რადიოასტრონომია
რადიოასტრონომია — ასტრონომიის ნაწილი, რომელიც იკვლევს მზეს, ვარსკვლავებს, გალაქტიკებს და სხვა ციურ ობიექტებს მათ მიერ გამოსხივებულ რადიოტალღებზე დაკვირვების გზით. ასტრონომიული ობიექტის საწყისი რადიოტალღები გამოვლინდა კარლ ჯანსკის მიერ 1932 წელს. მან შეამჩნია რადიაცია, რომელიც მოდიოდა ირმის ნახტომიდან. შემდგომში განხორციელებულმა დაკვირვებებმა მიაკვლიეს რადიაციის გაფრქვევის რამდენიმე წყაროს. ასეთ წყაროებს წარმოადგენდა ისეთი ობიექტები, როგორიცაა:გალაქტიკები, ვარსკვლავები, რადიოგალაქტიკები, კვაზარები, პულსარები და ასტროფიზიკური მაზერები. კოსმოსური მიკროტალღოვანი ფონის გამოსხივების აღმოჩენამ, რომელიც მიიჩნევა დიდი აფეთქების თეორიის მტკიცებულებად შექმნა მეცნიერება რადიოასტრონომია.
რადიოასტრონიმიის ძირითად ხელსაწყოს წარმოადგენს რადიოტელესკოპი. ასევე ფართო გამოყენება ჰქონდა რადიომეტრებს, რადიოსპექტრომეტრებს, რადიოპოლამეტრებს და რადიოინტერფერომეტრებს.
ისტორია
რედაქტირებარადიოასტრონომია ჩამოყალიბდა მეოცე საუკუნის 30-40-იან წლებში, როდესაც შენიშნეს ირმის ნახტომის (1931), მზის (1942), მთვარის (1945), ვარსკვლავთშორისეთისა და გალაქტიკების (1946) რადიოგამოსხივება. თუმცა მეცნიერები ამ დრომდეც ვარაუდობდნენ ასტრონომიული წყაროებითან რადიოტალღების არსებობას. რადიოასტონომიის მონაცეთა ფართმო გამოყენება ცის სხეულებისა და ვარსკვლავთშორისი ნივთიერების ფიზიკურ მოვლენათა შესასწავლათ დაიწყო სამოციანი წლებიდან. თეორეტიკოსებმა დაასაბუთეს რომ რადიოასტრონომიული მოვლენები, რომლებიც დაკვირვებითააა შემჩნეული განპირობებულია რადიოგამოსხივების ფიზიკაში ცნობილი მექანიზმებით როგორიცაა:მყარი სხეულის სითბური გამოსხივება, ელექტრონების მუხრუჭა გამოსხივება, თბური ან რელატივისტური ელექტრონების დამუხრუჭება ძლიერ მაგნიტურ ველებში (წარმოიქმნება მზის აქტიურ არეებში, პლანეტების გარემომცველ რადიაციულ სარტყელებში, აგრეთვე სხვა პროცესებითაც). აღნიშნული მიზეზებით წარმოშობილი რადიოგამოსხივებების სპექტრი უწყვეტია.
რადიოასტრონომია იყოფა ქვედარგებად:მზის, პლანეტური, გალაქტიკური და მეგაგალაქტიკური რადიოასტრონომია.
მზის რადიოასტრონომია
რედაქტირებამზის რადიოასტრონომია შეისწავლის მზის ატმოსფეროს. მისი მიზანია მზის აქტიურობისა და ბუნების კვლევა. რადიოგამოსხივება მილიმეტრულ დიაპაზონში განპირობებულია მზის ქრომოსფეროს პლაზმაში ელექტრონების მუხრუჭა გამოსხივებით და არის შედარებით სტაბულური. მეტრულ დიაპაზონში მზის რადიოგამოსხივება არასტაბილურია ცალკეული რადიო-ჩქეფის ხასიათს ატარებს. ჩქეფის წარმოშობა უნდა მიეწეროს მზის ატმოსფეროში სწრაფ ნაწილაკთა ნაკადების გავლას. რადიოასტრონომია ასევე შეისწავლის მზისიერ ქარსაც.
პლანეტარული რადიოასტრონომია
რედაქტირებაიგი იკვლევს პლანეტებისა და მათი თანამგზავრების ზედაპირის, პლანეტების ატმოსფეროს და რადიაციული სარტყელების ელექტრულ და თბურ თვისებებს. პლანეტების ზედაპირული თვისებების შესწავლა რომელთა ოპტიკურ დიაპაზონში დაკვირვება შეუძლებელია, რადიოასტრონომიური განსაზღვრების საშუალებით მეტად საჭირო ინფორმაციას გვაწვდის.
გალაქტიკური რადიოასტრონომია
რედაქტირებაეს ქვედარგი შეისწავლის ირმის ნახტომის სტრუქტურას, მისი ცენტრალური ნაწილის აქტიურობას, გალაქტიკის მაგნიტური ველის სტრუქტურას და გალაქტიკური რადიოგამოსხივების სხვადასხვა წყაროს ბუნებას. გალაქტიკური რადიოგამოსხივების მძლავრი წყაროებია:ზეახალ ვარსკვლავთა ნარჩენები, დაიონებული აირების ღრუბლები, პულსარები, ვარსკვლავთა მჭიდრო ორმაგი სისტემები. გალაქტიკური რადიოგამოსხივების მეშვეობით ასევე შეისწავლიან კოსმოსური სხივების წარმოშობის პრობლემასაც.
მეგაგალაქტიკური რადიოგამოსხივება
რედაქტირებამეტაგალაქტიკური რადიოგამოსხივება შეისწავლის ობიექტებს, რომლებიც მდებარეობენ ჩვენი გალაქტიკის გარეთ. ეგრეთ წოდებული ნორმალური გალაქტიკები ხასიათდებიან შედარებით სუსტი რადიოგაოსხივებით, რომლებიც დაკავშირებულია მაგნიტურ ველებში სწრაფი ელექტრონების მოძრაობებთან. ასეთ მაგნიტური ველები გავრცელებულია გალაქტიკებში. აქტიური ბირთვების მქონე გალაქტიკებიდან მომავალი გამოსხივება ნორმალური გალაქტიკების გამოსხივებაზე ასეულჯერ უფრო მძლავრია. კიდევ უფრო მეტად მძლავრი რადიოგამოსხივების მქონე გალაქტიკებს რადიოგალაქტიკები ეწოდება. რადიოქალაქტიკებზე მძლავრი რადიოგამოსხივებით ხასიათდება კვაზარები. ასევე შემჩნეულია მეგაგალაქტიკის ფონური გამოსხივებაც, რომელიც განპირობებულია სუსტი რადიოწყაროების ერთობლიობით და იზოტროპული გამოსხივებით, რომელიც ტემპერატურას შეესაბამება.
ლიტერატურა
რედაქტირება- ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 8, თბ., 1984. — გვ. 269-270.
- Каплан С. А., Элементарная радиоастрономия, М., 1966;
- Woodruff T. Sullivan, III, The Early Years of Radio Astronomy: Reflections Fifty Years after Jansky's Discovery. Cambridge, England: Cambridge University Press, 1984.
- Каплан С.А., Пикельнер С. В., Межзвездная среда, М., 1963;
- Краус Д. Д., радиоастрономия, пер. с англ., М., 1973.