ძველი სომხეთი (ინგლ.Ancient Armenia) ― სომხეთის ისტორიის უძველესი ნაწილი სახელმწიფოებრიობის გაჩენიდან შუა საუკუნეებამდე, რომელსაც წინ უსწრებს პრეისტორიული სომხეთის ისტორია. სწორედ ამ პერიოდში ჩნდება სომხეთის სახელწიფო და ამავე პერიოდში, მეფე ტიგრან II-ის მმართველობისას, აღწევს თავისი ძლიერების ზენიტს, და იქმნება დიდი სომხეთის იმპერია. ასევე ძველი სომხეთის დროს გაქრისტიანდა სომხეთი[1], შეიქმნა სომხური დამწერლობა[2] და ქვეყანას მოუხდა რომის, ბიზანტიისა და სპარსეთის იმპერიებთან ბრძოლა დამოუკიდებლობისათვის. ძველ სომხეთს ბოლო მოეღო მისი ბიზანტიასა და სასანიანთა შორის გადანაწილებით.
ძველი სომხეთის სამეფო არშაკიანთა დინასტიის მმართველობისას
რკინის ხანაში იმ ტერიტორიაზე, რომელსაც ასურელები ურარტუს უწოდებდნენ[3], ხოლო თავად ურარტუელები ბინაილს, წარმოიქმნა რამდენიმე ტომობრივი გაერთიანება და სამეფო. ასეთ ტომებში შედიოდნენ: ჰაიასა-აზი, შაპურია, ნაირი, მუშქი და არმენო-ფრიგიელთა რამდენიმე ტომიც[4]. ძვ. წ. IX საუკუნეში ვანის ტბის მიმდებარე ტომებმა დააარსეს ვანის სამეფო, რათა თავი ერთად დაეცვათ აგრესორი ასურეთისგან. შეიძლება ითქვას, რომ ასურულმა აგრესიამ ხელი შეუწყო აქაური ტომების ერთ სახელმწიფოდ გაერთიანებას[5]. სამეფომ არსებობა ძვ. წ. VI საუკუნეში შეწყვიტა, როდესაც იგი მიდიამ დაიპყრო[6].
რეგიონში სომხური იდენტობის ტომები განსაკუთრებით გაძლიერდნენ ურარტუს განადგურების შემდეგ[7]. ამ ტომების ისტორიები ძირითადად ლეგენდების სახით იყო შემონახული, დღემდე კი V საუკუნეში დაწერილმა მოვსეს ხორენაცის ნაშრომმა შემოინახა[8][9]. სწორედ იგი საუბრობს პირველ სომხურ სახელმწიფოზე, ანუ ვანის სამეფოზე, რომელიც ასურელებს ეომებოდა. იგი ასევე მნიშვნელოვან ცნობებს გვაწვდის თავად ურარტუს შესახებაც[10].
დღემდე ზუსტად დაუდგენელია საიდან მომდინარეობს სომხეთის ეგზონიმი. ყველაზე ადრეული ჩანაწერები, რომლებიც სომხეთზე არსებობს, არის „არმინა“ ძველსპარსული დოკუმენტებიდან და ასევე „ჰარმინუია“ ელინური კულტურებიდან, რომლებიც ასე უწოდებდნენ ურარტუსა და მის მიმდებარე მიწებს.
ძვ. წ. 570 წელს იერვანდ I საკავაკიაცის გამეფებით სომხეთში დაიწყო ერვანდუნების დინასტიის მმართველობა, თუმცა იგი არც ისე წარმატებული გამოდგა. სწორედ მათ დროს, ძვ. წ. 553 წელს სომხეთი აქემენიანთა სპარსეთის იმპერიამ დაიპყრო და სამეფოდან სატრაპიად ჩამოაქვეითა. შემდეგი პერიოდი და საუკუნეები ხასიათდებოდა სომეხი წარჩინებულების ამბოხებებითა და შეთქმულებებით, რომლებიც მიმართული იყო ქვეყნის დამოუკიდებლობის აღდგენისაკენ სპარსეთისაგან.
ელინისტური ხანის დასრულებისა და ახლო აღმოსავლეთში ბერძნული გავლენების შესუსტებისთანავე, ძვ. წ. 189 წელს სომხეთი ისევ დამოუკიდებელი ხდება, სათავეში არტაშესიანთა დინასტიის წარმომადგენელი მეფე არტაშეს I-ით. მან მოახერხა სომხეთის სამეფოს, იგივე დიდი სომხეთის დაარსება.
არტაშესიანების მმართველობისას სომხეთი დაიყო ოთხ ძირითად პროვინციად, რომელთაც ადგილობრივი წარჩინებული საგვარეულოები მართავდნენ და ემორჩილებოდნენ სამეფო ხელისუფლებას. ეს პროვინციები იყო:
დიდი სომხეთი, სამეფოს მთავარი ნაწილი მეფის რეზიდენციითა და დედაქალაქით;
ტიგრან II დიდიმცირე სომხეთი, სომხეთის შედარებით მცირე, მაგრამ მნიშვნელოვანი ნაწილი, სათავეში ორონტიანთა დინასტიით. მოგვიანებით იგი სპარსელთა და რომაელა მმართველობას დაექვემდებარა;
რომის იმპერიის აღმოსავლეთში გაფართოვების დროს, სომხეთის მეფე ტიგრან II დიდმა ისარგებლა შექმნილი სიტუაციით და გაანადგურა სელევკიდების სახელმწიფო. სომხეთმა რომთან ერთად გადაინაწილა მისი ტერიტორიები, რის გამოც დიდი სომხეთის იმპერია გადაიჭიმა კასპიის ზღვიდან ხმელთაშუაზღვამდე, იბერიიდანიუდეამდე. მიუხედავად ამისა, ტიგრანის მიერ შექმნილმა სომხურმა იმპერიამ დიდ ხანს ვერ გაძლო. რომის იმპერიასთან განცდილი დიდი მარცხის შემდეგ, სომხეთმა დაკარგა ტერიტორიები და გახდა რომის ვასალი, რის გამოც შემდეგში სომხეთს რომის ვასალი მეფეები მართავდნენ.
სომხეთის იმპერიის დაცემის შემდეგ რომსა და პართიას შორის დიდი კონფლიქტი დაიწყო სომხური მიწების გადანაწილებასთან დაკავშირებით. საუკუნეების განმავლობაში სომხეთი ხელიდან ხელში გადადიოდა, ხან რომის ვასალი იყო, ხანაც პართიის. რომისა და პართიის დაცემის შემდეგ მასზე გავლენა ბიზანტიისა და სასანიანთა იმპერიებმა შეინარჩუნეს. უკვე ჩვ. წ. 12 წელს რომაელებმა დაამხეს არტაშესიანთა დინასტია და მათ ნაცვლად არშაკიანები გაამეფეს, რომლებიც სომხეთს V საუკუნის ჩათვლით მართავდნენ. თავდაპირველად არშაკიანებს სომხეთი სამართავად მხოლოდ 54 წლით გადაეცათ, თუმცა მათ მიერ რომისადმი გამოჩენილი ერთგულების სანაცვლოდ მმართველობა შეინარჩუნეს. უმეტესად სომხეთი ბიზანტიის ვასალი იყო, თუმცა ასევე დიდ გავლენასა და შემოჭრებს განიცდიდა სასანიანთა მხრიდანაც.
როგორც რომის ვასალი, სომხეთის მეფე თრდატ III-ც დიდად დევნიდა იმ პერიოდში მომრავლებულ ქრისტიანებს, რის გამოც ქრისტიანები სომხეთიდან გაქცევით შველოდნენ თავს. მისსავე სახელს მიეწერება წმ. გაიანესა და წმ. რიფსიმეს წამებით დახოცვაც. ლეგენდის თანახმად ამის შემდეგ თრდატი ჭკუიდან შეიშალა, რის გამოც მის დას, პრინცესა ხოსროვიდუხტს ესიზმრა, რომ მეფის განკურნება მხოლოდ წმ. გრიგოლ განმანათლებელს შეეძლო, რის შემდეგაც იგი სასწრაფოდ გაათავისუფლეს. გრიგოლმა მეფე მართლაც განკურნა, რის გამოც თრდატმა ირწმუნა სასწაულების ძალის და 301 წელს ქრისტიანად მოინათლა. ცნობილია, რომ მისი და და ცოლი, დედოფალი აშხენიც ამ დროს უკვე ქრისტიანები იყვნენ. ამას მოჰყვა სომეხი დიდებულების, არმიისა და შემდეგ ხალხის მონათვლაც, რითაც სომხეთი მსოფლიოში პირველი ქრისტიანი ერი გახდა.
გაქრისტიანების მიუხედავად, სომხეთი შემდეგ საუკუნეში დიდად განიცდიდა ბერძნულ, სპარსულ და ასურულ გავლენებს, რაც სომეხ ერსა და მათ ენას დიდი საფრთხის წინაშე აყენებდა. ამის გამოსასწორებლად სომეხთა კათალიკოს-პატრიარქმა სააკ პართევმაწმ. მესროპ მაშტოცთან ერთად 405 წელს შექმნა სომხური დამწერლობა, რომელიც დღემდე ფუნქციონირებს. მათვე თარგმნეს სომხურად ბიბლია, ლიტურგიები და წმინდა წიგნები, რამაც, შეიძლება ითქვას, ხელი შეუწყო სომხეთა ნაციის გადარჩენას და თავიდან აარიდა მას ბერძნებთან ასიმილაცია.
რომის იმპერიის გახლეჩისა და აღმოსავლეთში სასანიანთა აღზევების შემდეგ, სომხეთი ბიზანტიისა და სასანიანთა იმპერიებმა გაიყვეს. პერიოდულად მათ შორის ომები ახლდებოდა სომხეთის მთლიანად მისათვისებლად, რამაც საბოლოოდ გამოიწვია სომხეთის ორად გახლეჩა. 387 წელს შეიქმნა ბიზანტიის სომხეთი, 428 წელს კი სასანიანთა სომხეთი, რითაც დასრულდა ძველი სომხეთის ისტორია და იწყება შუა საუკუნეები.
↑Zimansky, Paul E. (2011-01-01). "Urartu". The Oxford Encyclopedia of Archaeology in the Near East. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-506512-1. Retrieved 2018-11-22.
↑Kurkjian, Vahan M. (1958). "A History of Armenia". University of Chicago. Retrieved 2018-05-18.
↑The Cambridge ancient history. Edwards, I. E. S. (Iorwerth Eiddon Stephen), 1909-1996., Gadd, C. J. (Cyril John), 1893-1969., Hammond, N. G. L. (Nicholas Geoffrey Lemprière), 1907-2001., Boardman, John, 1927-, Lewis, David M. (David Malcolm), Walbank, F. W. (Frank William), 1909-2008. (3rd ed.). Cambridge [England]: Cambridge University Press. 1970. p. 314. ISBN 0521850738. OCLC 121060. In 1828, a French scholar, J. St Martin, [...] began to grope towards an explanation by connecting [Urartian cuneiform inscriptions] with the garbled legends preserved by an Armenian chronicler, Moses of Khorene (Moses Khorenatsi), probably of the eighth century A.D., according to whom the region was invaded from Assyria by a great army under its queen Semiramis who built a wondrous fortified city, citadel, and palaces at Van itself beside the lake. [...] It is clear that by the time of Moses of Khorene all other memory of this kingdom [Kingdom of Urartu], once the deadly rival of Assyria itself, had been forgotten and remained so, except for these popular legends.
↑The heritage of Armenian literature. Hacikyan, A. J. (Agop Jack), 1931-, Basmajian, Gabriel., Franchuk, Edward S., Ouzounian, Nourhan. Detroit: Wayne State University Press. 2000–2005. pp. 31. ISBN 0814328156. OCLC 42477084. The story [of the legend of Hayk] retains a few remote memories from tribal times, and reflects the struggles between Urartu-Ararat and Assyro-Babylonia from the ninth to the seventh centuries B.C. The tale had evolved through the ages, and by the time Movses Khorenatsi heard it and put it into writing, it had already acquired a coherent structure and literary style.
↑Anatolian Iron Ages 5 : proceedings of the Fifth Anatolian Iron Ages Colloquium held at Van, 6-10 August 2001. Çilingiroğlu, Altan., Darbyshire, G. (Gareth), British Institute of Archaeology at Ankara. London: British Institute at Ankara. 2005. p. 146. ISBN 1912090570. OCLC 607821861. What had for some time attracted the attention of scholars, and had led the Iranianist Saint-Martin of the Académie des Inscription in Paris to send the young Schulz to explore these sites [in Van], was to be found written in chapter 16 of Khorenatsi's work.
მთავარი სტატია: სომხეთის ისტორია.
ბიზანტიის სომხეთი
სასანიანთა სომხეთი
