ბოსნია-ხორვატიის ომი

ბოსნია-ხორვატიის ომი
ბოსნიის ომის და იუგოსლავიის ომების ნაწილი
საათის ისრის მოძრაობის მიმართულებით: მოსტარის ხიდის ნანგრევები მოსტარში, NATO-ს განხორციელების ძალის ფრანგული არტილერიის რაზმი პატრულირებისას მოსტარში; ხორვატიული ომის მემორიალი ვიტეცში; ბოსნიური ომის მემორიალი სტარი ვიტეცში; ნოვი ტრავნიკის ხედი ომისას.
თარიღი	1992 წლის 18 ოქტომბერი — 1994 წლის 23 თებერვალი (1 წელი, 4 თვე და 5 დღე)
შედეგი	ვაშინგტონის შეთანხმება
ტერიტორიული ცვლილებები	ბოსნია და ჰერცეგოვინის ფედერაციის ჩამოყალიბება
მხარეები
ჰერცეგ-ბოსნიის ხორვატთა რესპუბლიკა  ხორვატია ბოსნიისა და ჰერცეგოვინის რესპუბლიკა
მეთაურები
ფრანიო ტუჯმანი გოჯკო სუსაკი ჯანკო ბობეტკო მათე ბობანი მილივოი პეტკოვიჩი სლობოდან პრალიაკი ანტე როსო ვალენტინ ჩორიჩი ალია იზეთბეგოვიჩი სეფერ ჰალილოვიჩი რასიმ დელიჩი ენვერ ჯადჟიჰასანოვიჩი არიფ პასალიჩი მეჰმედ ალაგიჩი
ძალები
40 000–50 000 მებრძოლი (1993 წელი) 100 000–120 000 მებრძოლი (1993 წელი)

ბოსნია-ხორვატიის ომი — სამხედრო შეიარეღებული კონფლიქტი ბოსნიისა და ჰერცეგოვინის რესპუბლიკასა და ჰერცეგ-ბოსნიის ხორვატთა რესპუბლიკას (რომელსაც მხარს ხორვატია უჭერდა) შორის. გაგრძელდა 1992 წლის 18 ოქტომბრიდან 1994 წლის 23 თებერვლამდე. კონფლიქტი ხშირად მოიხსენიება როგორც „ომი ომში“, რადგანაც ის იყო უფრო დიდი ბოსნიის ომის ნაწილი. თავდაპირველად ბოსნიელები და ხოვრატიელები ალიანსში ერთად ებრძოდნენ იუგოსლავიის სახალხო არმიას (JNA) და სპრსკას რესპუბლიკის არმიას (VRS). უკვე 1992 წლისათვის დაძაბულობები ბოსნიელებსა და ხორვატიელებს შორის იზრდებოდა. მათ შორის პირველი შეიარაღებული ინციდენტი მოხდა 1992 წლის ოქტომბერში ცენტრლურ ბოსნიაში. მხარეებმა სამხედრო ალიანსი 1993 წლამდე შეინარჩუნეს, როდესაც ბოსნიასა და ხორვატიას შორის პატარა კონფლიქტები ომში გადაიზარდა.

ბოსნია-ხორვატიის კონფლიქტის ესკალაცია ცენტრალურ ბოსნიაში მოხდა და მალევე გავრცელდა ჰერცეგოვინაში, კონფლიქტის ძირითადი ნაწილი ამ ორ რეგიონში მიმდინარეობდა. ბოსნიელები ორგანიზირებულნი იყვნენ ბოსნია და ჰერცეგოვინის რესპუბლიკის არმიაში (ARBiH), ხოლო ხორვატიელები ხორვატიის თავდაცვის საბჭოში (HVO). ომი ძირითადად შედგებოდა არარეგულარული კონფლიქტებით და უამრავი ხელმოწერილი და უამრავი ცეცხლისშეწყვეტის შეთანხმებებით. მიუხედავად ომისა ხორვატიელები და ბოსნიელები რჩებოდნენ მოკავშირეებად ტესანის, სარაევოს და ბიჰაჩის რეგიონებში. საერთაშორისო საზოგადოებამ აუმრავი სამშვიდობო შეთანხმების გეგმა წარადგინა მაგრამ ყოფელი მათგანი უშედეგო აღმოჩნდა. 1994 წლის 23 თებერვალს მიღწეული იქნა ცეცხლის შეწყვეტის საბოლოო შეთანხმება და 1994 წლის 14 მარტს ხელი მოეწერა ვაშინგტონის ხელშეკრულებას. ხელშეკრულებამ გამოიწვია ბოსნია და ჰერცეგოვინის ფედერაციის შექმნა და ხელი შეუწყო საერთო სამხედროო პერაციებს სერბითის შეიარაღებული ძალების წინააღმდეგ, რამაც რეგიონში ძალათა ბალანსი შეცვალა და ბოსნიის ომის დასრულება გამოიწვია.

საერთაშორისო ტრიბუნალმა ყოფილი იუგოსლავიის საკითხებზე (ICTY) 17 ხორვატიის და 2 ბოსნია-ჰერცეგოვინას ოფიციალური პირი გაასამართლა ომის დანაშაულებების ჩადენის ბრალდებით. ICTY-მა მიიღო გადაწყვეტილება რომ ხორვატიას სრული კონტროლი ჰქონდა ჰერცეგ-ბოსნიის ხორვატთა რესპუბლიკაზე და შესაბამისად კონფლიქტიც საერთაშორისო იყო.

წინაპერიოდი

ბოსნია და ჰერცეგოვინას ეთნიკური შემადგენლობა 1991 წელს

1990 წლის ნოემბერში, ბოსნია და ჰერცეგოვინაში პირველი თავისუფალი არჩევნები ჩაატარდა, რომელშიც ნაციონალისტმა პარტიებმა გაიმარჯვეს. ეს პარტიები იყო: დემოკრატიული მოქმედების პარტია (SDA), ალია იზეთბეგოვიჩის მეთაურობით; სერბული დემოკრატიული პარტია (SDS), რადოვან კარადჟიჩის მეთაურობით და ბოსნია და ჰერცეგოვინის ხორვატიული დემოკრატიული გაერთიანება (HDZ BiH), სტიეფან კლიუიჩი. იზეთბეგოვიჩი აირჩიეს როგორც ბოსნია და ჰერცეგოვინის საპრეზიდენტობის თავმჯდომარე, ბოსნია და ჰერცეგოვინის ხორვატიული დემოკრატიული გაერთიანება იურე პელივანი არჩეული იქნა მინისტრთა კაპინეტის თავმჯდომარედ და. სერბული დემოკრატიული პარტია მომჩილო კრაინსკი ბოსნია და ჰერცეგოვინის პარლამენტის სპიკერად.

1990 და 1991 წლებში, სერბებმა ხორვატიასა და ბოსნია და ჰერცეგოვინაში გამოაცხადეს რამდენიმე „სერბული ავტონომიური რეგიონი“ მომავალში მათი გაერთიანებოსა და „დიდი სერბეთის“ ჩამოყალიბების მიზნით. სერბებმა ამ ტერიტორიების დასაცავად გამოიყენეს კარგად აღჭურვილი იუგოსლავიის სახალხო არმია გამოიყენეს (JNA). 1990 წლის სექტემბერში ან ოქტომბერში, JNA-მა დაიწყო ბოსნიელი სერბების შეიარაღება და პარტიზანებად გაწვრთნა. 1991 წლის მარტისათვის, JNA-მა 51 900 ცეცხლსასროლი იარაღი დაურიგა სერბ პარამილიტარისტებს და 23 298 SDS-ს.

1991 წლის დასაწყისში, იუგოსლავიის ექვსივე რესპუბლიკის ლიდერები შეხვდნენ ერთმანეთს იუგოსლავიის კრიზისის გადაჭრის მიზნით. სერბული ხელმძღვანელობა უპირატესობას ანიჭებდა და ერთადერთ გამოსავლად მიაჩნდა ფედერალური გადაწყვეტა, ხორვატებს და სლოვენიელებს დამოუკიდებელი სახელმწიფოების ალიანსი სურდათ. 1991 წლის 22 თებერვალს იზეთბეგოვიჩიმა წამოაყენა ასიმეტრიული ფედერაციის იდენა, სადაც სლოვენია და ხორვატია შეინარჩუნებდნენ სუსტ კონტაქტს დანარჩენ 4 რესპუბლიკასთან. ცოტა ხნის შემდეგ, მან შეიცვალა იდეა და აირჩია სუვენერული ბოსნია როგორც მსგავსი ფედერაციის წინაპირობა. 1991 წლის 25 მარტს, ხორვატიის პრეზიდენტი ფრანიო ტუჯმანი შეხვდა სერბეთის პრეზიდენტ სლობოდან მილოშევიჩის კარაგეორგიევოში, ბოსნია და ჰერცეგოვინის დაყოფის გადასაწყვეტად. 6 ივნისს, იზეთბეგოვიჩიმა და მაკედონიის პრეზიდენტმა კირო გლიგოროვმა წარმოადგინეს სუსტი კავშირი ხორვატიას, სლოვენიისა და დანარჩენი 4 რეპუბლიკის ფედერაციის შორის, რომელიც მილოშევიჩმა უარყო. 13 ივლისს, ნიდერლანდების მთავრობა, რომელიც მაშინ ევროპის კავშირს მეთაურობდა, წარმოადგინა შეთავაზება რომ ევროკავშირს ეღიარებინა იუგოსლავიის საზღვრების ცვლილება რაც ევროპის კავშირის წევრმა ბევრმა ქვეყანამ უარყო. 1991 წლის ივლისში, რადოვან კარადზიჩმა, SDS-ს პრეზიდენტი, და მუჰამედ ფილიპოვიჩმა, მუსლიმი ბოსნიელების ორგანიზაციის (MBO) ვიცე პრეზიდენტი, შეადგინეს ხელშეკრულება სერბებსა და ბოსნიელებს შორის, რომელიც ბოსნიას სერბეთთან და მონტენეგროსთან ერთად სახელმწიფო კავშირში ტოვებდა. HDZ BiH-მა და ბოსნია და ჰერცოგობვინის სოციალ დემოკრატიული პარტიამ (SDP BiH) შეტანხმებას შეეწინააღმდეგნენ და ანტი-ხორვატიული და ღალატი უწოდეს. მიუხედავად იმისა რომ თავდაპირველ ინიციატივას მიესალმებოდა ხელშეკრულება იზეთბეგოვიჩიმაც უარყო.

1991 წლის ივლისიდან 1992 წლის იანვრამდე, ხორვატიის დამოუკიდებელი ომისისას, JNA და სერბი პარამილიტარისტები იყენებდნენ ბოსნიურ ტერიტორიებს ხორვატიაზე თავდასხმების განხორცილებისათვის. ხორვატიის მთავრობამ ჰერცეგოვინის რეგიონში ხორვატების შეიარაღება დაიწყო 1991 წლის ოქტომბერში ან ნოემბერში, რთაც მოელოდნენ რომ ერბები ომს ბოსნია და ჰერცეგოვინაშიც დაიწყებდენ, ამან ასევე ხელი შეუწყო ბოსნიური საზოგადოებების შეიარაღებას. 1991 წლის მიწურულს, დაახლოებით 20 000 ხორვატიელი ბოსნია და ჰერცეგოვინიდან, ძირითადან ჰერცეგოვინის რეგიონიდან, შეუერრთდა ხორვატიის ეროვნულ გვარდიას. ხორვატიის ომისას, ბოსნია და ჰერცეგოვინის რესპუბლიკის პრეზიდენტმა, ალია იზეთბეგოვიჩმა გააკეთა სატელევიზიო მიმართვა სადაც ნეიტრალიტეტი გამოაცხადა და განაცხადა რომ „ეს არ არის ჩვენი ომი“. მთავრობა სარაევოში არ იღებდა არანაირ ზომებს თავდაცვის ზომებს ბოსნიელი სერბების და JNA-გან შესაძლო თავდასხმისგან.

1939 წლი ხორვატიის ბანოვინა (წითელი) იუგოსლავიის სამეფოში

1991 წლის 12 ნოემბერს, შეხვედრაზე, რომელსაც დარიო კორდიჩი და მათე ბობანიხელმძღვანელობდნენ, HDZ BiH-ის ადილობრივმა ლიდერებმა მიაღწიეს შეტანხმებას რომ წამოეწყოთ „ძველი ოცნება, საერთო ხოვრატიული სახელმწიფო“ და გადაწყვიტეს რომ ხორვატიის ბანოვინას გამოცხადება ბონია-ჰერცეგოვინაში იყო „პირვლი ნაბიჯი სუვერენული ხორვატიის ეთნიკურ და ისტორიულ საზღვრებში ჩამოყალიბებიაკენ.“ ამავე დღეს, ბოსნიური პოსავინას ხორვატიული საზოგადოება ბოსნიის ჩრდილო-დასავლეთ მუნიციპალიტეტებში. 18 ნოემბერს, ჩამოყალიბდა ჰერცგ-ბოსნიის ხორვატიელთა ავტონომიური საზოგადოება (HZ-HB), HZ-HB-ის ოფიციალურმა პირებმა განაცხადეს რომ მათ არ ჰქონდათ სეპარატისტული მიზნები და ემსახურებოდნენ „თვითმმართველობის სამართლებრივ საფუძვლების“ აღსრულებას, მათ დადეს პირობა რომ პატივს სცემდნენ ბოსნია-ჰერცეგოვინას მთავრობას, იმ პირობით რომ ის იქნებოდა დამოუკიდებელი „ყოფილი და ნებისმიერი სახის მომავალი იუგოსლავიისგან“ ბობანი აირჩიეს ჰერცგ-ბოსნიის ხორვატიელთა ავტონომიური საზოგადოების პრეზიდენტად. მათი ჩასახვიდან ჰერცგ-ბოსნიის და HVO-ს ლიდერები ახლო ურთიერთობას ინარჩუნებდნენ ხორვატიის მთავრობასა და ხორვატიის არმიასთან (HV). ხორვატიის უზენაესი სახელმწიფო საბჭოს სხდომაზე, ტუჯმანმა განაცხადა რომ ჰერცგ-ბოსნიის დაარსებას ბოსნია-ჰერცეგოვინისგან გამოყოფის მიზანი. 23 ნეომბერს, ბოსნია და ჰერცეგოვინის რესპუბლიკის მთავრობამ ჰერცგ-ბოსნია არასემართლებრივადგამოაცხადა.

HDZ BiH-ის ლედერები ვერ შეთანხმდენენ ორი სხვადასხვა ხორცატიის საზოგადოების ჩამოყალიბების თაობაზე. პარტიის პრეზიდენტი, სტიეფან კლიუიჩი, ეწინააღმდეგებოდა სვლას, როდესაც პარტიის წარმომადგენლები ჰერცეგოვინიდან, ცენტრალური ბოსნიიდან და ბოსნიური პასავინდან ემხრობოდნენ მას. 1991 წლის 27 დეკემბერს, ჩატარდა HDZ ხორავტიის და HDZ BiH-ის შეხვედრა, რომელსაც ტუჯმანი თავმჯდომარობდა. აქ განიხილეს ბოსნია-ჰერცეგოვინის მომავალი, სხვადასხვა აზრები ამ საკითხის შესახებ და ხორვატიული პოლიტიკური სტრატეგია. კლიუიჩს სურდა ხორვატი უმცირესობის ბოსნია და ჰერცეგოვინაში დარჩენა, ის გააკრიტიკა ტუჯანმა იზეთბეგოვიჩის პოლიტიკასტან მსგავსების გამო. ბობანი ფიქრობდა რომ თუ ბოსნია-ჰერცეგოვინა დაიშლებოდა ან იუგოსლავიაში დარჩებოდა მაშინ ჰერცგ-ბოსნიას დამოუკიდებელ ხორვატიულ სახემწიფოდ უნდა გამოეცხადებულიყო „რომელიც შემდეგში ხორვატიას უნდა მიერთებოდა მაგრამ მხოლოდ ხორვატიის ლიდერების გადაწყვეტილებით.“ კორდიჩი, ჰერცგ-ბოსნიის ვიცე-პრეზიდენტი, ირწმუნებოდა რომ ხორვატების სლისკვეთება ჰერცგ-ბოსნიაში განსაკუთრებით გაიზარდა მას შემდეგ რაც გაკეთდა განცხადება ტრავენკის ხორვატიაში შესვლის სურვილის შესახებ, „ნებისმიერ ფასად [...] ნებისმიერი სხვა გადაწყვეტილება ჩაითვლება ღალატად, გადაარჩინეთ ხორვატიული მიწა ჰერცგ-ბოსნიაში განადგურებისაგან.“ იგივე შეხვედრაზე, ტუჯმანმა თქვა რომ „სუვერენიტეტის თვალსაზრისით ბოსნია და ჰერცეგოვინას არანაირი პერსპექტივა არ გააჩნია“ და გასცა რეკომენდაცია რომ ხორვატიის პოლიტიკა უნდა ყოფილიყო „ბოსნია და ჰერცეგოვინის სუვერენიტეტის დაცვისაკენ მიმართული, მანამ სანამ ეს ხორვატიას დააკმაყოფილებს.“ მან ეს იდეა დააფუძნა იმ აზრზე რომ სერბეთი არ მიიღეს ბოსნია დაჰერცეგოვინ და ბოსნიელ წარმომადგენლებს არ სურდათ იუგოსლავიაში დარჩენა ტუჯმანმა გამოაცხადა „დროა ვისარგებლოთ სიტაციით და შევკრიბოთ ყველა ხორვატი ყველაზე დიდ შესაძლო საზღვრებში.“

„მომეცით ნება გითხრათ. ბევრი ვინც იქ ზის და ემხრობა ბოსნია და ჰერცეგოვინის კანტონიზაციას მოუწევთ დიდ სერბეთში ცხოვრება, მე კი ავსტრალიაში გავემგავრები“ — სტიეფან კლუიჩის კომენტარი მისი გადაყენების შემდეგ

1992 წლის 2 იანვარს, გეოიკო სუსაკმა, ხორვატიის თავდაცვის მინისტრმა, და JNA-ის გენერალმა ანდრიეა რასეტამ ხელი მოაწერეს უპირობო ცეცხლის შეწყვეტას სარევოში. JNA-მ სამხედროები კრაინას სერბული რესპუბლიკიდან ბოსნია და ჰერცეგოვინაში გადაიყვანა და განათავსა მნიშვნელოვანი ქალაქებისაკენ მიმავალ გზაზე. 16 იანვარს, ხორვატიის დამოუკიდებლობის აღნიშვნა დაიწყო ბუსოვაკაში. კოედიჩმა გამოაცხადა რომ ბუსოვაკაში მცხოვრები ხორვატები იყვნენ გაერთიანებული ხორვატიული სახელმწიფოს ნაწილი და თქვა რომ ჰერცგ-ბოსნია და ბუსოცაკა „ხორავატიული მიწაა და ეს უბრალოდ ასე იქნება.“ HVO-ს მეთაურიმა იგნაკ კოსტრომანმა ასევე ისაუბრა და თქვა „ჩვენი ძვირფასი ხორვატიის ყველა ნაწილს მივიერთებთ ნებისმიერი ხერხით.“ 27 იანვარს გამოცხადდა ცენტრალური ბოსნიის ხორვატიული საზოგადოება.

ლიტერატურა

წიგნები და ჟურნალები

• Almond, Mark (1994). Europe's backyard war: the war in the Balkans. London: Heinemann. ISBN 0-434-00003-5. 
• Almond, Mark (December 2003). „Expert Testimony“. Review of Contemporary History. Oriel College, University of Oxford: Croatian Institute of History. 36 (1): 177–209.CS1-ის მხარდაჭერა: ref=harv (link)
• Andreas, Peter (2011). Blue Helmets and Black Markets. Cornell University Press. ISBN 9780801457043. 
• Bellamy, Alex J. (2003). The Formation of Croatian National Identity: A Centuries-old Dream. Manchester: Manchester University Press. ISBN 978-0-7190-6502-6. 
• Benthall, Jonathan; Bellion-Jourdan, Jerome (2003) Charitable Crescent: Politics of Aid in the Muslim World. I.B.Tauris. ISBN 9780857711250. 
• Bethlehem, Daniel; Weller, Marc (1997) The Yugoslav Crisis in International Law. Cambridge University Press. ISBN 9780521463041. 
• Bollens, Scott A. (2007). Cities, Nationalism and Democratization. London and New York: Routledge. ISBN 978-1-134-11183-1. 
• Bugajski, Janusz (1995). Ethnic Politics in Eastern Europe: A Guide to Nationality Policies, Organizations and Parties. Armonk: M. E. Sharpe. ISBN 978-1-56324-283-0. 
• Burg, Steven L.; Shoup, Paul S. (1999) The War in Bosnia-Herzegovina: Ethnic Conflict and International Intervention. Armonk: M. E. Sharpe. ISBN 978-0-7656-3189-3. 
• Calic, Marie–Janine (2012). „Ethnic Cleansing and War Crimes, 1991–1995“, Confronting the Yugoslav Controversies: A Scholars' Initiative, 2nd, West Lafayette: Purdue University Press, გვ. 114–153. ISBN 978-1-55753-617-4. 
• Central Intelligence Agency, Office of Russian and European Analysis (2002). Balkan Battlegrounds: A Military History of the Yugoslav Conflict, 1990–1995, Volume 1. Washington, D.C.: Central Intelligence Agency. ISBN 978-0-16-066472-4. 
• Central Intelligence Agency, Office of Russian and European Analysis (2002). Balkan Battlegrounds: A Military History of the Yugoslav Conflict, 1990–1995, Volume 2. Washington, D.C.: Central Intelligence Agency. ISBN 978-0-16-066472-4. 
• Central Intelligence Agency (1993). Combatant Forces in the Former Yugoslavia. Washington, D.C.: Central Intelligence Agency. 
• Christia, Fotini (2012). Alliance Formation in Civil Wars. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-1-13985-175-6. 
• Cigar, Norman (1995). Genocide in Bosnia: The Policy of "Ethnic Cleansing". College Station: University of Minnesota Press. ISBN 978-1-58544-004-7. 
• Coakley, John (2013). Pathways from Ethnic Conflict: Institutional Redesign in Divided Societies. New York: Routledge. ISBN 9781317988472. 
• Davis, John (2005). The Global War on Terrorism: Assessing the American Response. Nova Science Publishers. ISBN 9781594542282. 
• Denti, Davide (2013). „Ethnic Cleansing and War Crimes, 1991–1995“, Public Apology between Ritual and Regret: Symbolic Excuses on False Pretenses or True Reconciliation out of Sincere Regret?. Amsterdam: Rodopi, გვ. 103–122. ISBN 9789401209533. 
• Dyker, David A.; Vejvoda, Ivan (2014) Yugoslavia and After: A Study in Fragmentation, Despair and Rebirth. New York City: Routledge. ISBN 9781317891352. 
• Farmer, Brian R. (2010). Radical Islam in the West: Ideology and Challenge. McFarland. ISBN 978-0-7864-6210-0. 
• Gallagher, Tom (2003). The Balkans After the Cold War: From Tyranny to Tragedy. New York: Routledge. ISBN 9781134472406. 
• Glenny, Misha (1996). The Fall of Yugoslavia: The Third Balkan War. New York: Penguin Books. ISBN 978-0-14-025771-7. 
• Goldstein, Ivo (1999). Croatia: A History. London: C. Hurst & Co.. ISBN 978-1-85065-525-1. 
• Gow, James; Paterson, Richard; Preston, Alison R. (1996) Bosnia by Television. London: British Film Institute. ციტირების თარიღი: 2020-05-07.  დაარქივებული 2020-05-25 საიტზე Wayback Machine.
• Grandits, Hannes (2016). The New Bosnian Mosaic: Identities, Memories and Moral Claims in a Post-War Society. London: Routledge, გვ. 101–122. ISBN 9781317023081. 
• Hoare, Marko Attila (March 1997). „The Croatian Project to Partition Bosnia-Hercegovina, 1990–1994“. East European Quarterly. 31 (1): 121–138.
• Hoare, Marko Attila (2004). How Bosnia Armed. London: Saqi Books. ISBN 978-0-86356-367-6. 
• Hoare, Marko Attila (2010). Central and Southeast European Politics Since 1989. Cambridge: Cambridge University Press, გვ. 111–136. ISBN 978-1-139-48750-4. 
• Hockenos, Paul (2003). Homeland Calling: Exile Patriotism and the Balkan Wars. Ithaca: Cornell University Press. ISBN 978-0-8014-4158-5. 
• Klemenčić, Mladen; Pratt, Martin; Schofield, Clive H. (1994) Territorial Proposals for the Settlement of the War in Bosnia-Hercegovina. IBRU. ISBN 9781897643150. 
• Kohlmann, Evan F. (2004). Al-Qaida's Jihad in Europe: The Afghan-Bosnian Network. Berg. ISBN 1-85973-807-9. 
• Krišto, Jure (April 2011). „Deconstructing a myth: Franjo Tuđman and Bosnia and Herzegovina“. Review of Croatian History. Zagreb, Croatia: Croatian Institute of History. 6 (1): 37–66.CS1-ის მხარდაჭერა: ref=harv (link)
• Gosztonyi, Kristóf (2003). „Non-Existent States with Strange Institutions“, Potentials of Disorder: Explaining Conflict and Stability in the Caucasus and in the Former Yugoslavia. Manchester: Manchester University Press, გვ. 46–61. ISBN 9780719062414. 
• Kurspahić, Kemal (2003) Prime Time Crime: Balkan Media in War and Peace. Washington, D.C.: United States Institute of Peace. ISBN 9781929223398. 
• Lawson, Edward H.; Bertucci, Mary Lou (1996) Encyclopedia of Human Rights. Washington D.C.: Taylor & Francis. 
• Lukic, Reneo; Lynch, Allen (1996) Europe from the Balkans to the Urals: The Disintegration of Yugoslavia and the Soviet Union. Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-829200-5. 
• MacDonald, David Bruce (2002). Balkan Holocausts?: Serbian and Croatian Victim Centered Propaganda and the War in Yugoslavia. Manchester: Manchester University Press. ISBN 978-0-7190-6467-8. 
• Magaš, Branka; Žanić, Ivo (2001) The War in Croatia and Bosnia-Herzegovina 1991–1995. London: Frank Cass. ISBN 978-0-7146-8201-3. 
• Malcolm, Noel (1995). Povijest Bosne: kratki pregled. Erasmus Gilda. ISBN 9789536045037. 
• Marijan, Davor (December 2006). „Sukob HVO-a i ABIH u Prozoru, u listopadu 1992“ [Clash of the HVO and the ARBiH in Prozor, in October 1992]. Journal of Contemporary History (Croatian). Zagreb, Croatia: Croatian Institute of History. 38 (2): 379–402. ISSN 0590-9597.CS1-ის მხარდაჭერა: ref=harv (link)
• Marijan, Davor (2004). „Expert Opinion: On the War Connections of Croatia and Bosnia and Herzegovina (1991 – 1995)“. Journal of Contemporary History. Zagreb, Croatia: Croatian Institute of History. 36: 249–289.CS1-ის მხარდაჭერა: ref=harv (link)
• Moore, Adam (2013). Peacebuilding in Practice: Local Experience in Two Bosnian Towns. Ithaca: Cornell University Press. ISBN 978-0-8014-5199-7. 
• Mrduljaš, Saša (2009). „Hrvatska politika unutar Bosne i Hercegovine u kontekstu deklarativnog i realnoga opsega Hrvatska zajednice / republike Herceg-Bosne“ [Croatian policy in Bosnia and Herzegovina in the context of declarative and real extent of the Croatian Community / Republic of Herzeg-Bosnia]. Journal for General Social Issues (Croatian). Zagreb: Institute of Social Sciences Ivo Pilar. 18: 249–289.CS1-ის მხარდაჭერა: ref=harv (link)
• Mulaj, Kledja (2008). Politics of Ethnic Cleansing: Nation-State Building and Provision of Insecurity in Twentieth-Century Balkans. Lanham: Rowman & Littlefield. ISBN 9780739146675. 
• Nizich, Ivana (1992). War Crimes in Bosnia-Hercegovina. New York: Human Rights Watch. ISBN 978-1-56432-083-4. 
• Owen, David (1996). Balkan Odyssey. London: Indigo. ISBN 9780575400290. 
• Perica, Vjekoslav (2002). Balkan Idols: Religion and Nationalism in Yugoslav States. Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19517-429-8. 
• (2008) Croatia since Independence: War, Politics, Society, Foreign Relations. Munich: Oldenbourg. ISBN 978-3-48658-043-3. 
• Ramet, Sabrina P. (2006). The Three Yugoslavias: State-Building and Legitimation, 1918–2005. Bloomington: Indiana University Press. ISBN 978-0-253-34656-8. 
• Ramet, Sabrina P. (2010). Central and Southeast European Politics Since 1989. Cambridge: Cambridge University Press, გვ. 258–285. ISBN 978-1-139-48750-4. 
• Riedlmayer, András (2002). Islam and Bosnia: Conflict Resolution and Foreign Policy in Multi-Ethnic States. Montreal: McGill-Queen's Press, გვ. 98–135. ISBN 9780773523463. 
• Sadkovich, James J. (January 2007). „Franjo Tuđman and the Muslim-Croat War of 1993“. Review of Croatian History. Zagreb, Croatia: Croatian Institute of History. 2 (1): 204–245. ISSN 1845-4380.CS1-ის მხარდაჭერა: ref=harv (link)
• Schindler, John R. (2007). Unholy Terror: Bosnia, Al-Qa'ida, and the Rise of Global Jihad. New York City: Zenith Press. ISBN 9780760330036. 
• Sells, Michael Anthony (1998). The Bridge Betrayed: Religion and Genocide in Bosnia. Berkeley: University of California Press. ISBN 978-0-520-92209-9. 
• Sells, Michael A. (2003). Religion and the Creation of Race and Ethnicity: An Introduction. New York: New York University Press, გვ. 211–234. ISBN 9780814767009. 
• Takeyh, Ray; Gvosdev, Nikolas K. (2004) The Receding Shadow of the Prophet: The Rise and Fall of Radical Political Islam. London: Greenwood Publishing Group. ISBN 9780275976293. 
• Shrader, Charles R. (2003). The Muslim-Croat Civil War in Central Bosnia: A Military History, 1992–1994. College Station, Texas: Texas A&M University Press. ISBN 978-1-58544-261-4. 
• Tatalović, Siniša; Jakešević, Ružica (2008) The Fight Against Terrorism and Crisis Management in the Western Balkans. Ljubjana: IOS Press, გვ. 132–146. ISBN 9781586038236. 
• Tanner, Marcus (2001). Croatia: A Nation Forged in War. New Haven: Yale University Press. ISBN 978-0-300-09125-0. 
• Toal, Gerard; Dahlman, Carl T. (2011) Bosnia Remade: Ethnic Cleansing and Its Reversal. New York: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-973036-0. 
• Trifunovska, Snežana (1994). Yugoslavia Through Documents: From its Creation to its Dissolution. Dordrecht: Martinus Nijhoff Publishers. ISBN 978-0-7923-2670-0. 
• Udovički, Jasminka; Štitkovac, Ejub (2000) Burn This House: The Making and Unmaking of Yugoslavia. Durham: Duke University Press, გვ. 175–216. ISBN 978-0-8223-2590-1. 
• Velikonja, Mitja (2003). Religious Separation and Political Intolerance in Bosnia-Herzegovina. College Station: Texas A&M University Press. ISBN 978-1-58544-226-3. 
• Walasek, Helen (2015). Bosnia and the Destruction of Cultural Heritage. Dorchester: Ashgate Publishing. ISBN 9781409437048. 
• Zürcher, Christoph (2003). Potentials of Disorder: Explaining Conflict and Stability in the Caucasus and in the Former Yugoslavia. Manchester University Press. ISBN 978-0-7190-6241-4. 

ახალი ამბების სტატიები

• Bullough, Oliver (7 November 2007). „Transcripts Suggest Croatia Conspired to Break Up Bosnia“. Institute for War & Peace Reporting.
• Burns, John F. (6 July 1992). „Croats Claim Their Own Slice of Bosnia“. New York Times.
• Burns, John F. (21 July 1992). „U.N. Resumes Relief Flights to Sarajevo“. New York Times.
• Burns, John F. (26 July 1992). „Croatian Pact Holds Risks for Bosnians“. New York Times.
• „West Rejects Revision Of Dayton Accords“. Chicago Tribune. 2 June 1999.
• Hedges, Chris (16 November 1997). „At Home and Under Duress With Bosnian Croats“. New York Times.
• Hedl, Dragutin (5 September 2000). „Bosnian Trade Off“. Institute for War & Peace Reporting.
• Lashmar, Paul; Bruce, Cabell; Cookson, John (1 November 2000). „Secret recordings link dead dictator to Bosnia crimes“. The Independent. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 15 თებერვალი 2020. ციტირების თარიღი: 7 მაისი 2020.
• Lušić, Bisera (3 November 2000). „Britanci su od Mesića dobili samo intervju, ne i transkripte“ [The British only got an interview from Mesić, not the transcripts]. Slobodna Dalmacija.
• Myers, Linnet (6 May 1993). „Bosnian Serbs Spurn Un Pact, Set Referendum“. Chicago Tribune.
• O'Connor, Mike (16 December 1995). „5 Islamic Soldiers Die in Shootout With Croats“. New York Times.
• Perlez, Jane (15 August 1996). „Muslim and Croatian Leaders Approve Federation for Bosnia“. New York Times.
• Pringle, Peter (7 March 1993). „Progress on Vance-Owen map for Bosnia“. The Independent. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 29 ნოემბერი 2018. ციტირების თარიღი: 7 მაისი 2020.
• Kurt, Schork (19 October 1993). „Winter of trench warfare looms: Muslims and Croats deadlocked in valley“. The Independent. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2 აპრილი 2020. ციტირების თარიღი: 7 მაისი 2020.
• Sudetic, Chuck (7 September 1992). „Croatians Insist Muslim Fighters Leave Sarajevo Buffer Area“. New York Times.
• Sudetic, Chuck (8 September 1992). „Croatian Militia Denies Issuing a Broad Challenge to Bosnia“. New York Times.
• Tanner, Marcus (27 July 1993). „Bosnia: New commander vows to return fire“. The Independent.
• Williams, Carol J. (9 May 1992). „Serbs, Croats Met Secretly to Split Bosnia“. Los Angeles Times.
• Williams, Carol J. (15 January 1994). „Croatia Risks Cutting Its Own Throat“. Los Angeles Times.

საერთაშორისო, სამთავრობო, და არასამთავრობო წყაროები

• Nizich, Ivana; Markić, Željka (1995) Civil and Political Rights in Croatia. Helsinki: Human Rights Watch. ISBN 9781564321480. 
• Prlić et al. – Case Information Sheet. International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia.
• Prosecutor v. Tihomir Blaskić Judgement Summary. International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia (3 March 2000).
• Prosecutor v. Kordić and Čerkez Judgement. International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia (26 February 2001).
• Prosecutor v. Kordić & Čerkez Appeals Judgement Summary. International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia (17 December 2004).
• Prosecutor v. Rasim Delić Judgement. International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia (15 September 2008).
• Prosecutor v. Rasim Delić Judgement Summary. International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia (15 September 2008).
• Prosecutor v. Jadranko Prlić, Bruno Stojić, Slobodan Praljak, Milivoj Petković, Valentin Ćorić, Berislav Pušić – Judgement – Volume 1 of 6. International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia (29 May 2013).
• Prosecutor v. Jadranko Prlić, Bruno Stojić, Slobodan Praljak, Milivoj Petković, Valentin Ćorić, Berislav Pušić – Judgement – Volume 2 of 6. International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia (29 May 2013).
• Prosecutor v. Jadranko Prlić, Bruno Stojić, Slobodan Praljak, Milivoj Petković, Valentin Ćorić, Berislav Pušić – Judgement – Volume 4 of 6. International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia (29 May 2013).
• Prosecutor v. Jadranko Prlić, Bruno Stojić, Slobodan Praljak, Milivoj Petković, Valentin Ćorić, Berislav Pušić – Judgement – Volume 6 of 6. International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia (29 May 2013).
• Prosecutor v. Hadžihasanović & Kubura Judgement. International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia (15 March 2006).
• Prosecutor v. Hadžihasanović & Kubura Judgement Summary. International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia (March 2006).
• Prosecutor v. Naletilić & Martinović Judgement. International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia (31 March 2003).
• Prosecutor v. Nisvet Gasal, Musajb Kukavica and Senad Dautović. Court of Bosnia and Herzegovina (2011). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2020-03-21. ციტირების თარიღი: 2020-05-07.
• Prosecutor v. Ćurić Enes, Demirović Ibrahim, Kreso Samir, Čopelja Habib and Kaminić Mehmed. Court of Bosnia and Herzegovina (2015). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2016-03-04. ციტირების თარიღი: 2020-05-07.
• Prosecutor v. Sefer Halilović – Appeals Chamber Judgement. International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia (16 Nov 2005).
• Prosecutor v. Sefer Halilović – Appeals Chamber Judgement. International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia (16 Oct 2007).
• Six Senior Herceg-Bosna Officials Convicted. International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia (29 May 2013).

სქოლიო