სომხური დამწერლობა

სომხური დამწერლობა
ტიპი:	ანბანი
ენები:	სომხური ენა
შექმნა	მესროპ მაშტოცი
დროის პერიოდი:	V საუკუნიდან დღემდე
წინამორბედი დამწერლობები:	ბერძნული დამწერლობა (სადავოა); სომხური დამწერლობა

სომხური დამწერლობა (სომხ. Հայոց գրեր [Hayots' grer] ან სომხ. Հայոց այբուբեն [Hayots' aybuben]; აღმოსავლეთ სომხური: haˈjotsʰ ajbuˈbɛn; დასავლეთ სომხური: haˈjotsʰ ajpʰuˈpʰɛn) — ანბანური დამწერლობის ორიგინალური სისტემა, რომელიც შექმნილია ფონეტიკურ პრინციპზე. იწერება მარცხნიდან მარჯვნივ. გამოიყენება სომხურ ენაში. სომხური ტრადიციის თანახმად იგი 405 წელს შექმნა სომეხმა სასულიერო და საზოგადო მოღვაწემ მესროპ მაშტოცმა. მესროპისეული ანბანი 36 ასოსაგან შედგებოდა, მოგვიანებით მას დაემატა კიდევ სამი ასო. დღესდღეობით თანამედროვე სომხურ ანბანში 39 ასოა, ამათგან 7 ხმოვანია, დანარჩენი კი თანხმოვანი. სომხურად სიტყვა „ანბანი“ არის այբուբեն (აიბუბენ), სომხური ანბანის პირველი ორის ასოს მიხედვით.

ისტორია

თავდაპირველად სომხური ანბანი 36 ასოსაგან შედგებოდა, მოგვიანებით XII საუკუნეში დაემატა 3 გრაფემა (և, Օ, Ֆ). სომხური დამწერლობის ანბანური სისტემა რიცხვების აღსანიშნავადაც გამოიყენებოდა. განვითარების ხანგრძლივი გზის მიუხედავად სომხურ ანბანს უძველესი დროიდან დღემდე არსებითად სახე არ შეუცვლია. მისი ძირითადი სახეობებია ერკათაგირი (ასომთავრული) და ბოლორგირი (ნუსხური). ცნობილია აგრეთვე მათ შორის გარდამავალი ტიპები. გვიანდელ შუა საუკუნეებში გავრცელდა ბოლორგირის ნაირსახეობანი: ნოტრგირი (მდივან-მწიგნობრული) და შღაგირი (გაკრული). საუკუნეების მანძილზე სომხურმა დამწერლობამ შექმნა დაქარაგმების, ლიგატურების, კრიპტოგრამებისა და სიმბოლოების უმდიდრესი სისტემა. სომხური დამწერლობის გენეზისისა და დათარიღების პრობლემა ჯერ კიდევ არაა გადაჭრილი. სომხური საისტორიო წყაროების ერთი ჯგუფის მიხედვით, იგი V საუკუნის დასაწყისში შექმნა სომეხმა ბერმა მესროპ მაშტოცმა. მეორე ჯგუფის წყაროთა ცნობით მან უკვე არსებული ანბანი მხოლოდ შეავსო გარკვეული გრაფემებით. არმენოლოგთა შორის ყველაზე უფრო გავრცელებული შეხედულებით V საუკუნემდე სომხური დამწერლობა არ არსებობდა და მისი შექმნა მთლიანად მაშტოცის დამსახურებაა. ზოგი სპეციალისტი, მართალია, ჩვენთვის ცნობილ დამწერლობას მაშტოცს მიაწერს, მაგრამ წყაროთა მონაცემების გათვალისწინებით ვარაუდობს, რომ მანამდეც არსებობდა სომხური დამწერლობა, რომელსაც ჩვენამდე არ მოუღწევია. არსებობს აგრეთვე ჰიპოთეზა, რომელიც მაშტოცის სახელით ცნობილ ადამიანს წინაქრისტიანული ხანის პროდუქტად მიიჩნევს.

საერთო აზრი არ არსებობს არც სომხური დამწერლობის წარმომავლობის საკითხში. უმთავრესი არგუმენტირებული შეხედულებებით მას საფუძვლად დაედო:

არამეული დამწერლობის რომელიმე განშტოება.
ბერძნული დამწერლობა
ეთიოპიური დამწერლობა

ყველა შემთხვევაში სპეციალისტები ხაზს უსვამენ ბერძნული სისტემის გავლენას. სომხური დამწერლობის თარიღიანი წარწერები დადასტურებულია VII საუკუნიდან.

ქართულ-სომხური პრაქტიკული ტრანსკრიფცია (სომხურად Վրաց - հայերեն տառադարձություն). [1]

#	ასო	სახელწოდება					გამოთქმა (IPA)			ტრანსლიტერაცია		რიცხ. მნიშვნ.	ქართ. შესატყ.
		ტრად. ორთოგ.	რეფორ. ორთოგ.	გამოთქმა			კლასიკ.	აღმოსავ.	დასავ.	კლასიკ.	ISO 9985
		ტრად. ორთოგ.	რეფორ. ორთოგ.	კლასიკ.	აღმოსავ.	დასავ.	კლასიკ.	აღმოსავ.	დასავ.	კლასიკ.	ISO 9985
1	Ա ա	այբ		[aɪb]		[aɪpʰ]	[ɑ]			a		1	ა
2	Բ բ	բեն		[bɛn]		[pʰɛn]	[b]		[pʰ]	b		2	ბ
3	Գ գ	գիմ		[gim]		[kʰim]	[g]		[kʰ]	g		3	გ
4	Դ դ	դա		[dɑ]		[tʰɑ]	[d]		[tʰ]	d		4	დ
5	Ե ե	եչ		[jɛtʃʰ]			[ɛ], სიტყვის დასაწყისში [jɛ]¹			e		5	ე
6	Զ զ	զա		[zɑ]			[z]			z		6	ზ
7	Է է	է		[e]	[ɛ]		[e]	[ɛ]		ē	ê	7	ჱ
8	Ը ը	ըթ		[ətʰ]			[ə]			ə	ë	8	ჷ
9	Թ թ	թօ	թո	[tʰo]			[tʰ]			t‘		9	თ
10	Ժ ժ	ժէ	ժե	[ʒɛː]	[ʒɛ]		[ʒ]			ž		10	ჟ
11	Ի ի	ինի		[ini]			[i]			i		20	ი
12	Լ լ	լիւն	լյուն	[lʏn]²			[l]			l		30	ლ
13	Խ խ	խէ	խե	[χɛː]	[χɛ]		[χ]			x		40	ხ
14	Ծ ծ	ծա		[tsɑ]	[tsɑ]	[dzɑ]	[ts]	[ts]	[dz]	c	ç	50	წ
15	Կ կ	կեն		[kɛn]	[kɛn]	[gɛn]	[k]	[k]	[g]	k		60	კ
16	Հ հ	հօ	հո	[ho]			[h]			h		70	ჰ
17	Ձ ձ	ձա		[dzɑ]		[tsʰɑ]	[dz]		[tsʰ]	j		80	ძ
18	Ղ ղ	ղատ		[ɫɑt]	[ʁɑt]	[ʁɑd]	[l], or [ɫ]	[ʁ]		ł	ġ	90	ღ
19	Ճ ճ	ճէ	ճե	[tʃɛː]	[tʃɛ]	[ʤɛ]	[tʃ]	[tʃ]	[ʤ]	č	č̣	100	ჭ
20	Մ մ	մեն		[mɛn]			[m]			m		200	მ
21	Յ յ	յի	հի	[ji]	[hi]		[j]	[h]³, [j]		y		300	ჲ
22	Ն ն	նու		[nu]			[n], [ŋ]			n		400	ნ
23	Շ շ	շա		[ʃɑ]			[ʃ]			š		500	შ
24	Ո ո	ո		[o]	[ʋɔ]		[o], სიტყვის დასაწყისში [ʋɔ]⁴			o		600	ო
25	Չ չ	չա		[tʃʰɑ]			[tʃʰ]			č‘	č	700	ჩ
26	Պ պ	պէ	պե	[pɛː]	[pɛ]	[bɛ]	[p]	[p]	[b]	p		800	პ
27	Ջ ջ	ջէ	ջե	[ʤɛː]	[ʤɛ]	[tʃʰɛ]	[ʤ]		[tʃʰ]	ǰ		900	ჯ
28	Ռ ռ	ռա		[rɑ]		[ɾɑ]	[r]		[ɾ]	r̄	ṙ	1000	რ (მაგარი)
29	Ս ս	սէ	սե	[sɛː]	[sɛ]		[s]			s		2000	ს
30	Վ վ	վեւ	վեվ	[vɛv]			[v], [ʋ]			v		3000	ვ
31	Տ տ	տիւն	տյուն	[tʏn]	[tʏn]⁵	[dʏn]	[t]	[t]	[d]	t		4000	ტ
32	Ր ր	րէ	րե	[ɹɛː]	[ɾɛ]⁶	[ɾɛ]	[ɹ]	[ɾ]		r		5000	რ (რბილი)
33	Ց ց	ցօ	ցո	[tsʰo]			[tsʰ]			c‘		6000	ც
34	Ւ ւ	հիւն	վյուն	[hʏn]			[w]	[v]⁸		w		7000	ჳ
35	Փ փ	փիւր	փյուր	[pʰʏɹ]⁹		[pʰʏɾ]	[pʰ]			p‘		8000	ფ
36	Ք ք	քէ	քե	[kʰɛː]	[kʰɛ]		[kʰ]			k‘		9000	ქ
37	Եվ/և	և	և	[ev]	[ev]		[ev]	[ev]	[ev]	ev	ev	-	ევ
38	Օ օ	օ		[o]			[o]			ô	ò	-	ო
39	Ֆ ֆ	ֆէ	ֆե	[fɛː]	[fɛ]		[f]			f		-	ჶ

ლიგატურები

ძველ სომხურ ხელნაწერებში გვხვდება არაერთი ლიგატურა. მათ შორის ხშირად გამოიყენებოდა შემდეგი: մն (մ+ն), մե (մ+ե), մի (մ+ի), վն (վ+ն), մխ (մ+խ), և (ե+ւ) და სხვა.

უნიკოდი

მთავარი სტატია: უნიკოდის სომხური ჯგუფი.

ბლოკი 0530—058F უნიკოდის კონსორციუმის სიმბოლოების ოფიციალური ცხრილი
	0	1	2	3	4	5	6	7	8	9	A	B	C	D	E	F
U+053x		Ա	Բ	Գ	Դ	Ե	Զ	Է	Ը	Թ	Ժ	Ի	Լ	Խ	Ծ	Կ
U+054x	Հ	Ձ	Ղ	Ճ	Մ	Յ	Ն	Շ	Ո	Չ	Պ	Ջ	Ռ	Ս	Վ	Տ
U+055x	Ր	Ց	Ւ	Փ	Ք	Օ	Ֆ			ՙ	՚	՛	՜	՝	՞	՟
U+056x	ՠ	ա	բ	գ	դ	ե	զ	է	ը	թ	ժ	ի	լ	խ	ծ	կ
U+057x	հ	ձ	ղ	ճ	մ	յ	ն	շ	ո	չ	պ	ջ	ռ	ս	վ	տ
U+058x	ր	ց	ւ	փ	ք	օ	ֆ	և	ֈ	։	֊			֍	֎	֏

ბლოკი სომხური ენის ლიგატურებისათვის:

ბლოკი FB13—FB17 უნიკოდის კონსორციუმის სიმბოლოების ოფიციალური ცხრილი
	0	1	2	3	4	5	6	7	8	9	A	B	C	D	E	F
U+FB1x				մն	մե	մի	վն	մխ