აზერბაიჯანის გეოგრაფია
აზერბაიჯანი აღმოსავლეთ ნახევარსფეროში მდებარეობს. აზერბაიჯანის ტერიტორიის ძირითადი ნაწილი მდებარეობს დიდი და მცირე კავკასიონის მთის სისტემის სამხრეთ-აღმოსავლეთ ნაწილებსა და თალიშს შორის.
გეოლოგიური სტრუქტურა
რედაქტირებააზერბაიჯანის ტერიტორია განლაგებულია ალპური გეოსინკლინური რეგიონის კავკასიური სეგმენტის აღმოსავლეთით. აზერბაიჯანის ჩრდილოეთ ნაწილში ვრცელდება კავკასიონის მეგატრიკლინორიუმის სამხრეთ-აღმოსავლეთ ნაწილი. აზერბაიჯანის ცენტრალური ნაწილი მიეკუთვნება მტკვრის მთიან ღრმულს, რომელიც ხასიათდება ნეოგენური ანთროპოგენური მოლასის ძლიერი დაგროვებით. აზერბაიჯანის სამხრეთ ნაწილში მდებარეობს მცირე კავკასიონის სისტემა, რომელშიც მთავარ როლს ასრულებენ ვულკანური ქანები. მცირე კავკასიონის ჩრდილოეთით არსებობს დოკემბრიუმის მეტამორფოზული ქანები. ყარაბაღის მაღალმთიანეთი გამოირჩევა სუბაერიული პლიოცენური ანთროპოგენური ვულკანიზმით. ქვეყანაში ასევე 200-ზე მეტი ტალახის ვულკანია. აზერბაიჯანის ბევრი რეგიონი ხასიათდება მაღალი სეისმურობით.
სასარგებლო წიაღისეული
რედაქტირებარესპუბლიკის ტერიტორია მდიდარია სამ სახის წიაღისეულით: მადანი, არალითონური და საწვავი.
აზერბაიჯანის რესპუბლიკა ცნობილია თავისი ნავთობის ველებით. რესპუბლიკის ტერიტორიის 60 % მდიდარია სწორედ ნავთობითა და გაზით. ნავთობისა და გაზის დეპოზიტები მდებარეობს აფშერონის ნახევარკუნძულზე, კასპიის ზღვის შელფზე, ბაქოსა და აფშერონის არქიპელაგზე.
მცირე კავკასიონი მდიდარია მადნით. რკინის მადნები გვხვდება დაშქესანში.
არალითონური სასარგებლო წიაღისეულია გობუსტანის, აფშერონისა და თოვუზის კირქვა.
რესპუბლიკის ტერიტორიაზე არსებობს მინერალური წყლის წყაროები სხვადასხვა ქიმიური შემადგენლობით. ყველაზე ცნობილია — ისტისუ, ბადამლი და სირაბის მინერალური წყლები.
რელიეფი
რედაქტირება
აზერბაიჯანის რელიეფი ძალიან მრავალფეროვანია. აქ ძირითადად რელიეფის ორი ფორმაა: დაბლობები და მაღალმთიანები[1].
აზერბაიჯანის ტერიტორიის ნახევარზე მეტს უკავია მთებს. რესპუბლიკის საშუალო მაღლობი 400 მეტრია.
დიდი კავკასიონის სამხრეთ-აღმოსავლეთ ნაწილში ორი მთიანი ქედია განლაგებული: ბაზარდუზუს ქედი (4466 მ) და შაჰდაღის ქედი (4244 მ).
მცირე კავკასიონი მოიცავს რესპუბლიკის სამხრეთ-დასავლეთ და დასავლურ ნაწილს, მთაგორიანი კომპლექსით. ძირითადი მთებია: მუროვდაღი, შაჰდაღი და ზანგეზური.
თალიშის მთები მდებარეობს ქვეყნის სამხრეთ-აღმოსავლეთით და წარმოადგენს მცირე კავკასიონის მთების დამაკავშირებელ რგოლს იალბუზის მთებამდე. ისინი შედგება სამი ძირითადი მთის მწვერვალებისგან, რომელთა სიმაღლე 2477 მ.
მტკვარ-არქსის დაბლობი ვრცელდება დიდი და მცირე კავკასიონსა და თალიშის მთებს შორის. იგი ქვეყნის ცენტრალურ ნაწილს იკავებს.
აფშერონის ნახევარკუნძულის ჩრდილოეთით მდებარეობს სამურ-დავაჩის დაბლობი, რომელიც ეყრდნობა გუსარის ვაკეს, ხოლო სამხრეთით გადის ლენქორანის დაბლობის ვიწრო ზოლი.
კლიმატი
რედაქტირებააზერბაიჯანი კლიმატი მრავალფეროვანია. მასზე ძირითადად გავლენას ახდენს გეოგრაფიული მდებარეობა, რელიეფი და კასპიის ზღვა. აქ არის ნახევრად უდაბნო კლიმატი, მშრალი სტეპების კლიმატი, სუბტროპიკული, საშუალო და ცივი კლიმატი. რესპუბლიკაში, მსოფლიოში არსებული 11 კლიმატიდან 9 ვლინდება[2].
მშრალი სუბტროპიკული კლიმატი დამახასიათებელია აფშერონისა და მტკვარ-არქსის დაბლობზე. თალიშის მთების სამხრეთით ტენიანი სუბტროპიკული კლიმატი აღინიშნება. ზომიერი კლიმატი, რომელიც, ძირითადად, დიდი და მცირე კავკასიონის ტყიან ადგილებშია, დაყოფილია შემდეგნაირად: მშრალი, ზომიერად თბილი მშრალი, ზომიერად თბილი ტენიანი და ცივი. ცივი კლიმატი აღინიშნება მაღალმთიან რეგიონებში, დიდი და მცირე კავკასიონის მწვერვალებზე. დაბლობში საშუალო წლიური ტემპერატურა 15 °C, მაღალმთიან რაიონებში 0 °C და ქვემოთ. ივლისში ტემპერატურა ცენტრალურ ვაკის რაიონებში 27 °C, მთიან რეგიონებში - 5 °C.
აბსოლუტური მაქსიმალური ტემპერატურა 44 °C, აბსოლუტური მინიმალური — 25 °C. ნალექი ასევე არათანაბრად გადანაწილებულია მთელი ქვეყნის მასშტაბით. წლის განმავლობაში აფშერონის ნახევარკუნძულზე და ნახიჩევანის ავტონომიური რესპუბლიკის არაქსის პირა ზოლზე ნალექები 200 მმ-ზე ნაკლებია. მტკვარ-არქსის დაბლობში, ნალექების რაოდენობა აღინიშნება 200-300 მმ-მდე, მცირე და საშუალო კავკასიონის ჩრდილო-აღმოსავლეთ ფერდობებზე კი - 600-800 მმ. დიდი კავკასიონის სამხრეთ ფერდობებზე 2000-2500 მ-მდე ნალექები აღწევს 1200-1500 მმ. ყველაზე დიდი ნალექები ლენქორანის დაბლობის სამხრეთით და თალიშის მთათა ფერდობებზე 1200-1700 მმ-ია.
წყლის რესურსები
რედაქტირება
კასპიის ზღვა
რედაქტირებაკასპიის ზღვა — მსოფლიოს უდიდესი ტბაა. იგი მნიშვნელოვან როლს ასრულებს აზერბაიჯანელი ხალხის ცხოვრებაში და უნიკალურია თავისი ფიზიკური და გეოგრაფიული მაჩვენებლებით. იგი მდებარეობს მერიდიანის გასწვრივ ლათინური ასო S-ის სახით, მდებარეობს 47° 17' აღმოსავლეთის გრძედიდან და 36° 33' დასავლეთით. კასპიის სიგრძე მერიდიანის გასწვრივ დაახლოებით 1200 კმ-ია, საშუალო სიგანე კი 310 კმ-ს შეადგენს.
ამჟამად ზღვის დონე ოკეანის დონიდან 26.75 მ-ზეა. წყლის არეალის აზერბაიჯანული ნაწილი მოიცავს ზღვის შუა და სამხრეთ ნაწილებს. მარილიანობიდან გამომდინარე კასპიის ზღვა მნიშვნელოვნად განსხვავდება მსოფლიოს ოკეანეებისგან. ჩრდილოეთ ნაწილში წყლის ზედაპირი 5-6 ‰, შუა და სამხრეთ ნაწილები კი 12.6-13.5 ‰.
მდინარეეები
რედაქტირება
მთავარი სტატია: აზერბაიჯანის მდინარეები.რესპუბლიკის ტერიტორია დაფარულია მკვრივი მდინარის ქსელით. აზერბაიჯანში 8,400 მსხვილი და პატარა მდინარეა. მათგან 850-ს მეტია 5 კმ-ზე. სულ 24 მდინარეს 100 კმ-ზე მეტი სიგრძე გააჩნია.
მტკვარი და არაქსი კავკასიის ყველაზე დიდი მდანირეებია. ისინი წარმოადგენენ სარწყავი და ჰიდროელექტროენერგიის ძირითად წყაროებს. მტკვარი მიედინება საქართველოს ტერიტორიაზე, შემოდის აზერბაიჯანის ტერიტორიაზე. მიედინება მტკვარ-არაქსის დაბლობზე და ჩაედინება კასპიის ზღვაში.
მდინარე მტკვარზე აშენდა მინგეჩაურის, შამქორისა და იენიქენდის წყალსაცავები, კაშხლები, ჰიდროელექტრო სადგურები.
არაქსის მდინარე იღებს სათავეს თურქეთის ტერიტორიაზე, აზერბაიჯანში ქალაქ საბირაბადის მახლობლად ერთვის მტკვარს. მისი სიგრძე 1072 კმ-ა, აუზის ფართობი 102 000 კმ².
სამური აზერბაიჯანის ჩრდილო-აღმოსავლეთით ყველაზე დიდი მდინარეა. იგი ჩამოყალიბდა დაღესტნის ტერიტორიაზე, 3600 მ სიმაღლეზე და კასპიის ზღვისკენ მიედინება. მისი სიგრძე 216 კმ, აუზის ფართობი 4400 კმ².
აზერბაიჯანში მრავალი მთიანი მდინარეა. ესენია: ბალაქანჩაი, თალაჩაი, კახეთჩაი, ქუმრუქჩაი, ქიშჩაი და სხვა.
ტბები და წყალსაცავები
რედაქტირება მთავარი სტატია: აზერბაიჯანის ტბები.
აზერბაიჯანის რესპუბლიკის ტერიტორიაზე არსებობს დაახლოებით 250 ტბა. მათგან შეგვიძლია გამოვარჩიოთ გლუვი წარმოშობის ტბა თუფანგოლი. მუროვდაღის ქედის ჩრდილოეთ-აღმოსავლეთ ფერდობზე მდებარეობს მეწყერულ-ლაგუნური წარმოშობის ტბები: გოიგოლი, მარალგოლი, ყარაგოლი, ბათაბათი.
ტექტონიკური ასიგნაციის შედეგად შეიქმნა ტბები აღგოლი, სარისუ, მეჰმანი, აჯიყაბული. ყველა დიდი ტბებია - აჯიყაბული (15.5 კმ²) და ბოიუქშორი (10.3 კმ²).
მდინარეების ნაკადის რეგულირების მიზნით შეიქმნა 60 წყალსაცავი. მათგან ყველაზე მნიშვნელოვანია მინგეჩაურის წყალსაცავი, არაქსის წყალგამყოფი, შამქორის ჰიდროელექტროსადგური (2.67 მილიარდი კუბური მეტრი).
ნიადაგები
რედაქტირებარელიეფის სიმაღლე გავლენას ახდენს კლიმატის ცვლილებაზე, მცენარეულ საფარზე, თავის მხრივ, ნიადაგის ფორმირების პროცესის შეცვლაზეც. ნიადაგის ტიპების ცვლილება ხდება სარტყელებში, ხოლო გარკვეული მრავალფეროვნება შეინიშნება ძირითადი ნიადაგის ზონებში.
მთის მდელოს ნიადაგები ფართო და მცირე კავკასიონის ალპური და სუბალპური სარტყელები გავრცელებულია 1500-3000 მ სიმაღლეზეა. ზოგიერთ შემთხვევაში, მაგალითად, დიდი კავკასიონის სამხრეთ ფერდობზე და ლენქორანის რეგიონში, იწყება 1800 მ-დან.
მთის ტყის ნიადაგები გავრცელებულია ფართო და მცირე კავკასიონის ფერდობებზე, ლენქორანის ზონის მაღალმთიან მხარეში, თალიშის მთებში და მთის ფერდობების შუა ნაწილში. ნიადაგის ფორმირების პროცესი სხვადასხვა სახის დამუშავების პირობებში ხდება მშრალიდან ტენიანი-სუბტროპიკულამდე. ისინი 800-2200 მეტრ სიმაღლეს იკავებენ.
მთის სტეპის ნიადაგების ზონა იწყება ტყის ქვედა საზღვრებში, ბუჩქნარ-მშრალი სტეპის ქვეშ, ქსეროფიტული ტყის მცენარეულობამდე.
ყვითელი მიწა გვხვდება ლენკორანის მთების მთისწინეთში და დაბლობში. იგი ფორმირდება ხმელთაშუა ტიპის ნოტიო სუბტროპიკული კლიმატისგან გამომდინარე, საშუალო წლიური ტემპერატურა დაახლოებით 14.5 °C. ყვითელი მიწის ნიადაგი ყალიბდება წაბლისა და მუხის ტყეებში. მას უკავია ჩაის პლანტაციების ტერიტორიებიც[3].
ფლორა
რედაქტირება
აზერბაიჯანში მცენარეთა სახეობა შეადგენს კავკასიაში მცენარეთა ზრდის საერთო რაოდენობის 66 %-ს. კავკასიასა და სხვა რეგიონებში მცენარეების ფართოდ გავრცელებული ტიპების გარდა აზერბაიჯანულ ფლორაში დაახლოებით 240 ენდემური სახეობაა. რესპუბლიკის დაბლობ ნაწილში გავრცელებულია ნახევრად უდაბნოსა და წყლის ჭაობის მცენარეთა სახეობები. უდაბნოს ტიპის ჯიშების დაჯგუფება ძირითადად კასპიის ზღვის სანაპიროზე, სამხრეთ შირვანში, მილსკა, მუღანსა და შირვანის ვაკეებზე ვლინდება.
აზერბაიჯანის რესპუბლიკა ითვლება იშვიათი ჯიშის ხეებისა და ბუჩქების სამშობლოდ. შავი ცაცხვი, როგორც მესამე პერიოდის რელიქტური მცენარე, გავრცელებული დიდი კავკასიონის სამხრეთით.
თალიშის მთებზე მესამე პერიოდის რელიქტური და იშვიათი ხეებია - რკინის ხე, ლენქორანის აკაცია, წაბლის მუხა, კავკასიური ხურმა, ჰირკანის ლეღვი, ლაპინი და სხვა.
ფაუნა
რედაქტირება მთავარი სტატია: აზერბაიჯანის ფაუნა.
აზერბაიჯანის რესპუბლიკის ტერიტორიაზე ბუნებრივი პირობების გამო, ფაუნა წარმოდგენილია სხვადასხვა სახეობებით. იგი მოიცავს 12 ათას სახეობას, მათ შორის 623 ხერხემლიანს. ვაკეებში გავრცელებულია ქვეწარმავლები, კურდღლები, მგლები, მელები, ქურციკები. მტკვრისა და არაქსის მიდამოებში ცხოვრობენ მაჩვები, შველები, ტურები. მთებში ბინადრობენ არჩვები, ირმები, შინაური თხები, შველები, დათვები, ფოცხვერები, ტყის კატები, მუფლონები, ჯიქები.
ასევე კასპიის ზღვაში უამრავი თევზია და ძუძუმწოვრებიდან კი - კასპიის სელაპი.
აზერბაიჯანის რესპუბლიკის წითელ წიგნში ცხოველთა 108 სახეობაა შეტანილი.
ეკოლოგია
რედაქტირებააფშერონის ნახევარკუნძული და სხვა სანაპირო რეგიონები არის ყველაზე არასასურველი რაიონები ეკოლოგიური თვალსაზრისით. ნიადაგისა და მიწისქვეშა წყლების დაბინძურება გამოწვეულია ტოქსიკური დეფოლიანების გამოყენებით ბამბის გაშენებაში. ჰაერის დაბინძურება დაკავშირებულია სუმგაითში, ბაქოსა და სხვა ქალაქებში საწარმოო ნარჩენებით. საზღვაო დაბინძურების მნიშვნელოვანი წყარო ნავთობპროდუქტების და ნავთობის გადამამუშავებელი მრეწველობაა.
ქვეყნის მდიდარი ფლორა და ფაუნა ძლიერი ანთროპოგენური გავლენის ქვეშ იმყოფება. აზერბაიჯანში ბუნებრივი გარემოს დაცვის მიზნით სამუშაოები მიმდინარეობს. ბუნებრივი ტყის გარკვეული ნაწილის შენარჩუნების მიზნით შეიქმნა 14 ნაკრძალი და 20 რეზერვუარი.
იხილეთ აგრეთვე
რედაქტირებარესურსები ინტერნეტში
რედაქტირებასქოლიო
რედაქტირება- ↑ MIDDLE EAST :: AZERBAIJAN. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2016-07-09. ციტირების თარიღი: 2018-09-21.
- ↑ ГУГК. Атлас Азербайджанской ССР. — Москва, 1979. — С. 16. — 40 с.
- ↑ Особенности основных типов почв Азербайджана