თემი (ბიზანტია)

თემი (ბერძ. θέμα) — სამხედრო-ადმინისტრაციული ოლქი აღმოსავლეთ რომის (ბიზანტიის) იმპერიაში. თემები შეიქმნა VII ს. შუა ხანებში. ამით იქნა ჩანაცვლებული დიოცეზების პროვინციული სისტემა, რომელიც დიოკლეტიანესა და კონსტანტინე I-ის მიერ იქნა ჩამოყალიბებული.

ბიზანტიის იმპერიის თემები 1025 წლისთვის.

პირველი თემები შეიქმნა აღმოსავლეთ რომის იმპერიაში არმიის შენაერთების ბანაკთა საფუძველზე და მათი დასახელებაც შეესაბამებოდა ძველი სამხედრო ნაწილების დასახელებას. თემების სისტემამ აპოგეას მიაღწია IX–X სს., როდესაც ახალი ტერიტორიული ერთეულების შექმნა გახდა საჭირო ახალდაპყრობილი მიწებისა და ძველი ოლქების გაყოფის დროს. თემების ორიგინალურმა სისტემამ არსებითი ცვლილება განიცადა XI და XII საუკუნეებში, მაგრამ ძველი ტერმინი გამოიყენებოდა თვით იმპერიის აღსასრულამდე.

ისტორია

წინარე ისტორია

თემები 650 წლისათვის

VI საუკუნის ბოლოს და VII საუკუნის დასაწყისში ბიზანტიის იმპერია იყო ყველა მხრიდან გამუდმებული თავდასხმების ქვეშ. სასანიდების იმპერიამ იერიში მიიტანა სირიაზე, ეგვიპტესა და ანატოლიაზე, სლავთა და ავართა ალიანსმა გაანადგურა საბერძნეთი, შეაღწია და დასახლდა ბალკანეთის ნახევარკუნძულზე. ლანგობარდებმა დაიპყრეს ჩრდ. იტალია. იმპერატორმა მავრიკიოსმა იუსტინიანე I-ის მიერ დაპყრობილი მიწების შენარჩუნება სცადა სამხედრო და სამოქალაქო ხელისუფლების გაერთიანებით. მან გააერთიანა ორი ხელისუფლება ეგზარქის სახით, შექმნა რა რავენის და კართაგენის ეგზარქატები, რომელშიც არმიის მეთაურებს მისცა სრული სამოქალაქო მმართველობის განხორციელების უფლება.

ჯერ კიდევ იუსტინიანე I-ის მმართველობის დროს განხორციელებული ადმინისტრაციული რეფორმით, მცირე აზიაში ცალკეული ოლქების გუბერნატორებს ჰქონდათ გადაცემული სამხედრო ხელისუფლება ბანდიტთა თავდასხმების მოსაგერიებლად. იმპერიის დიდ ნაწილში კი მართვის ძველი სისტემა ფუნქციონირებდა. მხოლოდ VII ს. 40-ან წლებში, როდესაც დაიწყო არაბეთის სახალიფოს შეტევა ბიზანტიაზე, რის გამოც ბიზანტიამ დაკარგა თავისი ტერიტორიების ნაწილი, კერძოდ, სირია და ეგვიპტე — მცირე აზიის საიმპერატორო პროვინციები გაიყო ოთხ დიდ თემად, რომელთაგან თითოეული დაემორჩილა სტრატეგოსის ხელისუფლებას.

წარმოშობა

ტერმინი „თემი“ უცნობი წარმოშობისაა. ვარაუდობენ, რომ ის უნდა იყოს ხაზარული სიტყვა „ტუმენის“ („ტ'მენ“) სახეცვლილი ფორმა, რომელიც „10 000 ადამიანს“ აღნიშნავს, მაგრამ იმპერატორ კონსტანტინე VII-ს სწავლულთა თანახმად, ის წარმოშობილია ბერძნული სიტყვიდან thesis („დასახლება“). უცნობია, აგრეთვე, ტერმინის წარმოშობის დროც. XX საუკუნის მეცნიერთა უმეტესობა თვლის, რომ ტერმინი დამკვიდრდა ბიზანტიის იმპერატორ ჰერაკლე I კეისრის (610–641 წწ.) მიერ უკანასკნელი ირან-ბიზანტიური ომების დროს. არსებობს კიდევ სხვა მრავალი მოსაზრება ტერმინის წარმოშობის შესახებ. არავინ დაობს იმას, რომ თავდაპირველად ტერმინი „თემი“ უშუალოდ არმიასთან იყო დაკავშირებული და მხოლოდ VII ს. ბოლოსა და VIII ს. დასაწყისში დაუკავშირდა იგი ტერიტორიულ ოლქს, რომელზეც იმყოფებოდა სამხედრო ნაწილის ბანაკი.

პირველი თემების შექმნა VII–VIII ს.ს.

თემების ფორმირებამ რამდენიმე ეტაპი გაიარა. პირველ ეტაპზე მობილური რომაული არმია დაამაგრეს გარკვეულ ტერიტორიებზე, რამაც გამოიწვია სამხედრო-ადმინისტრაციულ ორგანიზაციაში გადასვლა. თითოეული შექმნილი თემი მოიცავდა ადრე არსებულ ოლქებს და უმნიშვნელო გამონაკლისით ინარჩუნებდა ძველ პროვინციულ საზღვრებს.

თავდაპირველად შეიქმნა 4 თემი:

• არმენიაკი (ბერძ. . Θέμα Άρμενιάκων) შეიქმნა 667 წ. სომხეთის არმიის ფორმირების დროს. არმიის მთავარსარდალი (ლათ. magister militum per Armeniam) გახდა სტრატეგოსი (ბერძ. Στρατηγὸς), რაოდენობით ფემის შენაერთი მოიცავდა 9000 ჯარისკაცს. თემი იკავებდა პონტოს სამეფოს, მცირე არმენიის და ჩრდ. კაპადოკიის ძველ ოლქებს. მისი დედაქალაქი გახდა ქალაქი ამასია.

• ანატოლიკი — 669 წ. რეორგანიზაცია განიცადა აღმოსავლეთის არმიამ ანატოლიკში (ბერძ. . Θέμα Άνατολικῶν),მისი მეთაური (ლათ. magister militum per Orientem) გახდა სტრატეგოსი (ბერძ. Στρατηγὸς) ახალი თემი რაოდენობრივად შეადგენდა 15 000 ჯარისკაცს. მის შემადგენლობაში შევიდა ცენტრალური მცირე აზიის სამხრეთ რაიონები. დედაქალაქი გახდა ამორიუმი.

• თრაკისია — 740 წ. შეიქმნა თრაკისია (ბერძ. Θέμα Θρακησίων), მისი მეთაური (ლათ. magister militum per Thraciem) მართავდა 6000 ჯარისკაცს. მისი წარმომშობი გახდა თრაკიის დიოცეზის არმია. თემმა შეიერთა მცირე აზიის დასავლეთ სანაპიროს ტერიტორიები (იონია, ლიდია, კარია). მისი დედაქალაქი გახდა ქალაქი ხონი (კონა).

• ოპსიკიონი — კონსტანტინეპოლის მცველი რჩეული არმია 640 გარდაიქმნა ოპსიკიონის თემად (ბერძ. Θέμα Ὀψικίου), მისი მეთაური (ლათ. magister militum praesentalis) გახდა კიმოტომი (ბერძ. κόμης). ახალი თემი ითვლიდა 6000 ჯარისკაცს. თემის ტერიტორიას წარმოადგენდა მცირე აზიის ჩრდილო–დასავლეთი ნაწილი (ბითინია, პაფლაგონია, გალატიის ნაწილი, დედაქალაქი იყო ნიკეა.

სკვითიის პროვინციის დამცველი (ლათ. Quaestura exercitus), განსაკუთრებული ქვედანაყოფი გადაყვანილ იქნა ეგეოსის ზღვის კუნძულებსა და საბერძნეთის სანაპიროზე, სადაც წარმოიქმნა ახალი თემი კარაბისიანი (ბერძ. Θέμα ναυτικόν Καραβησιάνων). ეს თემი დაკავებული იყო საუკეთესო ბიზანტიური ფლოტის მომარაგებით, რომელიც არაბებს ხმელთაშუა ზღვაზე კონტროლს ეცილებოდა. 732 წ. მცირეოდენი წარმატების გამო ის მიუერთეს კივირეოტის (ბერძ. Θέμα ναυτικόν Κιβυρραιωτῶν) თემს, რომლის ბაზა მდებარეობდა ეგეოსის კუნძულებსა და მცირე აზიის სანაპიროზე.

680 წ. ბულგარული საფრთხის საპასუხოდ, ოპსიკიის თემის აღმოსავლეთ ნაწილს (ბერძ. Θέμα Ὀψικίου) გამოეყო ახალი თემი თრაკია (ბერძ. Θέμα Θράκης). სიცილიის დამცველი ქვედანაყოფები გარდაიქმნა სიკელიის თემად (ბერძ. Θέμα Σικελίας). იმავე დროს კრეტა და ხერსონის მიწები ყირიმში ფუნქციონირებდნენ არქონტიარის ხარისხში.

ამრიგად VII ს. ბოლოს თემი გახდა ბიზანტიური ადმინისტრაციული პოლიტიკის მნიშვნელოვანი თავისებურება. მათი სიდიდე და ძალა აჯანყების საშუალებას აძლევდა მხედართმთავრებს, რაც კარგად გამოჩნდა 695–715 წწ. სომხური წარმოშობის ბიზანტიელი იმპერატორის არტავაზდის მეფობის დროს, რომელმაც უარი თქვა ხატმებრძოლეობაზე.

თემების განვითარების ზენიტი IX–X ს.ს.

ბიზანტიის იმპერია 950 წელს

იმპერიის შემდგომი ადმინისტრაციული პოლიტიკა გამოიხატა თანდათანობით თემების სისტემის განადგურებასა და ოლქების სისტემის შექმნაში. იმავე დროს, ბიზანტია მივიდა მცირე სასაზღვრო რაიონების – კლისურის შექმნამდე (ბერძ. κλεισούρα), რომლებსაც კლისურარქები ჩაუყენეს სათავეში. მათი შექმნის აუცილებლობა დღის წესრიგში დააყენა არაბთა თარეშმა სასაზღვრო რაიონებში და მცირე აზიის დაცვის აუცილებლობამ VIII–IX საუკუნის დასაწყისში. მათი მმართველი კლისურარქები უფრო მაღალი უფლებებით სარგებლობდნენ ვიდრე სტრატეგოსები.

ცვლილებები და თემების დაშლა XI–XII საუკუნეებში

ტერმინი თემი არაერთგვაროვანია, გულისხმობს სამხედრო მიწათმფლობელობის და ადმინისტრაციული ოლქის ფორმას. თემი წარმოადგენდა მიწის ნაკვეთებს, რომელიც განკუთვნილი იყო ჯარისკაცებისთვის სოფლის მეურნეობის საწარმოებლად. ისინი იმყოფებოდა სტრატეგოსის განკარგულებაში და იყო სახელმწიფოსაგან არენდით აღებული. ჯარისკაცებისათვის საარენდო გადასახადი იყო მცირე იმ პირობით, რომ მათი შთამომავლები უნდა დარჩენილიყვნენ ჯარში და თემში სამსახურისთვის. სტრატეგოსი ფლობდა არა მხოლოდ სამხედრო ხელისუფლებას, არამედ სამოქალაქო ხელისუფლებასაც საკუთარ ოლქში.

მოგვიანებით საოლქო ან სათემო ხელისუფლებამ ვერ შეძლო სწორი ფუნქციონირება, განსაკუთრებით, პალეოლოგების მმართველობისას. ძველებური საიმპერიო მართვისათვის იმპერიას არ ჰყოფნიდა ტერიტორიები. სტრატეგოსის სახელი XI ს–დან შეიცვალა სახელ „დუკსით“. ეს იყო ტიტული, რომელსაც ატარებდა ზოგიერთი მცირე პროვინციის მმართველი. XIV ს. ბოლომდე ბიზანტიის კონტროლის ქვეშ მყოფი პროვინციები გარდაიქმნა თავისებურ დესპოტიად, რომლის ხელმძღვანელები თანდათან დამოუკიდებელი ხდებოდნენ ცენტრალური ხელისუფლებისაგან.

ლიტერატურა

• Angold, Michael (1975). A Byzantine Government in Exile: Government and Society Under the Laskarids of Nicaea (1204–1261). Oxford, United Kingdom: Oxford University Press. ISBN 0-19-821854-0. 
• Ahrweiler, Hélène (1960), "Recherches sur l'administration de l'empire byzantin aux IX-XIème siècles", Bulletin de correspondance hellénique 84 (1): 1–111,
• Bréhier, Louis (2000), Les institutions de l'empire byzantin, Paris: Albin Michel, ISBN 978-2-226-04722-9
• Bury, John B. (1911), Imperial Administrative System of the Ninth Century, Published for the British Academy by Henry Frowde, Oxford University Press
• Cheynet, Jean-Claude, რედ. (2006), Le Monde Byzantin II: L'Empire byzantin (641–1204), Paris: Presses Universitaires de France, ISBN 978-2-13-052007-8
• Cheynet, Jean-Claude (2008), Administration de l'Asie Mineure byzantine, Encyclopedia of the Hellenic World, Asia Minor, http://www.ehw.gr/l.aspx?id=12537. წაკითხვის თარიღი: 2009-12-04
• Haldon, John F. (1990), Byzantium in the Seventh Century: The Transformation of a Culture, Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-31917-1, http://books.google.com/books?id=pSHmT1G_5T0C
• Haldon, John F. (1999), Warfare, state and society in the Byzantine world, 565–1204, Routledge, ISBN 1-85728-494-1, http://books.google.com/books?id=-R0G0Enf58AC
• Kazhdan, Alexander, რედ. (1991), Oxford Dictionary of Byzantium, Oxford University Press, ISBN 978-0-19-504652-6
• McGeer, Eric; Nesbitt, John W.; Oikonomides, Nicolas, რედ-ები. (2001), Catalogue of Byzantine Seals at Dumbarton Oaks and in the Fogg Museum of Art, Volume 4: The East, Washington, DC: Dumbarton Oaks Research Library and Collection, ISBN 0-88402-282-X, http://books.google.com/books?id=86Of2XxW2NMC
• Oikonomides, Nicolas (1972), Les Listes de Préséance Byzantines des IXe et Xe Siècles, Paris: Editions du Centre National de la Recherche Scientifique, http://books.google.com/books?id=RFdmAAAAMAAJ
• Ostrogorsky, George (1997), History of the Byzantine State, Rutgers University Press, ISBN 978-0-8135-1198-6
• Pertusi, A. (1952). Constantino Porphyrogenito: De Thematibus (Italian). Rome: Biblioteca Apostolica Vaticana. 
• Runciman, Steven (1975), Byzantine civilisation, Taylor & Francis, ISBN 978-0-416-70380-1
• Treadgold, Warren T. (1997), A History of the Byzantine State and Society, Stanford University Press, ISBN 0-8047-2630-2, http://books.google.com/books?id=nYbnr5XVbzUC
• Treadgold, Warren T. (1998), Byzantium and Its Army, 284–1081, Stanford University Press, ISBN 0-8047-3163-2, http://books.google.com/books?id=xfV0LkMNaLUC
• Whittow, Mark (1996), The Making of Byzantium, 600–1025, University of California Press, ISBN 0-520-20496-4