სამეცნიერო რევოლუცია

სამეცნიერო რევოლუცია, XVI-XVII საუკუნეებში ევროპელმა მეცნიერებმა აღიარება მოიპოვეს. მკვლევარებმა და მოაზროვნეებმა ახალი ხელსაწყოების გამოყენებით გამოამჟღავნეს სამყაროს სრულიად ახალი სახე და კაცობრიობის როლი მეცნიერებათა წინსვლაში.

სამეცნიერო რევოლუცია მოახდინა აქტიურმა, განვითარებულმა საზოგადოებამ, რომელსაც უკვე ჰქონდა მიღწეული მნიშვნელოვანი ტექნოლოგიური წარმატებები, თოფები, შავი დენთი და ოკეანის გადასალახად მომზადებული გემები ევროპელებს შესაძლებლობას აძლევდა ეწარმოებინათ კვლევები, შეედგინათ რუკები და დაეპყროთ მსოფლიოს უდიდესი ნაწილი. ბეჭვდის გამოგონება ნიშნავდა, რომ დაფიქსირებული ინფორმაციის ყოველი მნიშვნელოვანი ნაწილი ხელმისაწვდომი ხდებოდა მთელი კონტინენტის სწავლულთათვის. დაწყებული XVI საუკუნიდან კავშირი საზოგადოებას, მეცნიერებასა და ტექნოლოგიას შორის კიდევ უფრო დაახლოვდა, რაც მათი განვითარების დასაწყისი გახდა.

პროგრესისაკენ მიმავალ გზაზე

რამდენიმე შესანიშნავი გამონაკლისის გარდა, გვიანი შუა საუკუნეების სამეცნიერო აზროვნება ტექნოლოგიასთან შედარებით ნაკლებად პროგრესული იყო. ტექნოლოგია პრაქტიკულ საქმიანობას გულისხმობდა, რომელიც ან გამოვიდოდა, ან – არა. მეცნიერება კი თვითონ აღწერდა სამყაროს ბუნებასა და მისი მართვის კანონებს. ეს ნიშნავდა, რომ ახალი იდეების დამტკიცება ადვილი არ იყო და მათ დიდი წინააღმდეგობა ხვდებოდა. პრაქტიკულად, ახალი იდეები უპირისპირდებოდა მოძველებულ, დოგმატურ თეორიებს და ბუნებრივი მოვლენების რელიგიურ ახსნებს, რაც შოკის მომგვრელად და მკრეხელობად ითვლებოდა.

XVI საუკუნე თანამედროვე ეპოქის დასაწყისად ითვლება. გაბატონებული შეხედულება სამყაროს შესახებ კვლავ ანტიკური ბერძენი ფილოსოფოსის არისტოტელეს (ძვ. წ. 384–322) თეორიებზე იყო დაფუძნებული, რომელიც შემდეგ ბერძენმა ასტრონომმა პტოლემემ (ახ. წ. II საუკუნე) განავითარა. ბერძენთა და რომაელთა ჩანაწერებს ყოველთვის დიდი გავლენა ჰქონდა დასავლეთში, განსაკუთრებით მაშინ, თუ ეკლესიისათვის იყო მისაღები.

სწორედ ასეთ შემთხვევას წარმოადგენდა პტოლემეს მიერ ზეცის აღწერა, სადაც დედამიწა მზის სისტემის ცენტრში იყო. პტოლემეს თანახმად, მზე, მთვარე და პლანეტები მოძრაობდნენ დედამიწის გარშემო; როდესაც ასტრონომიული დაკვირვებანი აშკარად შეეწინააღმდეგა პტოლემეს მოსაზრებას, მისი თეორია გაუგებარი და გართულებული აღმოჩნდა. ცხადი იყო, რომ თვით დედამიწა წარმოადგენდა მოძრავ ობიექტს, ხოლო მთვარის იქით არსებული კრისტალური პლანეტური "სფეროები" და ვარსკვლავური ცის კამარა მიიჩნეოდა უცვლელად და უკვდავად და თითქოს მას ანგელოზები მფარველობდნენ. იმის იქით კი, ზეცა და თვით ღმერთი უნდა ყოფილიყო.

ნიკოლოზ კოპერნიკი

პტოლემეს მოსაზრებას ყველა ანტიკური ბერძენი ფილოსოფოსი როდი იზიარებდა, მაგრამ მისი თეორიები მთელი შუა საუკუნეების განმავლობაში არ შეცვლილა. პირველი სრულყოფილად დამუშავებული ალტერნატივა ნიკოლოზ კოპერნიკმა (1473–1543) წარმოადგინა. იგი იყო პოლონელი სწავლული, რომელმაც მთელი ცხოვრება სწავლას მოანდომა. იმის გამო, რომ კათოლიკური ეკლესიის წარმომადგენლები ყოველმხრივ ეწინააღმდეგებოდნენ ახალ იდეებს, კოპერნიკმა გააანალიზა, რომ მისი დასკვნები შესაძლოა საშიში ყოფილიყო მისთვის. ამიტომაც იგი საკმაოდ ნელი ტემპით აქვეყნებდა თავის წიგნს ციური სფეროს რევოლუციის შესახებ. კოპერნიკი, რომელიც წიგნის ბეჭდვას უძღვებოდა, იმდენად ნერვიულობდა მოსალოდნენ შედეგებზე, რომ წიგნის შესავალში კომენტარი გააკეთა, რომ თავისი თეორია მიზნად ისახავდა მხოლოდ გამოთვლებს და არანაირად არ აკრიტიკებდა პტოლემესეულ სისტემას.

სამყაროს ახალი სახე

სინამდვილეში, კოპერნიკი სამყაროს აბსოლუტურად ახალ მოდელს ასახავდა. მისი მოსაზრებით, მზე წარმოადგენდა ფიქსირებულ ცენტრს, რომლის გარშემოც ბრუნავდნენ პლანეტები. მისი თეორიის მიხედვით, დედამიწა ერთ–ერთ ასეთ პლანეტას წარმოადგენდა, რომელიც მზის შემოვლას მთელი წელი უნდებოდა, ხოლო თავისივე ღეძის გარშემო შემობრუნებას ერთი დღე სჭირდებოდა. კოპერნიკის აზრით, მთვარე არა მარტო პლანეტა იყო, არამედ დედამიწის თანამგზავრიც.

ახლა ჩვენ უკვე ვიცით, რომ კოპერნიკის თეორია ნამდვილად სიმართლეს შეეფერებოდა და მან პლანეტებიც სწორი თანამიმდევრობით განალაგა. ამ განლაგების მიხედვით, მერკური მზესთან ყველაზე ახლოსაა, ხოლო სატურნი უფრო მეტად დაშორებულია (ურანი, ნეპტუნი და პლუტონი ჯერ არ იყო აღმოჩენილი). და მაინც ახალ სისტემაში ბევრი ცვლილების შეტანა გახდა აუცილებელი. კოპენიკისეული სისტემა, პტოლემეს მსგავსად, გართულებული იყო, ძირითადად, კოპერნიკის მცდარი მოსაზრების გამო, რომ პლანეტები წრიულ ტრაექტორიას მიჰყვებოდნენ.

მიუხედავად ამისა, რომ კოპერნიკის სისწორის დამამტკიცებელი საბუთები არ არსებობდა, ძველი სამყაროს რუკა სწრაფად გაქრა ხმარებიდან, განსაკუთრებით კი მას შემდეგ, რაც დანიელმა ასტრონომმა ტიხო ბრაჰემ (1546–1601) 1572 წელს შენიშნა სუპერნოვა – ახალი დიდი კაშკაშა ვარსკვლავი, რომლის გამოჩენაც მთვარის იქით არსებულ "უცვლელ" ტერიტორიაზე შეუძლებელი უნდა ყოფილიყო. რამდენიმე წლის შემდეგ ბრაჰემ კომეტაც შენიშნა. სისტემატური დაკვირვებების შემდეგ, ბრაჰემ მონიშნა ბევრი ციური სხეულის ადგილმდებარეობა და პირველი ვარსკვლავთა კატალოგი გამოსცა.

უფრო მეტი დამადასტურებელი ფაქტი წარმოადგინა იტალიელმა მეცნიერმა გალილეო გალილეიმ (1564–1642). იგი იღბლიანი აღმოჩნდა, რადგანაც შესაძლებლობა მიეცა ახალი გამოგონების – ტელესკოპის – უპირატესობით ესარგებლა, რომელიც 1600 წელს ნიდერლანდებში გამოიგონეს. შეიტყო თუ არა ტელესკოპის არსებობის შესახებ, გალილეომ 1609 წელს შექმნა მისი ბევრად გაუმჯობესებული ვარიანტი და დაიწყო ციური სხეულების შესწავლა. მან აღმოაჩინა, რომ ცაზე უამრავი ისეთი ვარსკვლავი იყო, რომელთა დანახვაც შეუიარაღებელი თვალისათვის შეუძლებელი იყო, აგრეთვე მთვარის ზედაპირი სულაც არ იყო გლუვი, ხოლო იუპიტერს ჰყავდა თანამგზავრი, ასევე ვენერას გააჩნდა ფაზები, მზეს კი – ლაქები.

გალილეო თავისი აღმოჩენებით მხარს უჭერდა კოპერნიკის ჰელიოცენტრიულ (მზე სამყაროს ცენტრი) თეორიებს. მაგრამ ამან ეკლესიის მსახურთა შეშფოთება გამოიწვია, რადგანაც ბიბლიას საფრთხე დაემუქრა, იმიტომ, რომ მისი რწმენა გეოცენტრულ (დედამიწა სამყაროს ცენტრი) მოსაზრებას ეფუძნებოდა. შესაბამისად, კოპერნიკისეული სამყაროს აღწერა "მცდარი" უნდა ყოფილიყო და ასეც გამოქვეყნდა 1616 წელს.

ევროპული სენსაცია

გალილეო გალილეი

გალილეო გალილეიმ თვით პაპისგან მიიღო გაფრთხილება, მხარი არ დაეჭირა კოპერნიკის იდეებისათვის და იგი წლების განმავლობაში დუმდა. მაგრამ თანდათანობით დარწმუნდა, რომ სიფრთხილის გამოჩენით წარმატებას მიაღწევდა. 1632 წელს მან გამოაქვეყნა "დიალოგი სამყაროს ორ სისტემას შორის", სადაც პტოლემეს არგუმენტები უსაფუძვლოდ მიიჩნეოდა, მაგრამ პაპის მითითებებიც გაითვალისწინა და წიგნი დაასრულა ასეთი განაცხადით, რომ ადამიანს სინამდვილეში არ ძალუძდა ღმერთის მიერ შექმნილი სამყაროს გაგება.

გალილეოს ნამუშევარმა ევროპელებში სენსაცია გამოიწვია და მისი ჩანაფიქრი გამომჟღავდა. 69 წლის მეცნიერი რომში გამოიძახეს, ინკვიზიციის წესით გაასამართლეს და დამნაშავედ ცნეს. უმაღლესი ზომის სასჯელის მოლოდინში, გალილეიმ აღიარა თავისი შეცდომა და მოინანია. იმ დროის სტანდარტით, იგი მსუბუქად დასაჯეს: მას დარჩენილი რვა წლის განმავლობაში სახლიდან გასვლა აეკრძალა.

ეკლესიის მცდელობა, დაეთრგუნა კოპერნიკის თეორია, უშედეგოდ დამთავრდა, რადგანაც გალილეის წიგნი ითარგმნა და ფართოდ გავრცელდა მთელს ევროპაში. უფრო მეტიც, კოპერნიკის თეორიის დამამტკიცებელი სამხილები გერმანელმა ასტრონომმა იოჰანეს კეპლერმა (1571–1630) წარმოადგინა, რომელმაც 1609–16 წლებში პლანეტების მოძრაობის სამი კანონი ჩამოაყალიბა. კოპერნიკი და გალილეიც მიიჩნევდნენ, რომ პლანეტები მზის გარშემო წრეზე მოძრაობდნენ. კეპლერმა განაცხადა, რომ ჰელიოცენტრიკული თეორია პტოლემეს სისტემაზე უფრო მარტივი იყო. რამდენიმე წლის შემდეგ კეპლერმა წარმოადგინა ე.წ. "რუდოლფინის ცხრილი", რომლის მიხედვითაც შესაძლებელი იყო პლანეტების მომავალი მოძრაობის გამოთვლა; ტიხო ბრაჰეს ნამუშევარზე დაყრდნობით კი მზის სისტემის სრულყოფილი, მათემატიკურად ზუსტი აღწერა გახდა შესაძლებელი.

ნიუტონის კანონი

ისააკ ნიუტონი (1689)

გალილეის შემდეგ მსოფლიოს კიდევ ერთი უდიდესი მეცნიერი მოევლინა. ეს იყო ინგლისელი ისააკ ნიუტონი (1642–1727). მისმა 1687 წლის ნაშრომმა აჩვენა, რომ მიწისა და ცის სფეროები ცალკეულ ნაწილებს კი არ შეადგენდნენ, არამედ, ერთსა და იმავე ბუნებრივ კანონებს ემორჩილებოდნენ და რომ, ფაქტობრივად, ყველა საგანი მოძრაობის სამ კანონს ემორჩილებოდა.

ამასთანავე, ნიუტონმა გამოითვალა უნივერსალური გრავიტაციის კონცეფცია და შეიმუშავა მისი მართვის მათემატიკური წესები. სამყაროს ნიუტონისეული კანონის მოდელი, ძირითადად, შეუცვლელი დარჩა ახალ სამეცნიერო რევოლუციამდე, რომელიც ალბერტ აინშტაინის ინიციატივით მოხდა ადრეულ XX საუკუნეში.

მედიცინის განვითარება

მედიცინის განვითარებამ მეცნიერების როლი კიდევ უფრო მნიშვნელოვანი გახადა. მიღებული დოგმები დაიმსხვრა და ყველაფერი კვლევის საგანი გახდა, ადამიანის ორგანიზმისა და მისი დაავადებების ჩათვლით. XVI საუკუნემდე ავადმყოფობა მიიჩნეოდა როგორც შედეგი სხეულის ოთხი "სითხის" დისბალანსისა (სისხლი, ლორწო, ნაღვლის ყვითელი წვენი და ნაღვლის შავი წვენი). პირველად ამ თეორია შეეწინააღმდეგა შვედი ალქიმიკოსი პარაცელსუსი (1493–1541), რომელიც ამტკიცებდა, რომ დაავადების გამომწვევი ორგანოს პოვნა იყო საჭირო და შემდეგ შესაძლებელი იქნებოდა მისი მკურნალობა. იმ დროისათვის, ადამიანის ანატომიის სრულყოფილი შესწავლა მოახერხა ფლამანდიელმა ექიმმა ანდრეას ვესალიუსმა (1514–64). თუმცა თანამედროვე მედიცინა თითქმის საუკუნის შემდეგ ჩამოყალიბდა, როდესაც ინგლისელმა უილიამ ჰარვეიმ (1578–1657) გამოაცხადა მისი აღმოჩენის შესახებ, რომ სისხლი ადამიანის სხეულში წრიულად მოძრაობდა, ხოლო გული – და არა ღვიძლი, როგორც მანამდე იყო მიჩნეული – წარმოადგენდა ადამიანის დინამიკურ ცენტრს.

ახალი ენა

გოტფრიდ ლაიბნიცი

ახალი მეცნიერება ვერ კმაყოფილდებოდა ზოგადი მოსაზრებებით და განუწყვეტლივ ეძებდა დამამტკიცებელ სამხილებს, იკვლევდა ადამიანის ორგანიზმს, ატარებდა ცდებს, რომელთა შედეგები მათემატიკის უნივერსალურ ენაზე გადაჰყავდა. გალილეი პირველი მეცნიერი იყო, რომელმაც გააანალიზა, რომ მთავარი პრინციპეპი სწორედ მათემატიკურ ციფრებში იყო. იგი აცხადებდა "ბუნების წიგნი... მათემატიკური ნიშნებითაა დაწერილი".

ამ "ენაში" პროგრესი სწრაფი ტემპით განხორციელდა. XVII საუკუნის დასაწყისში ყველაზე ზოგადი სიმბოლოები (პლუსი, მინუსი, გამრავლების, გაყოფის და ტოლობის ნიშნები) შემოვიდა ხმარებაში. შემდეგ, 1614 წელს ჯონ ნაპიერმა (1550–1617) წარმოადგინა ლოგარითმები. პირველი გამომთვლელი მანქანა – კომპიუტერის შორეული წინაპარი – ბლეზ პასკალის (1623–62) მიერ შეიქმნა 1940–იან წლებში. 30 წლის შემდეგ კი უდიდესმა გერმანელმა მოაზროვნემ გოტფრიდ უილჰემ ლაიბნიცმა (1646–1716) გამოიგონა მანქანა, რომელსაც გამრავლება შეეძლო. აგრეთვე, დიდი წვლილი მიუძღვის ლაიბნიცს ანგარიშის გამოგონებაში, რომელიც საუკუნის ყველაზე მნიშვნელოვან მათემატიკურ საშუალებას წარმოადგენს. მსგავსი ფორმულირება მიიღო ისააკ ნიუტონმა აბსოლუტურად დამოუკიდებლად მუშაობისას. ასე რომ, გასარკვევია ამ ორ უდიდეს მეცნიერთაგან, თუ რომელს უნდა მივაკუთვნოთ ეს აღმოჩენა.

გამომგონებლობა

XVII საუკუნეში მეცნიერება სწრაფად ვითარდებოდა. ტელესკოპთან ერთად გამოიგონეს მიკროსკოპი, თერმომეტრი, ბარომეტრი და ჰაერის მტუბავი.

სამეცნიერო ცოდნის უპირატესობა გაიზარდა. ნიუტონმა გამოიკვლია სინათლის ტალღების ბუნება და განაცხადა, რომ თეთრი სინათლე სხვადასხვა სპექტრული ფერებისგან შედგებოდა, რომელთა დაცალკევებაც პრიზმის დახმარებით იყო შესაძლებელი. სხვა მნიშვნელოვანი ინგლისელი მკვლევარები იყვნენ უილიამ გილბერტი (1544–1603), რომელმაც პირველმა გამოიკვლია ელექტროენერგია და მაგნეტიზმი და რობერტ ჰუკი (1635–1703, რომელმაც მიკროსკოპის ლინზაში ჩახედვის შემდეგ, დანახულის აღწერისათვის, პირველად გამოიყენა სიტყვა "უჯრედი". ირლანდიელმა რობერტ ბოილმა (1627–91) შექმნა საჰაერო სატუმბი და შეადგინა ბოილის კანონი, რომელშიც მოცულობასა და წნევას შორის დამოკიდებულება განსაზღვრა. ჰოლანდიელმა მეცნიერმა კრისტიან ჰუიგინსმა (1629–95), გალილეის ადრეულ დაკვირვებებზე დაყრდნობით, გამოიგონა პირველი ქანქარიანი საათი.

ცოდნის გავრცელება

ამ დროისათვის მეცნიერებისადმი ინტერესი საკმაოდ დიდი იყო, თუმცა სამეცნიერო მიღწევები ჩვეულებრივი განათლებული ადამიანისთვის მაინც გაუგებარი იყო.

ამიტომაც ასეთმა დაინტერესებამ გამოიწვია განსწავლულ საზოგადოებათა მომრავლება. მაგალითად, დაარსდა ლონდონის მეცნიერთა საზოგადოება (1662 წ.), საფრანგეთის მეცნიერებათა აკადემია (1666), გამოიცა სამეცნიერო ჟურნალები, კერძოდ, მეცნიერთა საზოგადოების მიერ გამოქვეყნებული ფილოსოფიური ნაშრომები – პირველი ასეთი ტიპის ჟურნალი დაიბეჭდა ინგლისში.

საზოგადოებების და ჟურნალების არსებობა ნიშნავდა, რომ ყოველ მეცნიერების დარგში არსებული ცოდნა ყველასათვის ხელმისაწვდომი იყო და მთელს ქვეყანაში იოლად გავრცელდებოდა.

სხვა სიტყვებით რომ ითქვას, თანამშრომლობამ და პუბლიკაციამ დიდად დააჩქარა მეცნიერების განვითარების პროცესი. "რევოლუციის" შედეგად, რომელსაც XVI-XVII საუკუნეებში ჰქონდა ადგილი, მეცნიერება გახდა (და მას შემდეგ ასეც დარჩა) კაცობრიობის მიერ ერთ–ერთი ყველაზე დიდი და საოცარი მიღწევა.

ლიტერატურა

• შემეცნების სამყარო, ნაწ. 24, გვ. 135