დუნგანური ენა
დუნგანური — სინიტური ენა[1] რომელზეც ყაზახეთში და ყირგიზეთში მცხოვრები ჰუების მონათესავე ხალხი დუნგანები საუბრობენ. ის წარმოშობილია განსუში და შენსიში გავრცელებული ცენტრალური ვაკეების მანდარინიდან. მისი ძირითადი დამწერლობითი სისტემაა კირილიცა (ისტორიულად გამოიყენებოდა ჩინურის არაბული ტრანსკრიფცია) და მოიცავს ისეთ ნასესხებ სიტყვებსა და არქაიზმებს რომელიც თანამედროვე მანდარინში აღარ გამოიყენება.
| დუნგანური Хуэйзў йүян, Huejzw jyjan خُوِزُو ۋِيًا, 回族語言 | |
| გავრცელებულია | ცენტრალური აზია |
| მოლაპარაკეთა რაოდენობა | 110,000 (2009 წლის აღწერით) |
| ლინგვისტური კლასიფიკაცია | ჩინურ-ტიბეტური ენები
დუნგანური |
| დამწერლობის სისტემა | კირილიცა (ოფიციალური), არაბული-ჩინური (ისტორიული), ლათინური (ისტორიული), ფინინი |
| ვიკისივრცე | |
| ენის თარგი | {{Lang-dng}} |
|
| |
ისტორია
რედაქტირებაყირგიზეთში და ყაზახეთში მცხოვრები (ასევე მცირე ჯგუფები სხვა პოსტ საბჭოთა ქვეყნებში) დუნგანები არიან 1870-1880-იანებში ჩრდილო-დასავლეთ ჩინეთში დუნგანების აჯანყების ჩახშობის შემდეგ რეგიონში მიგრირებული ჰუების მცირ ჯგუფების შთამომავლები. ჩრდილო-დასავლეთ ჩინეთში მცხოვრები ჰუებს დასავლელი მწერლები და ასევე თურქი ნაციონალისტებიც ხშირად მოიხსენებდნენ როგორც დუნგანებს ან ტუნგანებს. ეს ხალხი როგორც წესი საუბრობრდა მანდარინის იგივე დიალექტზე რაზეც სხვა იმ რეგიონის ჩინელი მოსახლეობა.[2] ამავდროულად მათი ისტორიის თავისებურების გამო მათი ენა გამდიდრებული იყო ისლამური ან ისლამურის გავლენიტ შექმნილი ტერმინოლოგიით. ნასესხები სიტყვები ძირითადად შემოსული იყო არაბულიდან, სპარსულიდან და თურქულიდან, ასევე გამოიყენებოდა მათი ჩინური თარგმანები.[2] ჰუი ვაჭრებს ბაზარში სხვა ჩინელებისგან ინფორმაციის დაფარვისთვის ერთმანეთში საუბრისას იყენებდნენ არაბულ ან სარსულ ციფრებს.[3] მიუხედავად იმისა, რომ მათ ცალკე სასაუბრო ენა არ აქვთ, მათი ნასესხები ისიტყვები, ფრაზეოლოგია და მეტყველების თავისებურ მონაცვლეობა ჩინურად ცნობილია როგორც ჰუიჰუი ჰუა (回回話, "ჰუის საუბარი") და გამოიყენებოდა ამ ხალხის იდენტობის აღნიშვნისთვის.[2] ადრეული XX საუკუნის მოგზაურები აღნიშნავდნენ: "მუჰამედიან ჩინელებს ყოველთვის აქვთ განსხვავებული, მხოლოდ მათთვის მახასიათებელი ლექსიკა, საუბრის მანერა და სტილი".[4]
დუნგანები რუსეთის იმპერიაში და შემდგომ საბჭოთა კავშირში კიდევ უფრო მეტად იზოლირებული იყვნენ ჩინეთისსგან. მათმა ენამ განიცადა რუსულის და მათი მეზობლების თურქულის მნიშვნელოვანი გავლენა. საბჭოთა კავშირში შეიქმნა დუნგანური ენის პეკინურზე დამყარებული სტანდარტული ჩინურისგან განსხვავებული განსუს პროვინციის დიალექტზე დამყარებული დამწერლობის სტანდარტი, რომელიც გამოიყენებოდა დუნგანებით დასახლებულ სოფლებში. საბჭოთა პერიოდში გამოდიოდა დუნგანურის შემსწავლელი სახელმძღვანელოები. გამოიცა 14 000 სიტყვიანი (სამ ტომად) რუსულ დუნგანური ლექსიკონი. იბეჭდებოდა ენათმეცნიერული ნაშრომები და წიგნები დუნგანურზე. პირველი დუნგანური გაზეთი დაფუძნდა 1932 წელს, რომელიც დღემდე გამოდის ყოველ კვირეულ ფორმატში.
როდესაც 1988 წელს ჰუების მკვლევარი დრუ ს. გლადნი (რომელიც რამდენიმე წელი ცხოვრობდა ჩინეთში) შეხვდა დუნგანებს ალმათიში მათთან საუბრის გამოცდილება შემდეგნაირად აღწერა: "ჰიბრიდული დიალექტი რომელიც აერთიანებდა თურქულ და რუსულ ლექსიკურ ერთეულებს".[5]
დემოგრაფია
რედაქტირება
დუნგანურზე უმეტესად საუბრობენ ყირგიზეთში, ესევე არიან მნიშვნელოვანი ჯგუფები: რუსეთში, ყაზახეთში და უზბეკეთში. დუნგანები არიან ჩინეთიდან წამოსული მიგრანტების შთამომავლები, რომლებიც ცენტრალურ აზიაში დასახლდნენ. საბჭოთა კავშირის 1970-1989 წლების სტატისტიკური მონაცემების მიხედვით, გუნგანები სხვა ეთნიკურ ჯგუფეფთან შედარებით უკეთესად ინარჩუნებდნენ მათ სასაუბრო მშობლიურ ენას. საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ დუნგანურად მოსაუბრე დუნგანების რაოდენობა მნიშვნელოვნად შემვირდა.
| წელი | დუნგანური L1 | რუსული L2 | ჯამური დუნგანური მოსახლეობა | წყარო |
|---|---|---|---|---|
| 1970 | 36,445 (94.3%) | 18,566 (48.0%) | 38,644 | Soviet census |
| 1979 | 49,020 (94.8%) | 32,429 (62.7%) | 51,694 | Soviet census |
| 1989 | 65,698 (94.8%) | 49,075 (70.8%) | 69,323 | Soviet census |
| 2001 | 41,400 (41.4%) | N/A | 100,000 | Ethnologue |
იხილეთ აგრეთვე
რედაქტირებალიტერატურა
რედაქტირება- Rimsky-Korsakoff, Svetlana (1967). „Soviet Dungan: The Chinese language of Central Asia: alphabet, phonology, morphology“. Monumenta Serica. 26: 352–421. doi:10.1080/02549948.1967.11744973. JSTOR 40725857.
- Svetlana Rimsky-Korsakoff Dyer, იასირ შივაზა: The Life and Works of a Soviet Dungan Poet. 1991. ISBN 3-631-43963-6. (Contains a detailed bibliography and ample samples of Shivaza works', some in the original Cyrillic Dungan, although most in a specialized transcription, with English and sometimes standard Chinese translations).
- Olga I. Zavjalova. "Some Phonological Aspects of the Dungan Dialects." Computational Analyses of Asian and African Languages. Tokyo, 1978. No. 9. Pp. 1–24. (Contains an experimental analysis of Dungan tones).
- Olga Zavyalova. “Dungan Language.” Encyclopedia of Chinese Language and Linguistics. General Editor Rint Sybesma. Vol. 2. Leiden–Boston: Brill, 2017. Pp. 141–148.
- 海峰。 中亚东干语言研究 (Hai Feng. Zhongya Donggan yuyan yanjiu—A Study of the Dungan Language of Central Asia.) Urumchi, 2003. 479 p. ISBN 7-5631-1789-X. (Description of the Dungan language by a professor of Xinjiang University).
- Salmi, Olli (2018). Dungan–English Dictionary. Manchester, UK: Eastbridge Books. ISBN 978-1-78869-154-3.
რესურსები ინტერნეტში
რედაქტირება
სქოლიო
რედაქტირება- ↑ სტანდარტული ჩინურისგან განსხვავდება ფონოლოგიურად და ლექსიკურად. [1]
- ↑ 2.0 2.1 2.2 Dru C. Gladney, Muslim Chinese: Ethnic Nationalism in the People's Republic. 1st ed.: Harvard University Press, 1991, ISBN 0-674-59495-9; 2nd ed., 1996. ISBN 0-674-59497-5. Pages 393-394 in the 1991 edition. The following pages in this book, 321–395, are occupied by "A Select Glossary of Hui Chinese Islamic Terms", into which Gladney included only words (many found in older publications) that he could verify as known or recognized by people in at least some Hui communities he visited.
- ↑ Gladney (1991), p. 68
- ↑ Owen Lattimore, The Desert Road to Turkestan. London, Methuen & Co, ca. 1928–1929. Page 196.
- ↑ Gladney, pp 33, 102