ჩეჩნური ენა, ჩაჩნური ენა (ჩეჩ. нохчийн мотт) — იბერიულ-კავკასიურ ენათა ოჯახის ნახურ-დაღესტნურ ენათა ნახური ჯგუფის ვაინახური ქვეჯგუფის ენა. მასზე 1 354 705 კაცი ლაპარაკობს[1], რომელთა უმრავლესობა ჩეჩნეთში, ჩრდილო კავკასია (ამჟ. რუსეთის ფედერაციის ნაწილი) სახლობს.

ჩეჩნური ენა
нохчийн мотт
გავრცელებულია რუსეთის დროშა რუსეთი
ჩეჩნეთის დროშა ჩეჩნეთი
დაღესტნის დროშა დაღესტანი
მოლაპარაკეთა რაოდენობა 1 354 705 (2010 წ.)[1]
ლინგვისტური კლასიფიკაცია იბერიულ-კავკასიური ენები
დამწერლობის სისტემა კირილური დამწერლობა
ენის კოდები ce
რუკა
მოლაპარაკეთა არეალი
მოლაპარაკეთა არეალი

მოლაპარაკეთა არეალი

ვიკისივრცე
ენის თარგი {{Lang-ce}}

ვიკისივრცეში არის ვიკიპედიაჩეჩნური ენა

კლასიფიკაცია რედაქტირება

ლინგვისტურად ჩეჩნური ენა იბერიულ-კავკასიურ ენათა ოჯახის ნახურ ჯგუფს მიეკუთვნება ახლომონათესავე ინგუშურ და ბაცბურ ენებთან ერთად. ინგუშურსა და ჩეჩნურს შორის შუალედური დიალექტები არსებობს.

გავრცელების არეალი რედაქტირება

ჩეჩნურად მოსაუბრე ადამიანთა უმრავლესობა ჩრდილო კავკასიაში - ჩეჩნეთსა და ინგუშეთში, ნაწილობრივ დაღესტანში, საქართველოში - პანკისის ხეობაში და ახლო-აღმოსავლეთის ქვეყნებში (ჩეჩენთა დიასპორა), განსაკუთრებით კი იორდანიაში ცხოვრობს.

ოფიციალური სტატუსი რედაქტირება

ჩეჩნური ენა ჩეჩნეთის (ავტ. რესპუბლიკა რუსეთის ფედერაციაში) ოფიციალური ენაა.

დიალექტები რედაქტირება

ჩეჩნურის დიალექტებია:

  • ბარის დიალექტი
  • გალაჲნ-ჭაჟური (ა̈ჴჴური, ქისტური, მა̈ლხური, ნაშხური, ორსტხური, ტერლური)
  • ითონ-ჴალლური
  • ჭებერლოური
  • ოუხური
  • შაროული

ბგერითი შედგენილობა რედაქტირება

ჩეჩნურს აქვს ხმოვანთა და თანხმოვანთა რთული სისტემა. ხმოვანთა სისტემაში, გარდა ხუთი მარტივი ხმოვნისა, მოიპოვება გრძელი, უმლაუტიზებული, უმლაუტიზებულ-გრძელი და ვიწრო ხმოვნები. თანხმოვანთა სისტემით ჩეჩნური ახლოს დგას ქართულთან. ჩეჩნურს, ქართულისგან განსხვავებით აქვს სამი სპეციფიკური თანხმოვანი: ფარინგალური მჟღერი ჵ, ფარინგალური ყრუ ჰ' და ლარინგალური აბრუპტივი ' (იგივეა, რაც მეგრული ' სიტყვაში 'უდე „სახლი“)

მორფოლოგიური მიმოხილვა რედაქტირება

ჩეჩნურში არსებობს ხუთი გრამატიკული კლასი: 1) მამაკაცის (ნიშანია ვ-), 2)ქალის (ნიშანია ჲ-), 3) ნივთის (ნიშანია დ-), 4) აბსტრაქტულ ცნებათა (ნიშანია ჲ-) და 5) ცხოველთა (ნიშანია ბ-), თუმცა გრამატიკულ კლასთა სისტემისადმი ცნებათა კუთვნილების პრინციპები ჯერ არაა დადგენილი. ძირითადი ბრუნვებია: სახელობითი, მოთხრობითი, ნათესაობითი, მიცემითი, გამსჭვალვითი, მოქმედებითი:

სახ. სთაგ „კაცი“ მოთხ. სთაგა „კაცმა“ ნათეს. სთაგან „კაცის“ მიც. სთაგანა „კაცს“ გამსჭ. სთაგახ „კაცში“ მოქმ. სთაგაცა „კაცით, კაცთან“

ჩეჩნურს აქვს აგრეთვე თხუთმეტამდე ლოკატიური (ადგილობითი) ბრუნვა.


ჩეჩნური ზმნა იუღლვის კლასთა მიხედვით. გარდამავალ ზმნაში აღინიშნება ობიექტის კლასი: სან ვოშას ზუდა იგირა „ჩემმა ძმამ ცოლი მოიყვანა“, გარდაუვალში - სუბიექტისა: სუო წა ე'ანა „მე (მამაკაცი) სახლში მოვედი“. ზმნას აქვს რთული დრო-კილოთა სისტემა - როგორც სინთეზური ('ოოხუ „ხნავს“) ისე ანალიზური ('ოოხუშ ვუ „ხნავს, ხვნის პროცესშია“) ფორმები.

ლექსიკა რედაქტირება

ჩეჩნურს მდიდარი საკუთარი ლექსიკური ფონდი აქვს. გვხვდება ნასესხები სიტყვები ქართულიდან, ოსურიდან, არაბულ-სპარსულიდან, თურქულიდან, დაღესტნური ენებიდან და რუსულიდან

საქმე რედაქტირება

Kasus Singular IPA Plural IPA
Nominativ ბედარ /bʲɛdər/ ბედარშ /bʲɛdərʃ/
Genitiv ბედარან /bʲɛdarən/ ბედარიჲნ /bʲɛdariːn/
Ergativ ბედარუო /bʲɛdaruo/ ბედარშა /bʲɛdarʃə/
Dativ ბედარნა /bʲɛdarnə/ ბედარშნა /bʲɛdarʃnə/
Instrumental ბედარცა /bʲɛdərtsʰ/ ბედარშცა /bʲɛdarʃtsʰə/
Materialis ბედარახ /bʲɛdarəx/ ბედარშიეხ /bʲɛdarʃɛx/
Komparativ ბედარალ /bʲɛdarəl/ ბედარიელ /bʲɛdarɛl/
Allativ ბედარიე /bʲɛdarie/ ბედარშქა /bʲɛdarʃkʰə/
Ablativ II ბედარიეჱარა /bʲɛdarieʜarə/ ბედარშქარა /bʲɛdarʃkʰarə/
Allativ II ბედარიეჱა /bʲɛdarieʜə/ ბედარშქაჱა /bʲɛdarʃkʰaʜə/
Essiv ბედარიეჱ /bʲɛdarieʜ/ ბედარშქაჱ /bʲɛdarʃkʰəʜ/
Komparativ II ბედარალლა /bʲɛdaralːə/ ბედარიელლა /bʲɛdarʲɛlːə/
Translativ ბედარიეხულა /bʲɛdariexulə/ ბედარშქახულა /bʲɛdarʃkʰaxulə/

ისტორია რედაქტირება

თანამედროვე ჩეჩნური სალიტერატურო ენა შეიქმნა 1917-ის ოქტომბრის რევოლუციის შემდეგ. ჩეჩნური ანბანი ლათინურ გრაფიკაზე შექმნა ხალიდ ოშაევმა 1925 წელს. მანამდე გამოიყენებოდა არაბული გრაფიკა - ე.წ. „აჯამური დამწერლობა“, რომელიც შეიხ შამილის დავალებით შეიმუშავა დაღესტნელმა მოლამ დიბირ-ყადი ხუნძახელმა. 1938 წლიდან ჩეჩნური გრაფიკა შეიცვალა - ახალი ანბანი კირილიცაზე დაყრდნობით შეიმუშავეს (რუსულ ანბანს ემატებოდა ასოთშეერთებები და ლათინური ერთიანი). 1992 წელს, ჩეჩნეთის რესპუბლიკა-იჩქერიის გამოცხადების შემდეგ, დამწერლობა გადაიყვანეს ისევ ლათინურ გრაფიკაზე, რომელსაც დღესაც იყენებენ კირილიცის პარალელურად

დამწერლობა რედაქტირება

კირილიცა სახელი ლათინურის ეკვივალენტი სახელი იპა
А а а A a a /ə/, /ɑː/
Аь аь аь Ä ä ä /æ/, /æː/
Б б бэ B b be /b/
В в вэ V v ve /v/
Г г гэ G g ge /ɡ/
ГI гI гIа Ġ ġ ġa /ɣ/
Д д дэ D d de /d/
Е е е E e e /e/, /ɛː/, /je/, /ie/
Ё ё ё yo /jo/ etc.
Ж ж жэ Ƶ ƶ ƶe /ʒ/, /dʒ/
З з зэ Z z ze /z/, /dz/
И и и I i i /ɪ/
Й й
(я, ю, е)
доца и Y y doca i /j/
К к к K k ka /k/
Кх кх кх Q q qa /q/
Къ къ къа Q̇ q̇ a /q’/
КI кI кIа Kk kha /k’/
Л л лэ L l el /l/
М м мэ M m em /m/
Н н нэ N n en /n/
О о о O o o /o/, /ɔː/, /wo/, /uo/
Оь оь оь Ö ö ö /ɥø/, /yø/
П п пэ P p pe /p/
Пп пп Pp pp /pː/
ПI пI пIа Ṗṗ pha /p’/
Р р рэ R r er /r/
С с сэ S s es /s/
Т т тэ T t te /t/
ТI тI тIа Ṫṫ tha /t’/
У у у U u u /uʊ/
Уь уь уь Ü ü ü /y/
Ф ф фэ F f ef /f/
Х х хэ X x xa /x/
Хь хь хьа Ẋ ẋ a /ʜ/
ХI хI хIа H h ha /h/
Ц ц цэ C c ce /ts/
ЦI цI цIа Ċ ċ ċe /ts’/
Ч ч чэ Ç ç çe /tʃ/
ЧI чI чIа Ç̇ ç̇ ç̇e /tʃ’/
Ш ш шэ Ş ş şa /ʃ/
Щ щ щэ
(Ъ) ъ чIогIа хьаьрк Ə ə ç̇oġa ärk /ʔ/
(Ы) ы ы
(Ь) ь кIеда хьаьрк
Э э э E e e /e/ etc.
Ю ю ю yu /ju/ etc.
Юь юь юь /jy/ etc.
Я я я ya /ja/ etc.
Яь яь яь /jæ/ etc.
I I J j ja /ʡ/, /ˤ/

ლიტერატურა რედაქტირება

რესურსები ინტერნეტში რედაქტირება

სქოლიო რედაქტირება