მოლდავური ენა
მოლდავური ენა (limba moldovenească, лимба молдовеняскэ) — ინდოევროპული ენა. წარმოადგენს რომანული ენების, ბალკანურ-რომანულ ჯგუფს. ის მოლდოვის სახელმწიფო ენას წარმოადგენს.
| მოლდავური limba moldovenească лимба молдовеняскэ | |
| გავრცელებულია | მოლდოვა, დნესტრისპირეთი |
| მოლაპარაკეთა რაოდენობა | მშობლიური ენა: 2 მლნ. |
| ოფიციალური სტატუსი | ოფიციალური ენა: მოლდოვა, დნესტრისპირეთი |
| ლინგვისტური კლასიფიკაცია | ინდოევროპული ოჯახი: |
| დამწერლობის სისტემა | ლათინური, კირილიცა |
| ენის კოდები | ISO 639-1: mo ISO 639-2: mol SO/FDIS 639-3: mol |
| ვიკისივრცე | |
| ენის თარგი | {{Lang-mo}} |
|
| |
ენათმეცნიერთა ერთი ნაწილის გამოკვლევების მიხედვით მოლდავური ენა წარმოადგენს რუმინული ენის მოლდავურ დიალექტს. მისი დამოუკიდებელ ენად არსებობა ენათმეცნიერებაში საკამათო თემაა.
ექსპერტების მეორე ნაწილი მიიჩნევს, რომ სახელწოდება „მოლდავური“ რუმინულმა ენამ საბჭოთა კავშირის მიერ ოკუპირებულ რუმინეთის ტერიტორიაზე მხოლოდ პოლიტიკური მიზეზების გამო მიიღო. ენათმეცნიერთა ამ ჯგუფის მიხედვით მოლდავური ენა რუმინული ენის მოლდავური დიალექტის დამწერლობით ფორმასაც კი არ წარმოადგენს. თავად მოლდავურ აკადემიაშიც კი ამ ენის, როგორც ასეთის, დამოუკიდებლად არსებობის საკითხი საკამათო რჩება.
მოლდოვას მოქმედი კონსტიტუციის მიხედვით ენის ორივე სახელწოდება დაშვებულია. ქვეყნის მოსახლეობის 60% თავის დედაენად „მოლდავურს“ მიიჩნევს. მოქალაქეების ის ნაწილი, რომელიც „რუმინულად“ ლაპარაკობს – მთელ მოსახლეობაში 22%-ს შეადგენს, ხოლო 2004 წლის მონაცემებით ქალაქებში ეს რიცხვი 40%-მდეა.
სახელწოდება „მოლდავური“ შეზღუდულია ზოგიერთ სახელმწიფო სფეროზე, ხოლო სახელწოდება „რუმინული“ გავრცელებულია სკოლებსა და მასობრივი ინფორმაციის საშუალებებში, ასევე ზოგიერთ სახელმწიფო დეპარტამენტებშიც.
მოლდოვას სეპარატისტულად გამოყოფილ დნესტრისპირეთში ოფიციალური ენებია მოლდავური, რუსული და უკრაინული.
ისტორიული ფონირედაქტირება
1812 წელს მოლდოვას სათავადოს აღმოსავლეთ ნაწილი (ბესარაბია) რუსეთს შეუერთდა და 1918 წლამდე მის შემადგენლობაში შედიოდა. რუმინული ენის დამწერლობა ლათინურიდან სლავურ დამწერლობაზე (კირილიცაზე) გადავიდა და ამავე დროს ოფიციალური სტატუსი დაკარგა – სახელმწიფო ენა გახდა რუსული.
1918 წლიდან 1940 წლამდე ბესარაბია ისევ რუმინეთს მიეკუთვნებოდა. დროის ამ მონაკვეთში მოლდავური ენა, როგორც ასეთი, არ არსებობდა. 1924 წლიდან მდინარე დნესტრის აღმოსავლეთ ნაპირზე (დნესტრისპირეთში) დაარსებული იქნა მოლდავეთის ავტონომიური სოციალისტური რესპუბლიკა. მასში რუმინული ენა ჯერ ლათინურ ანბანზე, 1937 წლიდან საბოლოოდ კირილიცაზე გადაიყვანეს და ენას „მოლდავური“ უწოდეს.
1940 წელს საბჭოთა კავშირის მიერ ბესარაბიის ანექტირებისა და მოლდავეთის ავტონომიური სოციალისტური რესპუბლიკის ტერიტორიის თითქმის ნახევრის ახალ მოლდავეთის საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკაში გამოყოფის შემდეგ რუმინულისგან განსასხვავებლად ამ რეგიონის ოფიციალურ ენად მოლდავური ენა გამოცხადდა. ლათინური ანბანი კირილიცათი შეიცვალა და რესპუბლიკაში ნაციონალური ენის არსებობის და მიუხედავად რუსული ენის სტატუსი განმტკიცდა.
1989 წელს მოლდავური ენა მოლდავეთის სსრ-ის ერთადერთ ოფიციალურ ენად გამოცხადდა და ლათინური დამწერლობის მქონე რუმინული ვარიანტიც დაიშვა.
1991 წელს მოლდოვას დამოუკიდებლობის გამოცხადებასთან ერთად რუმინული სახელმწიფო ენა გახდა.
1994 წელს კონსტიტუციაში ოფიციალურ ენად კვლავ მოლდავური ჩაიწერა.
1996 წელს მოლდოვას პარლამენტმა უარი თქვა პრეზიდენტ მირჩა სნეგურის წინადადებაზე, ქვეყნის ოფიციალური ენა „რუმინულ ენად“ გადაერქვათ.
2003 წელს მოლდოვაში გამოიშვა მოლდავურ-რუმინული ლექსიკონი, რომელშიც სტანდარტულისა და რეგიონალურ-დიალექტიკური ლექსიკის დაპირისპირებით მოლდავური ენის რუმინულისგან დამოუკიდებლად ჩვენების მცდელობა გაკეთდა.
დამწერლობარედაქტირება
მთავარი სტატია: მოლდავური ანბანი.მოლდავური დამწერლობა ეფუძნება კირილიცას და მოიცავს 31 ასო–ნიშანს (გრაფემას).
| # | დიდი ასო | პატარა ასო | სახელი | გამოქმა (IPA) |
გამოთქმა (ქართულად) |
ტრანსლიტერაცია (ISO 9) |
Unicode |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 | А | a | ა | [a] | ა | a | U+0410 / U+0430 |
| 2 | Б | б | ბე | [b] | ბ | b | U+0411 / U+0431 |
| 3 | В | в | ვე | [v] | ვ | v | U+0412 / U+0432 |
| 4 | Г | г | ჰე | [g] | ჰ | h | U+0413 / U+0433 |
| 5 | Д | д | დე | [d] | დ | d | U+0414 / U+0434 |
| 6 | Е | е | იე | [e] | იე | e | U+0415 / U+0435 |
| 7 | Ж | ж | ჟე | [ʒ] | ჟ | ž | U+0416 / U+0436 |
| 8 | Ӂ | ӂ | ჟე | [ʒ] | ჟ | ž | U+0416 / U+0436 |
| 9 | З | з | ზე | [z] [zʲ] | ზ | z | U+0417 / U+0437 |
| 10 | И | и | ? | [i] | ? | ? | U+0418 / U+0438 |
| 11 | Й | й | ი ნესკლადოვაიე и нескладовае |
[j] | იი | j | U+0419 / U+0439 |
| 12 | К | к | კა | [k] | კ | k | U+041A / U+043A |
| 13 | Л | л | ელ | [ɫ] | ლ | l | U+041B / U+043B |
| 14 | М | м | em | [m] | მ | m | U+041C / U+043C |
| 15 | Н | н | ენ | [n] ~ [nʲ] | ნ | n | U+041D / U+043D |
| 16 | О | о | ო | [o] | ო | o | U+041E / U+043E |
| 17 | П | п | პე | [p] ~ [pʲ] | პ | p | U+041F / U+043F |
| 18 | Р | р | ერ | [r] ~ [rʲ] | რ | r | U+0420 / U+0440 |
| 19 | С | с | ეს | [s] ~ [sʲ] | ს | s | U+0421 / U+0441 |
| 20 | Т | т | ტე | [t] ~ [tʲ] | ტ | t | U+0422 / U+0442 |
| 21 | У | у | უ | [u] | უ | u | U+0423 / U+0443 |
| 22 | Ф | ф | ეფ | [f] ~ [fʲ] | ფ | f | U+0424 / U+0444 |
| 23 | Х | х | ხა | [x] ~ [xʲ] | ხ | h | U+0425 / U+0445 |
| 24 | Ц | ц | ცე | [ʦ] | ც | c | U+0426 / U+0446 |
| 25 | Ч | ч | ჩე | [ʧʲ] | ჩ | č | U+0427 / U+0447 |
| 26 | Ш | ш | შა | [ʃ] | შ | š | U+0428 / U+0448 |
| 27 | Ы | ы | y | [ɨ] | გაგრძელებული ი | y | U+042B / U+044B |
| 28 | Ь | ь | მიაკი ზნაკი мяккі знак |
[ʲ] | ’ | U+042C / U+044C | |
| 29 | Э | э | ე | [ɛ] | ე | è | U+042D / U+044D |
| 30 | Ю | ю | იუ | [ʲu] | იუ | û | U+042E / U+044E |
| 31 | Я | я | ია | [ʲa] | ია | â | U+042F / U+044F |
რესურსები ინტერნეტშირედაქტირება
- Soviet Union and the creation of Moldovan language დაარქივებული 2012-03-31 საიტზე Wayback Machine.
- Translation of Russian loans and irregularities of the spoken language in the Republic of Moldova დაარქივებული 2009-03-06 საიტზე Wayback Machine. by Eleonora Rusnac, President, Association of Professional Translators of Moldova.
- Ethnologue report for Moldova
- Academy of Sciences of Moldova დაარქივებული 2017-10-11 საიტზე Wayback Machine.
- Conference presentation by Tamara Cărăuş, about identity issues in Moldova დაარქივებული 2006-02-12 საიტზე Wayback Machine.