აშხენი
აშხენი[1] (სომხ. Աշխեն) ― ალანთა მეფის ასული და სომხეთის მეფე თრდატ III-ის მეუღლე[2][3]. მეუღლესთან ერთად დიდი როლი ითამაშა სომხეთის გაქრისტიანებაში, რის გამოც იგი სომხური სამოციქულო ეკლესიის მიერ წმინდანადაა შერაცხული წმინდა აშხენის სახელით[4].
| აშხენი | |
|---|---|
 თრდატ III დედოფალ აშხენთან და თავის დასთან, ხოსროვიდუხტთან ერთად | |
| სომხეთის დედოფალი | |
| მმართ. წლები: | IV საუკუნე |
| პირადი ცხოვრება | |
| დაბ. თარიღი: | III საუკუნის ბოლო |
| დაბ. ადგილი: | ალანთა სამეფო |
| გარდ. თარიღი: | IV საუკუნის დასაწყისი |
| გარდ. ადგილი: | გარნისი, სომხეთის სამეფო |
| მეუღლე: | თრდატ III, სომხეთის მეფე |
| შვილები: |
ხოსროვ III, სომხეთის მეფე წმინდა სალომე მაჰბანუ, სომხეთის დედოფალი |
| დინასტია: | არშაკიდები (ქორწინებით) |
| მამა: | აშხადარი, ალანთა მეფე |
| დედა: | უცნობია |
| რელიგია: |
ჯერ ზოროასტრიზმი შემდეგ ქრისტიანობა |
ოჯახი და წარმოშობა
რედაქტირებააშხენი სარმატული წარმოშობის მონარქიული ოჯახიდან იყო. იგი ალანთა მეფე აშხადარის ასული იყო[5], რომელიც მას უცნობი ცოლისაგან ჰყავდა. აშხენი 260-დან 280-მდე წლებშია დაბადებული, თუმცა უცნობია, ზუსტად როდის. იგი ალანთა სამეფო კარზე აღიზარდა, თუმცა ცოტა რამაა ცნობილი მასზე, სომეხთა მეფეზე ქორწინებამდე.
აღსანიშნავია, რომ აშხენი მას მხოლოდ სომეხთა მეფეზე ქორწინების შემდეგ ეწოდა, მისი ნამდვილი სახელი კი უცნობია. ივარაუდება, რომ მისი სახელი მამამისის სახელ აშხადარიდან გამომდინარეობს.
ბიოგრაფია
რედაქტირება
თრდატ III 287-330 წლებში რომაელთა ვასალი სომხეთის მეფე იყო. 297 წელს მან აშხენზე იქორწინა[5], რა დროსაც იგი რომისაგან ავტონომიით სარგებლობდა და სასანიანთა მხარესაც მშვიდობა ჰქონდა, აშხენზე ქორწინებით კი ჩრდილოკავკასიელთა შემოსევების არიდებას შეძლებდა[5]. თრდატმა ალანიაში თავისი გენერალი სმბატი გააგზავნა, მომავალი დედოფლის ჩამოსაყვანად[6]. ამასთან, მას იგი არშაკიანთა სამეფო კარისათვის უნდა მოემზადებინა. ქორწინების შემდეგ აშხენს მიენიჭა არშაკიანობაც და სომხეთის დედოფლობაც[7]. თრდატსა და აშხენს სამი შვილი შეეძინათ: მომავალი მეფე ხოსროვ III, წმინდა სალომე უჯარმელი და მაჰბანუ, სომეხთა კათალიკოს ჰუსიკის მეუღლე.
ამ პერიოდში სხვა სომხების მსგავსად აშხენის ოჯახიც ზოროასტრიზმის მიმდევარი იყო, რამეთუ ზოროასტრიზმი სომხეთის სახელმწიფოს მთავარი რელიგია იყო. თრდატის მეფობისას რომის იმპერიაში ქრისტიანები სასტიკად იდევნებოდნენ და იგი, როგორც რომის ვასალი, სომხეთშიც იმავე პოლიტიკას ატარებდა. თრდატის ბრძანებით სიკვდილით დაისაჯა არაერთი ქრისტიანი, რომლებიც ეწინააღმდეგებოდნენ წარმართული რელიგიების მიმდევრობას. უამრავმა ქრისტიანმა კი უბრალოდ სომხეთიდან გაქცევით უშველა თავს, რათა თავი დაეღწიათ იქ მიმდინარე რელიგიური შევიწროვებისა და ხოცვა-ჟლეტისაგან. თრდატ III-ის სახელსვე მიეწერება წმინდა რიფსიმე ქალწულისა და მრავალი მონაზვნის წამება, ასევე გრიგოლ განმანათლებლის მიწისქვეშა დილეგში ჩაგდება[8][9].
ცნობილია, რომ წმინდა რიფსიმეს წამებით სიკვდილის შემდეგ მეფე თრდატმა გონიერება დაკარგა და ფსიქიკურად დაავადდა[8]. გადმოცემების მიხედვით, თრდატს ტახის ქცევები გაუვითარდა და ტყეებში უმიზნოდ დაეხეტებოდა. ამ ფაქტმა ერთობ შეაშფოთა როგორც დედოფალი აშხენი, ისე მისი მული, პრინცესა ხოსროვიდუხტი, რომლებიც ყველანაირად ცდილობდნენ მეფისათვის გონიერება დაებრუნებინათ[10].
გადმოცემის თანახმად, ხოსროვიდუხტს ღამით ღვთიური გამოცხადება დაესიზმრა[11], რომელშიც სინათლით გარშემორტყმული კაცი მივიდა მასთან და უთხრა: „ხსნა არ არსებობს თქვენზე მოსული ტანჯვისათვის, თუ კაცს არ მიავლენ ქალაქ არტაშატში და პატიმარ გრიგოლს არ გაათავისუფლებ. მოვა იგი, ის გასწავლით თქვენი სნეულების მკურნალობას“[11]. ხოსროვიდუხტმა ეს სიზმარი ხუთჯერ ნახა[12], რის შემდეგაც შეშინდა და გარშემომყოფებს მოუთხრო, თუმცა ამ სიტყვებზე მას დასცინეს[12]. მიუხედავად ამისა, ხოსროვიდუხტი დიდი შიშითა და ყოყმანით მივიდა მეფე-დედოფალთან და მოუყვა მათ თავისი ხილვების შესახებ[12]. ცნობილია, რომ ხოსროვიდუხტი მონაზვნის მსგავსი მოკრძალებული ხასიათისა იყო და არ უყვარდა დიდად საუბარი, თუმცა მაინც გაბედა[13].
როდესაც ხოსროვიდუხტმა მეფე-დედოფალს თავისი ხილვების შესახებ მოუყვა, მათ მაშინვე გაუშვეს კაცი არტაშტში და ღრმა ორმოში ჩაგდებული გრიგოლ განმანათლებელი გაათავისუფლებინეს[12]. 15-წლიანი პატიმრობის შემდეგ, სადაც ცუდად იკვებებოდა, გრიგოლი ყველას მკვდარი ეგონა, თუმცა ივარაუდება, რომ მას აშხენი და ხოსროვიდუხტი მფარველობდნენ[14]. არსებობს ვარაუდი, რომ დედოფალმა და მისმა მულმა ქრისტიანობა თრდატამდე ბევრად ადრე, რიფსიმანის მოღვაწეობისას მიიღეს და შემდეგ მეფისაგან შევიწროვებულ ქრისტიანებს ეხმარებოდნენ. სწორედ ასე გადაურჩა გრიგოლიც შიმშილით სიკვდილს[8].
301 წელს, გრიგოლის თრდატთან ვიზიტის შემდეგ მეფე განიკურნა[15], რის შემდეგაც მან იწამა განკურნების სასწაულებრივობა და დაუყოვნებლივ გამოაცხადა ქრისტიანობა სომხეთის სახელმწიფო რელიგიად. ამრიგად, სომხეთი გახდა პირველი ქრისტიანული ქვეყანა, რომელმაც ქრისტიანობა სახელმწიფო რელიგიად მიიღო[10]. თრდატის ბრძანებით სომეხთა პირველ კათალიკოსად გრიგოლივე დაინიშნა, მეფის მონათვლით კი საბოლოოდ დასრულდა სომხეთში ქრისტიანთა შევიწროვებას. თრდატთან ერთად მთელი სამეფო ოჯახი, მათ შორის დედოფალი აშხენიც გრიგოლმა თავად მონათლა. ტიგრანმა თავისი მთელი დიდებულები და არმიაც მონათლა, ეს ცერემონია კი მდინარე ევფრატში შედგა[10].
301 წლის შემდეგ გარდაცვალებამდე, სავარაუდოდ 330-იან წლებამდე, აშხენმა, თრდატმა და ხოსროვიდუხტმა ცხოვრება ქრისტიანობის სამსახურს მიუძღვნეს[8]. სწორედ მათი მეოხებით აშენდა ეჩმაძიანის საკათედრო ტაძარი, წმინდა გაიანეს ეკლესია, წმინდა რიფსიმესა და ასევე შოღაკათის ეკლესიები[9]. ცნობილია, რომ წმინდა რიფსიმესა და წმინდა გაიანეს სახელობის ეკლესიათა ასაგები ხარჯების შესაგროვებლად აშხენმა და ხოსროვიდუხტმა თავიანთი სამკაულები შესწირეს[16].
სიცოცხლის დამლევს აშხენი ხოსროვიდუხტთან ერთად ცხოვრობდა გარნისის ციხესიმაგრეში[14]. ამრიგად, აშხენი და ხოსროვიდუხტი განიხილებიან სომხური საზოგადოების გამოჩენილ ფიგურებად და ქრისტიანების ერთ-ერთ მთავარ მფარველებად. დედოფალი აშხენი, მეფე თრდატი და პრინცესა ხოსროვიდუხტი სომხური სამოციქულო ეკლესიის მიერ წმინდანებად არიან შერაცხულები, მათი მოხსენიების დღე კი არის წლის ყოველი ორმოცდამეათე შაბათი[9]. როგორც წესი, ეს დღესასწაული 30 ივნისს აღინიშნება. მათი გარდაცვალების ზუსტი თარიღი უცნობია.
ლიტერატურა
რედაქტირება- Father M. Chamich, History of Armenia from BC 2247 to the year of Christ 1780 or 1229 of the Armenian Era. Translated from the original Armenian, Johannes Avdall, Esq, Bishop's College Press, 1827
- R.W. Thomson, Agathangelo's History of the Armenians, SUNY Press, 1976
- B. Eghiayean, Heroes of Hayastan: a dramatic novel history of Armenia, Armenian National Fund, 1993
- M.H. Dodgeon & S.N.C Lieu, The Roman Eastern Frontier and the Persian Wars AD 226–363, A documentary History Compiled and edited, Routledge, 1994
- M. Vahan Kurkjian, A History of Armenia, Indo-European Publishing, 2008
სქოლიო
რედაქტირება- ↑ Thomson, Agathangelo’s History of the Armenians, p.339
- ↑ Thomson, Agathangelos's History of the Armenians, p.355
- ↑ Dodgeon, The Roman Eastern Frontier and the Persian Wars AD 226-363, p.320
- ↑ Domar: the calendrical and liturgical cycle of the Armenian Apostolic Orthodox Church, Armenian Orthodox Theological Research Institute, 2002, p. 443.
- ↑ 5.0 5.1 5.2 Kurkjian, A History of Armenia, p.96
- ↑ Dodgeon, The Roman Eastern Frontier and the Persian Wars AD 226-363, p.p.319-320
- ↑ Chamich, History of Armenia, p.161
- ↑ 8.0 8.1 8.2 8.3 Armenian Catholic Church: The Saints - King Drtad, Queen Ashkhen and Princess Khosrovitookht (c. 330 AD) დაარქივებული 2012-03-15 საიტზე Wayback Machine. Archived March 15, 2012, at the Wayback Machine
- ↑ 9.0 9.1 9.2 "Biographies of Armenian Saints, St Drtad (250-330)". Archived from the original on 2012-08-14. Retrieved 2012-03-03.
- ↑ 10.0 10.1 10.2 Biography of Saint Gregory - St. Gregory and St. Grigoris
- ↑ 11.0 11.1 Thomson, Agathangelo's History of the Armenians, p.219
- ↑ 12.0 12.1 12.2 12.3 Thomson, Agathangelo's History of the Armenians, p.221
- ↑ Dodgeon, The Roman Eastern Frontier and the Persian Wars AD 226-363, p.271
- ↑ 14.0 14.1 Biography on Saint დაარქივებული 2020-10-15 საიტზე Wayback Machine. Gregory the Illuminator
- ↑ Thomson, Agathangelo’s History of the Armenians
- ↑ Eghiayean, Heroes of Hayastan: a dramatic novel history of Armenia, p.201