მირზა ალექპერ საბირი

საბირი (აზერ. Mirzə Ələkbər Zeynalabdin oğlu Tahirzadə [میرزا علی اکبر صابر] ნამდვილი სახელი მირზა ალექპერ ზეინალაბდინ ოღლუ თაჰირზადე) — აზერბაიჯანელი პოეტი, სატირი და ერთ-ერთი XX საუკუნის ცნობილი აზერბაიჯანელი პოეტი.

მირზა ალექპერ თაჰირზადე
აზერ. Mirzə Ələkbər Sabir
სრული სახელი	მირზა ალექპერ ზეინალაბდის ოღლუ თაჰირზადე
დაბადების თარიღი	1862, 30 მაისი
დაბადების ადგილი	შემახა, რუსეთის იმპერია
გარდაცვალების თარიღი	1911, 12 ივლისი (49 წელი)
გარდაცვალების ადგილი	შემახა, რუსეთის იმპერია
ფსევდონიმი	საბირი (მირატ, ფაზილ, ჰოფ-ჰოფ)
საქმიანობა	პოეტი
ეროვნება	აზერბაიჯანელი
მოქალაქეობა	რუსეთის იმპერია
პერიოდი	1903 - 1911
ჟანრი	სატირა, ლირიკა, რეალიზმი
დებიუტი	ჰოფჰოფნამე
Magnum opus	Hophopnameh
მირზა ალექპერ საბირი ვიკისაწყობში

ბიოგრაფია

დაიბადა 1862 წლის 30 მაისს ქალაქ შემახაში პატარა ვაჭრის ღარიბ ოჯახში. ”საბირი” (”მომთმენი”) არის პოეტის მრავალი მეტსახელიდან ერთ-ერთი. ეს სახელი დაუმკვიდრდა პოეტს, თუმცა მას სხვა ფსევდონიმებიც ჰქონდა.

საბირმა დაწყებითი განათლება სასულიერო სკოლაში მიიღო, მაგრამ 1874 წელს იგი შევიდა ახალი ტიპის სკოლაში, რომელიც გახსნა ცნობილმა განმანათლებელმა, პოეტმა და სატირიკოსმა ს. შირვანიმ, სადაც, ტრადიციული სკოლებისგან განსხვავებით, ასწავლიდნენ ზოგად საგნებს, აზერბაიჯანულ და რუსულ ენებს. საბირის სწავლამ ამ სკოლაში და განსაკუთრებით მისმა გაცნობამ შირვანისთან დიდი როლი ითამაშა მომავალი პოეტის ცხოვრებაში. სეიდ აზიმ შირვანიმ ყურადღება გაამახვილა ბიჭის არაჩვეულებრივ შესაძლებლობებზე და ხელმძღვანელობდა მის პირველ პოეტურ ექსპერიმენტებს. საბირმა პირველი ლექსი დაწერა, როდესაც ის რვა წლის იყო. შირვანიმ კვლავ განაგრძო დახმარება, როდესაც საბირმა, მამის დაჟინებული მოთხოვნით, იძულებული გახდა დაეტოვებინა სკოლა, რომელშიც მან შეძლო სწავლა მხოლოდ ორი წლის განმავლობაში. საბირის მამამ ახალგაზრდა აიძულა მაღაზიაში ემუშავა, მაგრამ ეს ხელობა მისთვის ძალზე მძიმე იყო და მან მთელი თავისუფალი დრო დაუთმო დამოუკიდებელ შესწავლასა და საყვარელ პოეზიას.

პირველ წლებში მან დაწერა ლირიკული გაზელები, ხოლო შეკვეთით - ელეგიები, სამგლოვიარო და საქებარი ლექსები. მისი პირველი ნამუშევარი მხოლოდ 1903 წელს გამოჩნდა გაზეთ „შარგი რუსში“ (რუსული აღმოსავლეთი). 1903-05 წლებში საბირი თანამშრომლობდა გაზეთებთან და ჟურნალებთან, როგორიცაა „დებისტანი“ („სევდიანი სკოლა“), „ზენბური“ („ბორა“), „ირშადი“ („სახელმძღვანელო“), „ჰაგიგათი“ („სიმართლე“), „ჰაიათი“ („ცხოვრება“).

23 წლის ასაკში, საბირმა, წმინდა ადგილებზე მომლოცველობის საბაბით, მიემგზავრება ამიერკავკასიაში, ასევე ირანში, ერაყში და ცენტრალურ აზიაში. აშხაბადში იგი იღებს მამის გარდაცვალების ამბებს. საბირი ბრუნდება შემახაში და ახალგაზრდა პოეტს მხრებზე ოჯახის მძიმე დაღი აწვება. საჭიროება და სიღარიბე დევნის საბირს. მისი სიდუხჭირე მძაფრდება იმით, რომ საბირის სატირული ლექსები, რომლებიც იმ დროისთვის ხალხში უკვე ფართოდ იყო გავრცელებული, სასულიერო პირთა აღშფოთებას იწვევდა.

1900 წელს, საზღვარგარეთ სწავლის შემდეგ, პროგრესულად მოაზროვნე ახალგაზრდა პოეტი აბას სიხატი ბრუნდება შემახაში, რომლის სახლშიც ხშირად იკრიბებოდა ადგილობრივი ინტელიგენცია. აბას სიხატმა სწრაფად შენიშნა საბირი და ისინი დამეგობრდნენ, რაც საბირის სიკვდილამდე გაგრძელდა. აბას სიხატმა დააფასა საბირის ნიჭი, ხელი შეუწყო მას და მხარი დაუჭირა.

საბირის ძეგლი ბაქოში, 1920-იანი წლები

1903 წელს საბირმა დაიწყო ბეჭდვა. აბას სიხატის გავლენით, საბირმა თავისი მოღვაწეობის საწყის პერიოდში შექმნა ძირითადად ინტიმურ-ლირიკული ლექსები. 1905 წლის რევოლუციამ უდიდესი გავლენა მოახდინა საბირის საქმიანობაზე, მის პოეზიაში პოლიტიკური და სამოქალაქო მოტივები დომინანტი ხდება, ხოლო საბირი თავად ხდება აზერბაიჯანში ეროვნული განმათავისუფლებელი მოძრაობის იდეების ხმამაღლა მქადაგებელი. საბირი ვნებიანად იბრძოდა ამ მოძრაობის გაფართოებისა და გაღრმავებისთვის. მის შემოქმედებით ყურადღებას იპყრობდა აზერბაიჯანული საზოგადოების ცხოვრების ყველაზე ბნელი ასპექტები: ფანატიზმი, გარყვნა, სოციალური ჩაგვრა, უცოდინრობა. მას მუდმივად აფორიაქებდა მუშების ექსპლუატაციის, სიღარიბის შედეგად დაღუპულების, „მაღალი საზოგადოების“ და მაღალი კლასის მიერ უფლებების გადამეტების ფაქტები. პოეტი მტკიცედ გრძნობდა სოციალურ წინააღმდეგობებს და ენერგიულად იბრძოდა დამპალი სისტემის დანგრევისთვის, მაგრამ ის არ იყო სოციალისტი. ის ასევე სრულად რელიგიის უარმყოფიც არ იყო, თუმცა მკვეთრად ეწინააღმდეგებოდა გაბატონებულ რელიგიურ მაჰმადიანურ მორალს, განსაკუთრებით კი შიიზმისა და სუნიზმის წინააღმდეგობას. საბირმა დიდი წვლილი შეიტანა ირანში და თურქეთში რევოლუციურ მოძრაობაში 1905-1910 წლებში. თავის ლექსებში მან ფრთხილად დასცინა სულთან აბდულ-ჰამიდისა და მუჰამედ ალი შაჰის რეჟიმებს. რეალიზმი, სოციალურ – პოლიტიკური ლირიზმი და მწვავე სატირა საბირის შემოქმედების დამახასიათებელი ძირითადი ელემენტებია, რამაც რევოლუციური როლი ითამაშა ახალგაზრდა თაობის აღზრდაში. საბირი წინააღმდეგი იყო სომეხ-მუსულმანური ხოცვა-ჟლეტისა, დაწერა ლექსი „ინტერნაციონალი“, რომელიც, მიუხედავად ამისა, მხოლოდ ცენზურის ვერსიით გამოიცა.

სატირული ჟურნალი „მოლა ნასრედინი“ და მისი გამომცემელი და მთავარი რედაქტორი ჯალილ მამედყულიზადემ გადამწყვეტი როლი ითამაშეს საბირის შემოქმედებაში. ამ ჟურნალის გამოქვეყნების პირველი 5-6 წელი განუყოფლად არის დაკავშირებული საბირის სახელთან. მან აქტიური მონაწილეობა მიიღო ჟურნალში, გამოამჟღავნა საზოგადოების ცხოვრების ჩამორჩენილობა, მკვეთრად დასცინოდა ფარისევლობასა და ფარისეველ მაჰმადიანებს, სასულიერო პირებს, ჩამორჩენილი მასების სიბნელეს, უკიდურესად კულაკებსა და მდიდრებს, ინტელექტუალების პარაზიტულ ქცევასა და საქციელს, გარეგნულ ”ევროპეიზმს”. იგი წერდა ყველაფერზე, რაც წინსვლას აფერხებს, მოუწოდებდა განმანათლებლობისა და თავისუფლებისკენ. სასულიერო პირების მიერ დევნის მიუხედავად, საბირმა განაგრძო დაჟინებული ბრძოლა საკუთარი იდეებისთვის, წერდა სხვადასხვა ჟურნალებსა და გაზეთებში სხვადასხვა ფსევდონიმების ქვეშ („მირატი“, „ფაზილი“, „აღლარ-გულგენი“ და ა.შ.).

საბირმა შექმნა ახალი სტილი პოეზიაში. საბირი წერდა მარტივად და ნათლად. მან შეძლო ხალხის ცოცხალი მეტყველების გაერთიანება ლიტერატურის ენასთან, რის შედეგადაც მისი ენა ხელმისაწვდომი გახდა მშრომელთა ფართო მასებისთვის. აშკარა სიმარტივით, საბირი მასას აჩვენებდა არსებული პერიოდის ყველაზე რთულ შიდა და საერთაშორისო პრობლემების მნიშვნელობას. მის ლექსებში უმაღლესი ოსტატობა და ყოველდღიური ცხოვრება ორგანულად ერწყმის ერთმანეთს.

თავის შემოქმედებით საქმიანობაში საბირი არ იყო „მომთმენი“. ბევრად უფრო შესაფერისი მისი პოეზიის მიმართულების წარმოსადგენად უნდა მივიჩნიოთ მისი ერთ-ერთი ადრეული ფსევდონიმი - "ჰოფ-ჰოფი", რაც ნიშნავს ფრინველის სახელს (ოფოფი), რომელიც იღვიძებს და გამთენიისას საკუთარი ყვირილით აღვიძებს ხალხსა და ანადგურებს მავნებლებს. შემდეგ საბირმა ხშირად შეცვალა ეს ფსევდონიმი, რომ დაემალა თავისი ავტორიტეტი რეაქციონერებისგან, რომლებიც მას უთვალთვალებდნენ. სატირული აქცენტი, საოცარი სიტყვა, სათანადო დეტალები, ცოცხალი ინტონაციები, ხალხური ლექსიკა, მეტაფორიული სერიის მრავალფეროვნება და ექსპრესიულობა, უმეცრებას, რელიგიური ფანატიზმებს იყენებდა თავის „ჰოფჰოფნამეში“. პირველად აზერბაიჯანულ პოეზიაში, მისი ფურცლებიდან საზოგადოების ზედა ფენის სხვადასხვა წარმომადგენლებმა „ისაუბრეს“: მრეწველები, სელექციონერები, მიწათმფლობელები, რელიგიური მუშაკები და ყველა, ვინც მშრომელ კაცს უარს ეუბნებოდა მისი თავისუფლებისა და თანასწორობის, ბედნიერებისა და კეთილდღეობის უფლებაზე.

ექსპრესიული საშუალებების ფართო სპექტრის გამოყენებით, რომელთა ნაწილი პირველად შემოიტანა აზერბაიჯანულ პოეზიაში, საბირმა თავისი სატირის ობიექტი შექმნა სოციალური ტიპების მატარებლებისათვის.

საბირის ლექსები, მისი ეპიგრაფები და სიტყვიერი პორტრეტები გამოჩნდა ჟურნალის „მოლა ნასრედინის“ გვერდებზე ფერწერული ილუსტრაციებით, რომლებიც მხატვარ ასიმ ასიმზადეს ეკუთვნოდა და საერთაშორისო მკითხველის საკუთრება გახდა, რადგან ეს ჟურნალი ქვეყნის ფარგლებს გარეთ გადიოდა რუსეთის ქალაქებში, ირანში, ავღანეთში, ეგვიპტეში, ინდოეთში და სხვა ქვეყნებში. ნაზიმ ჰიქმეთმა გაითვალისწინა პოეტის უდიდესი ნიჭი, იდეოლოგიური მომწიფება და საბირს უწოდა ეპოქის გამოჩენილი პოეტი.

საბირი იყენებდა იუმორს, რათა დაეცინა მოძველებული მორალისთვის და იმ ადამიანებისთვის, რომლებიც საკუთარი თავით არიან კმაყოფილნი . ამ სიცილის ბუნება განსხვავებული იყო: ერთ შემთხვევაში, როდესაც მისი ყურადღების ობიექტი იყო ღარიბი, ბნელი და უცოდინარი, პატარა ადამიანი თავისი არაპრეტენზიული თხოვნებითა და პრეტენზიებით, ეს იყო კარგი ბუნდოვანი დაცინვა, რბილი იუმორით შეღებილი; სხვა შემთხვევაში, თუ მისი პოეზიის სამიზნეები იყვნენ მდიდრები და ხალხის ექსპლუატატორები, ის მიმართავდა სარკაზმს, გაბრაზებულ დენონსაციას, რაც საშუალებას აძლევდა მკაცრი და უხეში სიტყვების გამოყენებაზეც. პოეტი დასცინოდა ყველაფერს, რაც ხალხის წინსვლას აფერხებდა და საკუთარი გამონათქვამით ცდილობდა გაეწმინდა თანამემამულეების გონება.

პირველად აზერბაიჯანულ ლიტერატურაში, საბირის სოციალურმა სატირამ წინ წამოწია კლასობრივი ჩაგვრის საკითხი; მშრომელი ხალხი მათში ისმენდა მოწოდებას, რომ იბრძოლონ თავიანთი უფლებებისთვის. პოლიტიკური სატირები აისახა რუსეთში სახელმწიფო დუმის დარბევით, შუა საუკუნეების ქვეყნებში გამათავისუფლებელი მოძრაობის წინააღმდეგ მიმართული ავტოკრატიის ინტრიგებით, თურქული სულთნის დესპოტიზმით და საერთაშორისო რეაქციის მაქინაციებით. საბირმა მოუწოდა განმანათლებლობას, ქალთა ემანსიპაციას, სიტყვის თავისუფლებას. სოციალურ სატირებში  საბირმა პირველად აზერბაიჯანულ ლიტერატურაში დააყენა საკითხი საზოგადოებაში არსებული უთანასწორობის შესახებ. მშრომელმა ხალხმა ამ ნამუშევრებში იგრძნო მოწოდება, რომ იბრძოლონ საკუთარი დარღვეული უფლებებისთვის.

საბირმა ჯალილ მამედყულუზადესთან ერთად შექმნა მრავალი ნამუშევარი. საბირმა მასთან ერთად სხვა წამყვან მწერლებთან ერთად შექმნეს ახალი სატირული სკოლა აზერბაიჯანულ რეალისტურ ლიტერატურაში. სასულიერო პირების მხრიდან დევნის მიუხედავად, საბირმა განაგრძო დაჟინებული ბრძოლა თავისი იდეებისთვის, წერდა სხვადასხვა ჟურნალებსა და გაზეთებში სხვადასხვა ფსევდონიმების ქვეშ („მირატი“, „ფაზილი“, „ალგარ-გულგენი“ და ა.შ.). მისი ლექსები, პროლეტარული ლიტერატურის პირველი ნიმუშები იყო აზერბაიჯანულ ენაზე და მოამზადა ნიადაგი, რომლის საფუძველზეც გაიზარდა აზერბაიჯანული საბჭოთა ლიტერატურა.

საბირმა ისეთი ცხოვრება განვლო, სადაც მან მართლაც მოთმინებით გაუძლო ყველა მწუხარებასა და წუხილს, რომელიც ბავშვობიდანვე მას ერგუნა: მოლახანაში სწავლა და ფიზიკური დასჯა, მამის მაღაზიაში მძიმე პირობებში მუშაობა, მძიმე ფინანსური მდგომარეობა, შემახაში მომხდარი მიწისძვრა, რომელმაც გაანადგურა მისი სახლი, საპნის მომზადება ფულის საშოვნელად, რაც მას შემოქმედებისგან აშორებდა, მრავალშვილიანი ოჯახი, რომლის გამოკვებაც იყო საჭირო, დევნა სატირული ლექსებისთვის, იძულებით გადაადგილება ბაქოში, ბალახანის სამუშაო სკოლაში სწავლება და ახალი მუქარები, სერიოზული დაავადება და ნაადრევი სიკვდილი.

მირზა ალექსპერ საბირი გარდაიცვალა 1911 წლის 12 ივლისს, როდესაც მისმა შემოქმედებამ პიკს მიაღწია. საბირი დაკრძალეს მშობლიურ შემახაში, „იედდი გუმბეზის“ (შვიდი გუმბათის) სასაფლაოზე.

ხსოვნა

• აზერბაიჯანში მირზა ალექპერ საბირის სახელით დარქმეულია ქალაქი და რაიონი, ბევრი კულტურულ-საგანმანათლებლო დაწესებულება, ქუჩები ქალაქებსა და სოფლებში.
• ბაქოში, მისი სახელობის სკვერში აღმართულია მისი ძეგლი, და შემახაში გაიხსნილია სახლ-მუზეუმი.
• ყოველწლიურად რესპუბლიკაში საბირის პოეზიის დღე იმართება.
• 1962 წელს გამოქვეყნდა სსრკ საფოსტო მარკა პოეტის დაბადების 100 წლისთავზე.

• 
  2012 წლის მარკა
• ფაილი:САБИР күчәси.jpg
• 

იხილეთ აგრეთვე

• მირზა ალექპერ საბირის ძეგლი

რესურსები ინტერნეტში

• Mirzə Ələkbər Sabir
• Сабир (азербайдж. поэт)
• ṢĀBER
• Сабир - в переводе означает "терпеливый"
• Mirzə Ələkbər Sabir