დაშქესანის რაიონი
დაშქესანის რაიონი (აზერ. Daşkəsən rayonu) — ადმინისტრაციული ერთეული აზერბაიჯანის დასავლეთით. ცენტრი ქალაქი დაშქესანია.
| რაიონი | ||
|---|---|---|
|
დაშქესანის რაიონი აზერ. Daşkəsən rayonu | ||
 | ||
| ქვეყანა |
 აზერბაიჯანი | |
| რეგიონი | განჯა-ყაზახის რეგიონი | |
| ადმ. ცენტრი | დაშქესანი (აზერბაიჯანი) | |
| კოორდინატები | 40°31′05″ ჩ. გ. 46°04′58″ ა. გ. / 40.51806° ჩ. გ. 46.08278° ა. გ. | |
| დაარსდა | 1930 | |
| ფართობი | 1 046,97 კმ² | |
| ოფიციალური ენა | აზერბაიჯანული ენა | |
| მოსახლეობა | 34 996 კაცი (2018) | |
| სასაათო სარტყელი | UTC+04:00 | |
| სატელეფონო კოდი | +994 216 | |
| საფოსტო ინდექსი | 1600 | |
| საავტომობილო კოდი | 16 | |
| ოფიციალური საიტი | http://www.dashkesen-ih.gov.az | |
| ||
მოკლე ისტორია რედაქტირება
თავდაპირველად რაიონს დასტაფიურის რაიონი ერქვა. მისი ცენტრი სოფელი დასტაფიური იყო. რაიონი შეიქმნა 1930 წლის 8 აგვისტოს.
1948 წელს რაიონის ცენტრი გადავიდა ქალაქ დაშქესანში. 1956 წლის 2 აპრილს დაასტაფურის რაიონს დაშქესანის რაიონი დაარქვეს.
1963 წლის 4 იანვარს იგი გაუქმდა და ტერიტორია გადაეცა ხანლარის ოლქს; 1965 წლის 6 იანვარს იგი აღდგა[1].
ეტიმოლოგია რედაქტირება
რაიონის სახელწოდება რაიონის ცენტრის, ქალაქ დაშქესანის სახელიდან მოდის. თავად ტოპონიმი დაშქსანი ნიშნავს „ქვის (რკინის საბადო) მოპოვების ადგილს“[2].
გეოგრაფია და ბუნება რედაქტირება
ტერიტორია მდებარეობს მცირე კავკასიონის ჩრდილო-აღმოსავლეთით, ზღვის დონიდან 1600-1800 მეტრის სიმაღლეზე. რაიონის რელიეფი ჩრდილოეთით მთიანია. რაიონში კანიონების სისტემაა.
რეგიონი ესაზღვრება ჩრდილოეთით შამქორის, აღმოსავლეთით გოიგოლის, სამხრეთით ქელბაჯარის, დასავლეთით გადაბეის რაიონებს, სამხრეთ-დასავლეთით ესაზღვრება სომხეთის რესპუბლიკას.
დაშქესანის რაიონის ტერიტორიაზე ვრცელდება ბაშკენდ-დასტაფურის ღრმულის ნაწილი. ამ მხარეში მდებარეობს გინალდაღისა (3367 მეტრი) და კოშკარის (3361 მეტრი) მწვერვალები და სხვ. ტერიტორია ძირითადად მოიცავს ცარცულ ნალექების[3]. მინერალებიდან არის რკინის საბადო, კობალტი, ალუნიტი, მარმარილო, ბარიტი, ოქრო და სხვ .; არის მინერალური წყლები. ყავისფერი მთის ტყის ნიადაგები ფართოდაა გავრცელებული დაშქესანის მხარეში[3]. მცენარეული საფარი მოიცავს ალპურ და სუბალპურ მდელოებს, ფართო ფოთლოვანი მთის ტყეებს (მუხა, რცხილა, წიფელი), ბუჩქნარებსა და მსუბუქი ტყეების მდელოებს[3].
რაიონის ტერიტორიაზე ბინადრობენ შველები, მთის კვერნები, შურთხები, მტრედები, როჭოები და სხვა.
ზამთრის კლიმატი საშუალო სიმაღლის მთებში მშრალი და ზომიერია, მაღალმთიან სოფლებში კი ცივი და ნოტიო; ზაფხული გრილია. იანვრის საშუალო ტემპერატურა −12 – დან °2 ° C – მდე მერყეობს, ივლისში 6 – დან 18 ° C –მდე. ნალექების საშუალო წლიური რაოდენობაა 500–900 მმ. რეგიონში მოედინება კოშკარჩაის, შამქირჩაის, განჯაჩაის და სხვა მდინარეები, ყველა მდინარე მიეკუთვნება მტკვრის აუზს. მდინარეები მნიშვნელოვან როლს ასრულებენ წყლის მიწოდებასა და სოფლის მეურნეობისთვის საჭირო სარწყავი ნაკვეთების მომარაგებაში. კოშკარჩაის მდინარეზე აშენებულია წყალსაცავი.
მოსახლეობა რედაქტირება
1976 წელს მოსახლეობის სიმჭიდროვე შეადგენდა 33.7 ადამიანს კილომეტრზე[4], 2015 წელს ეს მაჩვენებელი 32,75 კაცი კილომეტრზე იყო.
2015 წლის მდგომარეობით, მოსახლეობის 59.9% სოფლებში ცხოვრობდა. 2018 წლის მონაცემებით რაიონში 35 000 ადამიანი სახლობს.
ინფრასტრუქტურა რედაქტირება
რაიონის გავლით გადის განჯა-დაშქესანის გზატკეცილი და ალაბაშლი-კუშჩინის ხიდის რკინიგზა[3]. 4 კილომეტრიანი საბაგირო გზაა დაღქესანიდან კუშჩინამდე რკინის საბადო მიწოდებისთვის.
2017 წლისთვის რაიონში 11 ატს იყო და 15 ფოსტა.
კულტურა, განათლება და ჯანმრთელობა რედაქტირება
1933 წლიდან ოლქში ქვეყნდება საზოგადოებრივ-პოლიტიკური გაზეთი „დაშქესანი“. 1958 წელს დაიწყო რადიოს ადგილობრივი რედაქციის მაუწყებლობა[3].
2009 წლის რაიონში იყო 12 სკოლამდელი დაწესებულება, 44 საშუალო სკოლა, 28 კლუბი, 16 კულტურის სახლი, მუზეუმი, 47 ბიბლიოთეკა[3].
დაშქესანის რეგიონში არის 3 საავადმყოფო, 28 სამედიცინო ამბულატორიული კლინიკა, ეპიდემიოლოგიისა და ჰიგიენის ცენტრი[3]. 2018 წელს რაიონის ექიმთა სამედიცინო დაწესებულებებში მუშაობდა 26 ექიმი, 115 პარამედიკი.
სოფელ ჩოვგალაში არის ეკლესია (1869) და ციხე (1891), სოფელ ბაიანში არის ხიდი (XV საუკუნე), ეკლესია (1863) და მონასტერი (1823), სოფელ ხოშბულაგში არის ყორღანები (რკინის და ბრინჯაოს საუკუნეები) და ციხე დაშლიტეპე ( ბრინჯაოს ხანა)[3].
ეკონომიკა რედაქტირება
საბჭოთა პერიოდში ოლქი გახდა ქვეყნის ერთ-ერთი უდიდესი ინდუსტრიული რეგიონი. რეგიონის ეკონომიკაში მნიშვნელოვანი ადგილი დაიკავეს მაღაროებმა; დაშქესანის რკინის საბადოზე მუშაობდა რუსთავის მეტალურგიული ქარხანა, ხოლო დაშქესანის ალუნიტზე კიროვაბადის ალუმინის ქარხანა. სოფლის მეურნეობაში განვითარდა მეცხოველეობა, კარტოფილისა და მარცვლეულის მოყვანა.
1977 წელს რაიონში 2 კოლექტიური მეურნეობა და 6 სახელმწიფო მეურნეობა მუშაობდა. 1976 წელს რაიონში სახნავად შესაფერისი მიწის ფართობი იყო 47 ათასი ჰექტარი. ხეხილი და ყურძენი იზრდებოდა მაღალმთიან ადგილებსა და დაბლობებში. რაიონის კოლექტიურ მეურნეობებში შედიოდა 9.5 ათასი პირუტყვი და მცირე ზომის პირუტყვის 23,7 ათასი თავი. 1976 წელს საოლქო მეურნეობებმა მიიღეს 7.3 ათასი ტონა კარტოფილი. ამ მხარეში იყო აზერბაიჯანის სამთო და გადამამუშავებელი კომბინატი, ალუნიტის მაღარო, მარმარილოს ქარხანა.
დღეს ეს რეგიონი განჯა-ყაზახის ეკონომიკურ რეგიონს მიეკუთვნება. დაშქესანის რეგიონში მეცხოველეობა და მეფუტკრეობაა განვითარებული, იზრდება ხილი და კარტოფილი. მთიან ადგილებში განვითარებულია ურწყული მიწათმოქმედება, იზრდება ხილი და ნესვი. 2017 წლის მეურნეობებში შედიოდა 250,081 მსხვილფეხა საქონელი და 37.203 ფრინველი. სახნავი მიწა შეადგენდა 42.8 ათასი ჰექტარს.
რეგიონის ეკონომიკის უმთავრესი ინდუსტრიაა სამთო საბადოების მრეწველობა. რეგიონის უმსხვილესი საწარმოა Daşkəsən Filizsaflaşdırma OJS დაშქესანის სამთო და გადამამუშავებელი ქარხანა, რომელიც ამავე დროს არის ერთადერთი რკინის საბადოს საწარმო კავკასიაში, რკინის საბადო კონცენტრატებს აწვდის რუსთავის მეტალურგიულ ქარხანას; რკინის საბადო ქარხანაში წარმოების პროცესში მდიდრდება 60% -ით[5].
სქოლიო რედაქტირება
- ↑ დაარქივებული ასლი. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2018-11-27. ციტირების თარიღი: 2019-10-22.
- ↑ დაარქივებული ასლი. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2018-11-27. ციტირების თარიღი: 2019-10-22.
- ↑ 3.0 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 3.6 3.7 “Daşkəsən Filizsaflaşdırma” ASC. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2019-10-28. ციტირების თარიღი: 2019-10-22.
- ↑ Дашкәсән рајону // Азербайджанская советская энциклопедия: в 10 томах = Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасы (азерб.) / Ҹ. Гулијевин редаксијасы илә. — Б.: АСЕ-нын баш редаксијасы. — Т. 3. — С. 352—353.
- ↑ “Daşkəsən Filizsaflaşdırma” ASC. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2019-10-28. ციტირების თარიღი: 2019-10-22.