთი იყო დარჩენილი. მაჰმადიანი სამღვდელოების ნაწილი რეპრესიებს ექვემდებარებოდა. რეპრესიების შესუსტება დიდი სამამულო ომის დროს მოხდა.

1980-იან წლებში რესპუბლიკაში აღდგა დახურული მეჩეთები და აშენდა ახლები, გაიხსნა მუსლიმური საგანმანათლებლო დაწესებულებები. 1990 წელს უფაში მოწვეული იქნა მუსლიმთა ყრილობა. 1992 წელს შეიქმნა ბაშკირეთის მუსლიმთა სულიერი საბჭო . დაიწყო სულიერი ლიტერატურის გამოცემა: გაზეთები „ისლამი და საზოგადოება“, „ბულგარი“. ბაშკირეთის რესპუბლიკაში მუსლიმური არდადეგების დღეები ეიდ ალ-ფიტრი და ეიდ ალ-ადჰა არასამუშაო გახდა.

[1989]] წელს უფაში გაიმართა DUMES-ის 200 წლის იუბილესა და ურალ-ვოლგის რეგიონის ხალხების მიერ ისლამის მიღების 1100 წლისთავისადმი მიძღვნილი საზეიმო ღონისძიებები. 1989 წელს, სსრკ მინისტრთა კაბინეტის რელიგიურ საკითხთა საბჭოს განკარგულების საფუძველზე , უფაში გაიხსნა რიზაითდინ ფახრედინის სახელობის მედრესე, რომელიც 2003 წელს გადაკეთდა რუსეთის ისლამურ უნივერსიტეტად . ასევე უფაში გაიხსნა მარიამ სულთანოვას სახელობის მედრესე "გალია", სტერლიტამაკში - მედრესე "ნურ ალ-იმანი", ოქტიაბრსკში - მედრესე "ნურ-ულ-ისლამი".

თანამედროვეობა

21-ე საუკუნეში, ბაშკირეთის რესპუბლიკის მრავალი მაცხოვრებელი იცავს ისლამურ ტრადიციებს, სტუმრობს მეჩეთებს და აღნიშნავს რელიგიურ დღესასწაულებს. ისლამური რელიგიის გავრცელება ნელი ტემპით,იძულების გარეშე ხდება, ნაკლებად ახალგაზრდებსა და მამაკაცებში და უფრო მეტად ქალებში. რწმენისა და რელიგიათაშორისი ურთიერთობების საკითხებს სწავლობენ. ბაშკირი მეცნიერები რესპუბლიკაში სულ 22 კონფესიაა აღიარებული.

2011 წელს, ნარისტაუს მთასთან, ბაშკირეტის მიაკინსკის რაიონის სოფელ ილჩიგულოვოს მახლობლად, აღმართეს მემორიალი წინასწარმეტყველ მუჰამედის თანამოაზრეების( საჰაბ ) ზუბაირ ბინ ზაითისა და აბდურაჰმან ბინ ზუბაირის საპატივსაცემოდ.

2013 წელს რესპუბლიკაში 1060 მეჩეთი იყო .

უფაში არის ბაშკირეთის რესპუბლიკის მუსლიმთა სულიერი ადმინისტრაციის მუფთის რეზიდენციები, რუსეთის მუსლიმთა ცენტრალური სულიერი ადმინისტრაცია და მისი მუხთასიბათი —- ბაშკირეთის რესპუბლიკის მუსლიმთა რეგიონალური სულიერი ადმინისტრაცია TsDUM.

მეჩეთები

• 
  მუნირას მეჩეთი. უფა
• 
  მეჩეთი ლალა "ტულპანი"
• 
  ზაინულ იშანას სახელობის მეჩეთი

ლიტერატურა

• Аминев З. Г., Л. А. Ямаева Региональные особенности ислама у башкир. — Уфа, 2009.
• В память столетия Оренбургского Магометанского Духовного Собрания, учрежденного в г. Уфе. СПб, 1892.
• Ислам от Каспия до Урала: Макрорегиональный подход: Сб. статей. — М., 2007.
• Казанцев И. Описание башкирцев. Оренбургские губернские ведомости. СПб., 1866.
• Калимуллин Б. Г. Архитектурные памятники Башкирии. Уфа, 1958.