აზერბაიჯანის ეკონომიკის ისტორია

აზერბაიჯანის ეკონომიკის ისტორია — აზერბაიჯანის რესპუბლიკის ეკონომიკის ისტორიული მიმოხილვა აზერბაიჯანის დემოკრატიული რესპუბლიკის დროიდან აზერბაიჯანის რესპუბლიკის თანამედროვე ეკონომიკამდე.

აზერბაიჯანის დემოკრატიული რესპუბლიკის პერიოდი

აზერბაიჯანის დემოკრატიული რესპუბლიკის მთავრობამ დიდი სამუშაო გააკეთა 1918-1920 წლებში, რათა აღედგინა სახელმწიფოს ეკონომიკა, რომელმაც ცარიზმის დამხობის შემდეგ დაცემა განიცადა.

1919 წელს აზერბაიჯანის სახელმწიფო ბიუჯეტმა შეადგინა 665 მლნ მანათი. მისი უდიდესი ნაწილი შეივსო ნავთობის გაყიდვითა და საშემოსავლო გადასახადების აკრეფით, რაც 30% შეადგინა. ბიუჯეტის შემოსავლების შევსების სხვა წყაროები მოდიოდა ღვინის, თამბაქოს და ნავთობის აქსციზები გაყიდვაზე. ამ წლებში შექმნილმა საბაჟო სამსახურებმა ხელი შეუწყო 100 მლნ მანათის ჩარიცხვას  სახაზინოში. იმ წლებში აზერბაიჯანი უმეტესად აგრარული ქვეყანა იყო, რომელიც მეცხოველეობით იყო დაკავებული. ქვეყანა ძირითადად იხდიდა ნავთობით, ბამბით, ბეწვით, აბრეშუმით და ტყავით. ნავთობის ექსპორტი რუსეთში მნიშვნელოვნად შემცირდა რევოლუციის შემდეგ. 1919 წელს ჩრდილოეთ ბაზრის დახურვის გამო, 3.6 მლნ ტონა ნავთობიდან მხოლოდ 600 ათასი ტონა ნავთობი იქნა ექსპორტირებული. ნავთობის ექსპორტი ევროპაში შესაძლებელი გახდა მხოლოდ 1919 წელს ბაქო-ბათუმის ნავთობსადენის აღდგენისა და ბაქო-ჯულფას რკინიგზის მშენებლობის შემდეგ.

1918-1919 წლებში ადრ-მა შეიტანა ცვლილებები ქვეყნის ადმინისტრაციულ-ტერიტორიულ და ფინანსურ სტრუქტურაში.

საბჭოთა კავშირის შემადგენლობაში

1920-1939 წწ. ქვეყნის ეკონომიკური სტრუქტურის ჩამოყალიბება ეტაპობრივად გაგრძელდა. ეკონომიკის ძირითადი სექტორი იყო ნავთობი, გაზი, ქიმიური მრეწველობა, მსუბუქი მრეწველობა, კვების მრეწველობა, მანქანათმშენებლობა.

მეორე მსოფლიო ომის პირველ წლებში ქვეყნის ეკონომიკის ყველა სფერო პასუხობდა მშვიდობიანი პერიოდის საჭიროებებს. 1948 წელს, საქონლის წარმოება უფრო მეტი იყო ვიდრე წინა წლების განმავლობაში. 1950 წელს, სამრეწველო პროდუქციის წარმოება 1940 წელთან შედარებით 39% -ით გაიზარდა. 1950-იანი წლების შემდეგ, ინდუსტრიული განვითარება გაძლიერდა, რეგიონული და დარგობრივი სტრუქტურები გაუმჯობესდა. საქონლის წარმოების მოცულობა 1940 წელთან შედარებით 5.5-ჯერ გაიზარდა.1941 წლიდან 1970 წლამდე აშენდა 146 საწარმო. აშენდა და ექსპლუატაციაში შევიდა დიდი ქარხნები, როგორიცაა მილების წარმოების ქარხანა, განჯის ალუმინის ქარხანა, დაშქესანის ქარხანა, მინგეჩაურის ჰიდროელექტროსადგური და სხვ. ამან საფუძველი ჩაუყარა ისეთი სექტორების განვითარებას, როგორიცაა მძიმე მრეწველობა, ენერგეტიკა, ქიმია, ნავთობპროდუქტები, ნავთობის გადამუშავება, შავი და ფერადი მეტალურგია და ელექტროტექნიკა.

წლების მანძილზე ბევრი რამ გაკეთდა ქვეყანაში სამრეწველო სექტორისა და ობიექტების ხელსაყრელი ადგილმდებარეობის მიმართულებით, რეგიონების დაბალი ცხოვრების დონეების განვითარება, მცირე და საშუალო  ქალაქებში შრომითი რესურსების გამოყენების გაზრდა.

დამოუკიდებლობის აღდგენის შემდგომი პერიოდი

1991 წელს დამოუკიდებლობის მოპოვების შემდეგ, აზერბაიჯანის რესპუბლიკამ დაიწყო დამოუკიდებელი პოლიტიკა ეკონომიკის სფეროში. საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ აზერბაიჯანის ეკონომიკას დიდი ზიანი მიეყენა. 2001 წელს სიღარიბის დონე 49% -ს მიაღწია. მომდევნო წლებში ეს მაჩვენებლები იცვლებოდა, ხოლო სიღარიბის დონე 2013 წელს 5% -მდე შემცირდა.

აზერბაიჯანის ეკონომიკურ განვითარებაში გადამწყვეტი როლი ითამაშა ჰიდროკარბონალური რესურსების ექსპლუატაციამ. უცხოურ კომპანიებთან და უცხოურ ინვესტიციებთან ბევრმა შეთანხმებამ მნიშვნელოვანი როლი ითამაშა სახელმწიფოს ეკონომიკაში. ქვეყნის ეკონომიკური პოლიტიკის ერთ-ერთი მთავარი მიზანი იყო საბაზრო ეკონომიკაზე გადასვლა შესაბამისი რეფორმების განხორციელების გზით.

აზერბაიჯანის ეკონომიკური განვითარების პირველი პერიოდი (1991 წლიდან 1995 წლამდე) შეიძლება შეფასდეს, როგორც ეკონომიკური რეგრესის პერიოდი. 1996 წლის შემდეგ დინამიური ეკონომიკური განვითარების პერიოდი დაიწყო.

აზერბაიჯანს ჰქონდა ფართო ეკონომიკური ბაზა, რომელიც 1991 წლამდე სხვადასხვა მიმართულებით განვითარდა. დამოუკიდებლობამ მიიყვანა აზერბაიჯანი ეკონომიკურ დაცემამდე. ბევრმა ფაქტორმა გამოიწვია მშპ-ს შემცირება 1996 წლამდე. სომხეთთან არსებულმა ვითარებამ ეკონომიკური დაცემის გაღრმავება გამოიწვია.

1994 წელს აზერბაიჯანსა და 13 მსხვილ ნავთობკომპანიას შორის გაფორმდა კონტრაქტი, რომლებიც მსოფლიოს 8 ქვეყანას წარმოადგენდნენ. ეს შეთანხმება ისტორიაში შევიდა, როგორც „საუკუნის კონტრაქტი”.

იმავე წელს ამერიკის შეერთებული შტატების, თურქეთის, აზერბაიჯანის, საქართველოს, ყაზახეთის და თურქმენეთის პრეზიდენტებმა ხელი მოაწერეს სახელმწიფოთაშორისი შეთანხმებას ბაქო-თბილისი-ჯეიჰანის ნავთობსადენის მშენებლობის შესახებ.

1996 წელს ბაქოში ხელშეკრულება გაფორმდა ისეთ კომპანიებთან, როგორიცაა BP, Statoil, LUKAgip, Elf Aquitaine (საფრანგეთი) (ახლა TOTAL), OIEC (ირანი) (ახლა NICO), TPAO და SOCAR- ის შაჰ დენიზის გაზის კონდენსატის პერსპექტიული სტრუქტურისთვის.

1999 წელს ჩაშვებულ იქნა ბაქო-სუფსის ნავთობსადენი. ნავთობსადენი აშენდა „აზერი-ჩირაგ-გიუნაშლის“ დარგების განვითარების ხელშეკრულების ფარგლებში.

ნავთობისა და გაზის სექტორმა ეკონომიკის სხვა სექტორების კეთილდღეობაზე გავლენა მოახდინა. ახალი რეფორმები და ზომები იქნა მიღებული მაკროეკონომიკური და ფინანსური სტაბილურობის მისაღწევად. ამ წლებში აზერბაიჯანი შეუერთდა სხვადასხვა საერთაშორისო ორგანიზაციებს (საერთაშორისო სავალუტო ფონდი, მსოფლიო ბანკი, EBRD, ისლამური განვითარების ბანკი, აზიის განვითარების ბანკი). სიღარიბის მაჩვენებელი შემცირდა 68%-დან (1995) 29%-მდე (2005) ეკონომიკური ზრდის დახმარებით.

2004-2013 წლებში განხორციელდა აზერბაიჯანის რესპუბლიკის სოციალურ და ეკონომიკურ განვითარებასთან დაკავშირებული 3 ხუთწლიანი პროგრამა. ეს პროგრამები მიზნად ისახავდა ეკონომიკურ დივერსიფიკაციას. ეს პროგრამებია: „2008-2015 წლების სოციალურ-ეკონომიკური განვითარების სახელმწიფო პროგრამები“, „სიღარიბის დაძლევისა და მდგრადი განვითარების სახელმწიფო პროგრამები 2008-2015 წლებისათვის“, „2008-2015 წლებისთვის აზერბაიჯანის რესპუბლიკის მოსახლეობის სურსათის სანდოობის სახელმწიფო პროგრამები“. 2004 წლიდან 2018 წლამდე განხორციელდა ქვეყნის რეგიონების სოციალურ-ეკონომიკური განვითარების პროგრამები.

დავოსის მსოფლიო ეკონომიკური ფორუმის მიხედვით აზერბაიჯანის ეკონომიკა 38-ე ადგილზეა კონკურენუნარიანობის თვალსაზრისით.

რესურსები ინტერნეტში

• GENERAL INFORMATION ON AZERBAIJANI ECONOMY დაარქივებული 2018-06-20 საიტზე Wayback Machine.