ბელიოს ორთოგრაფია

ბელიოს ორთოგრაფია ან ჩილეური ორთოგრაფია — ესპანურ ენოვანი ორთოგრაფია, რომელიც შექმნეს ვენესუელელმა ანდრეს ბელიომ და ხუან გარსია დელ რიომ. გამოიცა ლონდონში 1823 წელს. ორთოგრაფია გარკვეული პერიოდი ჩილეში ოფიციალურად გამოიყენებოდა, მან ასევე გავლენა მოახდინა სხვა ესპანურენოვან ქვეყნებზეც. ახლი ორთოგრაფიის მიზანი იყო გრაფემასა და ფონემას შორის ერთმნიშვნელოვანი შესაბამისობის მიღწევა. რეფორმა წარუმატებელი აღმოჩნდა. სტანდარტული ესპანური ორთოგრაფია, რომელსაც ესპანურ ენოვანი ამერიკა იყენებდა შეიცავს ომოფონებს: (⟨c⟩, ⟨k⟩, ⟨qu⟩; ⟨c⟩, ⟨s⟩, ⟨z⟩; ⟨g⟩, ⟨j⟩, ⟨x⟩; ⟨b⟩, ⟨v⟩; ⟨y⟩, ⟨ll⟩; ⟨i⟩, ⟨y⟩) ან ასოებს, რომლებიც რამდენიმე ბგერას აღნიშნავენ: (⟨c⟩, ⟨g⟩, ⟨r⟩, ⟨x⟩, ⟨y⟩), ასევე (⟨h⟩; ⟨u⟩ ⟨g⟩-ს და ⟨q⟩-ს შემდეგ). ბელოს მოსაზრებით უნდა მომხდარიყო მოდიფიკაცია შემდეგ ორ ბიჯად:

• პირველი ბიჯი:

ბელიოს ორთოგრაფიის ნიმუში ჩილეს უნივერსიტეტზე.

1. ⟨j⟩-ს ხმოვანება უნდა გამხდარიყო "სუსტი" ⟨g⟩ (jeneral, jinebra);
2. ⟨z⟩-ს ხმოვანება უნდა გამხდარიყო "სუსტი" ⟨c⟩ (zerdo, zisma);
3. გაუქმებულიყო უხმო ⟨h⟩ და უხმო ⟨u⟩ ⟨qu⟩-დან (qeso);
4. ⟨i⟩ ხმოვანი ჩაენაცვლებინა ⟨y⟩-ით როგორც ხმოვანი (rei, i);
5. ორმაგი ⟨r⟩-სთვის ყოველთვის ჩიწეროს ⟨rr⟩ (rrazón, alrrededor).

• მეორე ბიჯი:

1. ⟨q⟩-ს ჩაენაცვლებინა ძლიერი c (qasa);
2. ჩამოეშორებინათ უხმო ⟨u⟩ ⟨gu⟩-დან (gerra, ginda).

1843 წლის 17 ოქტომბერს, დომინგო ფაუსტინო სერმიენტომ (ჩილეს უნივერსიტეტში ბელოს ლექტორი) კაცობრიობის და ფილოსოფიის ფაკულტეტს წარუდგინა პროექტი: ამერიკული ორთოგრაფიის რეპორტი.[1] დაარქივებული 2016-03-03 საიტზე Wayback Machine.

1844 წლის 19 თებერვალ ფაკულტეტმა ცვლილებები ზედმეტად რადიკალურად მიიჩნია, თუმცა ბელიოს ზოგიერთ იდეას მხარი დაუჭირა. ჩილეს მთავრობამ ბელიოს რეკომენდაციით გაატარა შემდეგი რეფორმები:

1. ⟨j⟩-ს ხმოვანება უნდა გამხდარიყო "სუსტი" ⟨g⟩ (jeneral, jinebra);
2. ⟨i⟩ ხმოვანი ჩაენაცვლებინა ⟨y⟩-ით როგორც ხმოვანი (rei, i);
3. ⟨x⟩ -ის ნაცვლად თანხმოვნის წინ ⟨s⟩ ჩაიწერა. (testo).

ცვლილებებმა გავლენა მოახდინა: არგენტინაზე, ეკვადორზე, კოლუმბიაზე, ნიკარაგუაზე და ვენესუელაზე. მიუხედავად ამისა, გარკვეული დროის შემდეგ ხმარებაში სტანდარტული ესპანური ორთოგრაფია დაბრუნდა. ბოლო ქვეყანა, სადაც ცვლილებები გააუქმეს, 1927 წელს იყო ჩილე.

ნობელის პრემიის ლაურეატი პოეტი ხუან რამონ ხიმენესი თავის ნაშრომებში ბელიოს ორთოგრაფიას იყენებდა.

ლიტერატურა

• Bello, Andrés y Juan García del Río. (1823) 1826. Indicaciones sobre la conveniencia de simplificar la ortografía en América. Biblioteca Americana (pags 50-66), Londres. Reimpreso en El Repertorio Americano (octubre de 1826, pags. 27-41) [2]
• Bello, Andrés.1827. Ortografía castellana, en El Repertorio Americano (abril de 1827, pags. 10-16). Londres [3]
• Bello, Andrés. 1844. Ortografía, en El Araucano 10 y 24 de mayo de 1844, Santiago. [4]
• Bello, Andrés. 1847. Gramática de la lengua castellana destinada al uso de los americanos [5]
• Carbonell, José Antonio. 2007. Andrés Bello en Babel, trabajo presentado en el IV Congreso Internacional de la Lengua Española 2007. Cartagena de Indias. [6]
• Contreras E, Lidia. 1993. Historia de las ideas ortográficas en Chile Centro de Investigaciones Barros Arana. Santiago.
• Rosenblat, Ángel. 1981. Las ideas ortográficas de Bello, en Andrés Bello, Obras completas, t. V, La Casa de Bello, Caracas, 1981, pp. IX–CXXXVIII.
• Rosenblat, Ángel. 2002. El español de América. Biblioteca Ayacucho, Caracas.