ფრიდრიხ ნაუმანი (გერმ. Friedrich Naumann, დ. 1860 წლის 25 მარტი, შტორმთალი (დღესდღეობით გროსპოსნას ნაწილი ლაიფცის მახლობლად) — გ. 1919 წლის 24 აგვისტო, ტრავემუნდეში) — ევანგელისტი თეოლოგი, გერმანიის იმპერიის ლიბერალი პოლიტიკოსი, გერმანელ მშრომელთა ასოციაციისა და გერმანული დემოკრატიული პარტიის (DDP) თანადამფუძნებელი.

ფრიდრიხ ნაუმანი
გერმ. Friedrich Naumann
დაბ. თარიღი 25 მარტი, 1860(1860-03-25)[1] [2] [3] [4] [5] [6]
დაბ. ადგილი Störmthal
გარდ. თარიღი 24 აგვისტო, 1919(1919-08-24)[1] [2] [3] [4] [7] [5](59 წლის)
გარდ. ადგილი ტრავემიუნდე[5]
დასაფლავებულია Alter Friedhof der Zwölf-Apostel-Gemeinde
მოქალაქეობა  გერმანია[5]
საქმიანობა პოლიტიკოსი, geopolitical analyst, თეოლოგი და რედაქტორი[5]
ალმა-მატერი ერლანგენ-ნიურნბერგის უნივერსიტეტი, ლაიფციგის უნივერსიტეტი და Alte Nikolaischule (Leipzig)

გარდაცვალების შემდეგ მის სახელს ატარეს თავისუფალ დემოკრატიულ პარტიასთან აფილირებული ფრიდრიხ ნაუმანის ფონდი - თავისუფლებისთვის.

ცხოვრება რედაქტირება

 
ფრიდრიხ ნაუმანის დაბადების ადგილი შტორმთალში
 
ნაუმანის მემორიალური დაფა მისი დაბადების სახლზე შტორმთალში
 
ფრიდრიხ ნაუმანი 1886

ნაუმანი საბაზისო განათლებას ლაიფციგის ნიკოლასა - და მაისენის მთავართა სკოლბში ეუფლეობდა, ხოლო უმაღლეს განათლებას ევანგელისტური თეოლოგიის მიმართულებით იღბდა ლაიფციგისა და ერლანგენის უნივერსიტეტებში. 1881 წელს მან მეგობარ - ჰან დიდერიხითან ერთად მნიშვნელოვანი როლი ითამაშა გერმანელ სტუდენტთა გაერთიანების ჩამოყალიბებაში, რომელსაც გერმ. Kyffhäuser-Verband-ს ვუწოდებთ,[8] თუმცა 1906 წელს ნაუმანმა გაერთიანება უთანხმოების გამო დატოვა.

მასშემდეგ, რაც მან სოციალური მომსახურების დაწესებულებაში - გერმ. Rauhen Haus-ში იმუშავა, 1886 წლიდან სამღვდელო მოღვაწეობა დაიწყო ლაგენბერგში კონკრეტულად, გლაუხაუში. 1890 წლიდან ნაუმანი მუშაობდა ფრანქფურტის შიდა მისიაში, იქამდე სანამ 1896 წელს არ დააფუძნა ნაციონალ-სოციალური გაერთიანება. იგი იყო გაზეთ - „თანადგომის“ რედაქტორ-დამფუძნებელი (შემდგომ თეოდორ ჰოისი), რომელიც სოციალ-ლიბერალიზმს პროპაგანდირებდა.[9] ნაუმანის მხრიდან „ლიბერალიზმის აღორძინებისკენ“[10] სწრაფვას არა მხოლოდ არსობრივი, არამედ სტრატეგიული მნიშვნელობაც გააჩნდა, რადგანაც ლიბერალებისა და სოციალ-დემოკრატების გაერთიანებას უნდა შეექმნა კონსერვატორულ-აგრარული გაერთიანების პროპორციული ძალა: „ლიბერალიზმისა და სოციალ-დემოკრატების გაერთიანება ემსახურებოდა ლეიბორისტული მოძრაობის მხარდამჭერ ხანგრძლივ მიზნებს, რაც დღეს სოციალ-დემოკრატიულ ხედვებთან არის დაკავშირებული“.[11] „სამომავლო უმრავლესობა ავგუსტ ბებელიდან ერნსტ ბასერმანამდე“,[12] მხოლოდ ნაწილობრივ განხორციელდა პირევლი ომის დასრულების შემდეგ მასშტაბური ბლოკით, ბადენში. ამისდა მიუხედავად ნაუმანის კონცეფციამ დიდი როლი ითამაშა მემარცხენე ლიბერალიზმის აღორძინებაში 1903 წლის ათწლეულში.[13]

1903 წელს ნაციონალ-სოციალური ასოციაციის დაშლის შემდეგ ნაუმანი საკუთარ მომხრეებთან ერთად გადავიდა მემარცხენე ლიბერალურ გაერთიანებაში და წარმოადგენდა მის ახალ პარტიას რაიხსთაგში, ამასთანავე 1907 წელს ჩატარებულ საპარლამენტო არჩევნებში მან გაიმარვჯა სამ საარჩევნო ოლქში (ჰაილბრონი, ბეზიგჰაიმი, ბრაქენჰაიმი).[14] 1910 წელს ნაუმანი გაწევრიანდა ლიბერალურ - და გერმანიის სახალხო პარტის გაერთიანების შედეგად მიღებულ პროგრესულ სახალხო პარტიაში. (ორივე პარტია შეიქმნა 1893 წელს გაყოფილი მემარცხენე ლიბერალური გერმანიის პარტიიდან, რომელიც დაარსეს ფრანც აუგუსტ შენკ ფონ შტაუხენბერგმა და ეუგენ რიხტერმა.) 1912 წლის არჩევნებში გაშვებული შანსის შემდეგ, 1913 წლის ივნისამდე ნაუმანმა ვერ შეძლო რაიხსთაგში დაბრუნბება.[15]

ფრიდრიხ ნაუმანი ჯერკიდევ საუკუნის დასაწყისში იბრძოდა ქალთა უფლებებისთვის, როდესაც მან ჰელენ ლანგსა და სხვა ქალთა უფლებების ცნობილ აქტივისტებთან ერთად წამოწყო პოლიტიკური უფლებების კამპანია.[16] ამასთანავე პირველი ომის დაწყებამდე და ომის პერიოდში ნაუმანი წარმოადგენდა ახალგაზრდა თურქული რევოლუციის მხურვალე მხარდაჭერს, რისთვისაც ის და ერნსტ იექი პოპულარობით სარგებლობდნენ. ნაუმანი „ახალ თურქეთში“ (იმ დროისთვის მოიცავდა არაბული ახლო აღმოსავლეთის დიდ ნაწილს - სირიას, პალესტინასა და ერაყს) გერმანიის ეკონომიკური ექსპანსიის შესაძლებლობეს ხედავდა. ამასთანავე, 1914 წელს იგი წარმოადგენდა 93-ე მანიფესტის ერთ-ერთ ხელმომწერს, თუმცა სადავოა მისი ლმობიერი და ნაწილობრივ აპოლოგეტური დამოკიდებულება ანატოლიაში განხორციელებულ 1894-1896 წლების სომხების გენოციდთან მიმართებით.[17]

პირველი მსოფლიო ომის შემდეგ, ფრიდრიხ ნაუმანი აირჩიეს ვაიმარის ეროვნული ასამბლეის წევრად 1919 წლის იანვარში, ხოლო 1919 წლის ივნისში იგი დაინიშნა 1918 წლის 20 ნოემბერს დაარსებულ გერმანიის დემოკრატიული პარტიის (DDP) პირველ თავმჯდომარედ. ეროვნულ ასამბლეაში ის წარმოადგენდა გერმანიის პარლამენტის კონსტიტუციის პროექტის წინასწარი განხილვის კომიტეტის წევრს. ამ დროის განმავლობაში ნაუმანმა მხარი დაუჭირა კონსერვატორ ჟურნალისტს ედუარდ შტადტლერს ანტიბოლშევიკური ლიგის მშენებლობაში და დაეხმარა 3000 მარკით,[18] თუმცა იგი მალევე ჩამოშორდა შტადტლერის მზარდ რადიკალიზმს და 1919 წლიდან თავს აღარ სცნობდა ლიგის მომხრეთა რიგებში.[19]

ფრიდრიხ ნაუმანი გარდაიცვალა ტრავმუნდეში 1919 წლის აგვისტოში. დაკრძალეს ბერლინის მახლობლად, შონებერგში, ძველი თორმეტი მოციქულის სასაფლაოზე. სასაფლაოს ადგილმდებარეობა 301-003-006/008, მთავარი გზის მახლობლად.[20] 1959 წლიდან ბერლინის სენატის დადგენილებით დაკრძალვის ადგილი ატარებს საპატიო საფლავის სტატუსს.[21]

 
ფრიდრიხ ნაუმანის საპატიო საფლავი თორმეტი მოციქულის სახელობის ეკლესიის ეზოში

პოლიტიკა რედაქტირება

 
ფრიდრიხ ნაუმანი, მაქს ლიბერმანის პორტრეტი

ფრიდრიხ ნაუმანის პოლიტიკური საქმიანობა დიდწილად დაემთხვა იმპერატორ ვილჰელმ II-ის მმართველობას (1888–1918), რომლის ფუნდამენტურმა აზროვნებამ გავლენა მოახდინა მასზე. ნაუმანი მხარს უჭერდა ვილჰელმიანთა მილიტარიზმს, მისივე კოლონიური და საზღვაო პოლიტიკით. ნაშრომით „ცენტრალური ევროპა“ (1915) ნაუმანმა წამოიწყო ცენტრალური ევროპის ქვეყნების მჭიდრო ეკონომიკური და სამხედრო კავშირის კამპანია, სადაც ხელმძღვანელობა უნდა ეკისრა გერმანიას. იმისდა მიუხედავად, რომ ნაუმანის იდეებს ფართო საზოგადოებრივი მხარდაჭერა შეიძინა, ამას რეაგირება არ მოჰყოლია სამხედრო ხელმძღვანელობისგან. ომში დამარცხების შემდეგ, ნაუმანი აქტიურად ჩაერთო გერმანიის აღორძინების პროცესში, რა დროსაც მან დააარსა სახელმწიფო სკოლები პოლიტიკური განათლების მისაღებად.

1900-იანი წლებისთვის ფრიდრიხ ნაუმანის, მაქს ვებერის, ვოლტერ რათენაუს, კურტ რიცლერის, გერჰარტ ჰაუპტმანისა და მაქსიმილაიან ჰარდენის დამსახურებით „გერმანული ბურჟუაზიის იდოლოგიის შემადგენელ ნაწილს“ წარმოადგენდა სოციალური დარვინიზმი.[22] „მსოფლიო ისტურიამ უნდა განაგრძოს ნაციების განადგურება“ წერდა ნაუმანი, „ჩვენ არ გვეშინია პოლონელების, დანიელებისა თუ ჩინელეთა ძალების დენაციონალიზების“. საკუთარი ხედვებით ნაუმანი „მისივე დროის ნამდვილ ბავშვს წარმოადგენდა“.[23]

1915 წლის შემოდგომაზე გამოცემულმა ნაუმანის წიგნმა „ცენტრალურმა ევროპამ“ მალევე მიიპყრო საზოგადოებრივი ყურადღება.[24] იგი გერმანიას „ლიბერალური იმპერიალიზმისკენ“ მოუწოდებდა, ხოლო საკუთარ წიგნს ეკონომიკური საფუძვლებით ამართლებდა. მისი მოსაზრებით, მცირე ბიზნეს გაერთიანებები უნდა დაშლილიყვნენ და შეერთებოდნენ მსხვილ კომპანიებსა და ეკონომიკურ ბლოკებს, რადგანაც მომავალი სწორედ მათ ეკუთვნოდათ, თუმცა ისტორიული რაკურსით მომავალი საღვთო რომის იმპერიისა და გერმანიის ფედერაციის წილხვედრი უნდა ყოფილიყო.[25]

ნაუმანის გულუბრყვილო დამოკიდებულებამ ჰაბსბურგთა მონარქიის მიმართ, გვიჩვენა მისი დისტანცირება სადავო პრობლემების კონტექსტში.[26] ნაუმანის შეცდომა მდგომარეობდა გერმანიის ძალის არასწორ შეფასებაში, რადგანაც მმართველობის სტრუქტურიდან გამომდინარე გერმანიას არ შეეძლო იმ ხელმძღვანელობის საკუთარ თავზე აღება, რომელსაც ნაუმანი მოიაზრებდა.[27] ზოგიერთთათვის ზაქსონი პასტორი და ლიბერალი პოლიტიკოსი ნაუმანი, საკუთარ ნაციონალიზმისადმი სიმპათიებს სოციალისტური ქმედებებით ფარავდა. მან ჟურნალისტური გზით გაუხსნა გზა გერმანულ ძალაუფლებას ავსტრია-უნგრეთისკენ.[28]

„ცენტრალური ევროპისეული მსუბუქი ხელი“ (კურტ რიცლერი) მოითხოვდა სტრუქტურული რეფორმების გატარებას, რომელთა თავიდან აცილებასაც ცდილობდნენ ინტერესთა ჯგუფები ანექსირებული მშვიდობის გზით.[29] ამისდა მიუხედავად ნაუმანის გეგმები ცენტრალურ ევროპასთან მიმართებით არანაირად არ შეიძლება გაიგივებულ იქნას პან-გერმანულ წრეთა მოსაზრებებთან, რომელთაც პირველ მსოფლიო ომამდე სურდათ ავსტრია-უნგრეთის შეერთება. ამდენად, პოლ რორბახისა და ერნსტ იექენის ლიბერალური წარმოდგენები გადაიზარდა გერმანიის შესაძლებლობების არარეალისტურ გააზრებაში.[30] ისტორიკოსი ფრიც შტერნი ტექსტს განიხილავდა, როგორც აგრესიულ საგრეო პოლიტიკის გამოვლინებას: „ცენტრალური ევროპა წარმოადგენდა მშვიდობის ალტერნატივასა და ანექსიის გზაგასაყარს, რომელიც მხოლოდ შურისძიებას მოწყურებული მოსახლეობის ანაბარა დაგვიტოვებდა“.[31]

მნიშვნელობა რედაქტირება

 
ფრიდრიხ ნაუმანის მემორიალური დაფა ჰამბურგში

ნაუმანი წარმოადგენდა სხვადასხვა სამეგობრო წრის მაკავშირებელ ძალას მსხვილ ბურჟუაზიასა და მუშათა კალსს შორის. იგი მუდმივად ცდილობდა სოციალური პრობლემების გადაჭრას ლიბერალიზმისა და პროტესტანტიზმის დახმარებით. ნაუმანი საკუთარ შეხედულებებს ამყარებდა ბუნებით მეცნიერებებზე, ისტორიულ კვლევასა და ქრისტიანულ ფილოსოფიაზე, როგორც კლასთა გამაერთიანებელზე.

ნაუმანმა საკუთარი წრის შემოკრება დაიწყო წმინდა აფრას სკოლიდანვე, შემდგომ კი მასთან ერთად მოიაზრებოდნენ მაქს ვებერი, ლუჯიო ბრენტანო თუ ჰელმუტ ფონ გერლახი, რომელიც გახლდათ ნაციონალ-სოციალუსტური პარლამენტის ერთ-ერთი წევრი, ხოლო თეოდორ ჰოისმა, ელი კნაფმა თუ გუსტავ შტრესმანმა განსხვავებული პოლიტიკური გზა აირჩიეს.

დროდადრო თანამედროვე მოაზროვნეების მხრიდან ყურადღება მახვილდებოდა ნაუმანის ქარიზმატულ ბუნებაზე, რომელიც გავლენას ახდენდა მიმდინარე პოლიტიკურ პროცესებზე. ჰელენ ლანგი და გერტრუდა ბოიმერის თქმით, ნაუმანის ნაციონალ-სოციალისტურმა მიდრეკილებებმა გადააწყვეტინა მათ, რომ შეერთებოდნენ ლიბერალურ პარტიას.[32] ფრიდრიხ ნაუმანის პოლიტიკური, ჟურნალისტური თუ საგანმანათლებლო მოღვაწეობა 1919 წლის შემდეგ განაგრძეს მისმა სტუდენტებმა და კოლეგებმა, მათ შორის თეოდორ ჰოისმა, მარი ელიზაბეტ ლუდერსმა, გერტრუდა ბოიმერა და ვილჰელმ ჰაილიმ.

კრიტიკა რედაქტირება

2011 წლის იანვარში ფრანკფურტერ რუნდშაუსა და ბერლინერ ცაიტუნგში გამოქვეყნებულ სვეტში ისტორიკოსი გიოტც ალი ნაუმანს აღწერს, როგორც „გვამს FDP-ის საფლავში“ და ხაზს უსვამს ნაუმანის განგრძობითობას მისივე ნაციონალ-სოციალისტური კატეხიზმოს მანიფესტისა (1897) და ცენტრალური ევროპის სახით (1915) 1933 წლის 24 მარტის სამოქმედო აქტში, რაშიც დიდი როლი მიუძღვით თეოდორ ჰოისსა და ერნსტ ლემერს. ამასთანავე ალი ციტირებდა იმდროინდელი გადაწყვეტილების განმარტებას: „ფუნდამენტური ეროვნული მიზნებიდან გამომდინარე, ჩვენ დღეს ვალდებულნი ვართ დავეთანხმოთ კანცლერის წარდგენილებას“.

ალიმ თავის შეფასებაში ასევე მოიხსენია „ნობელის პრემიის ლაურეატი და ორდოლიბერალი ეკონომისტი“ ფრიდრიხ ავგუსტ ფონ ჰაიეკი, რომელიც ნაუმანს ნაციონალური სოციალიზმის ერთ-ერთ „პიონერად“ მიიჩნევდა, რადგანაც ადოლფ ჰიტლერმა სწორედ „ნაუმანისგან გადაწერა საგარეო პოლიტიკური პროგრამის დიდი პასაჟები [...]“. იქიდან გამომდინარე, რომ თეოდორ ჰოისმა კარგად იცოდა ნაუმანის ნაშრომი 1930-იანი წლების დასაწყისში საჯაროდ განაცხადა, რომ ჰიტლერს „არასდროს წაუკითხავს ნაუმანის პუბლიკაციები“[33] და მხოლოდ 1937 წელს შეიძლებოდა გამოჩენილიყო ნაუმანის წიგნები, ამისდა მიუხედავად ალი ფრიდრიხ ნაუმანის ფონდს, რომელიც FDP-სთან არის დაკავშირებული, სთხოვდა უარი ეთქვა „სახელის შენარჩუნებაზე“.[34][35]

ბრალდებები უარყვეს ფრიდრიხ ნაუმანის ფონდი თავისუფლებისთვის თავმჯდომარემ ვოლფგანგ გერჰარდტმა[36] და SPD-ის ყოფილმა ფედერალურმა მინისტრმა ერჰარდ ეპლერმა, რომელთა განცხადებითაც: ნაუმანი არ იყო შოვინისტი, იგი არ ემორჩილებოდა ნაციონალ-სოციალისტურ ანტისემიტიზმს, ანტიჰუმანიზმსა და რასიზმს; პირიქით, ნაუმანი უნდა მოვიხსენიოთ, როგორც „მნიშვნელოვანი დემოკრატი“.[37]

ხსოვნა რედაქტირება

მრავალ ქალაქში ვხვდებით ფრიდრიხ ნაუმანის სახელობის ქუჩებს, მათ შორის: არნსბერგში, დორტმუნდში, ფრანქფურტში, გოტინგენში, ჰოენ ნოიენდორფში, კოლნში, ლაიფციგში, ლევერკუზენში, ლუდვიგსბურგში, მარბურგში, შტრალზუნდში, ვაიმარსა და ვისბადენში. ასევე სხვადასხვა ქალაქში ვხვდებით ნაუმანის სახელობის ბაღებსა თუ მოედნებს.

1952 წლიდან არსებობს ფრიდრიხ ნაუმანის სახელობის სახლი გისენსა (ესენი) და დუზელდორფში, რომელებიც სოციალურ დახმარებას უწევენ ახალგაზრდებს.[38][39]

ნაშრომები რედაქტირება

 
ნაუმანის ჩანაწერების ორიგინალი ხელმაწერი „ლუთერული თავისუფლება“, 1917 წლის კორექტირებით.
  • მშრომელთა კატეხიზმო ან ობიექტური სოციალიზმი, ასოციაციის გამოცემა, კალვი/შტუდგარტი1889.
  • რას გულისხმობს ქრისიტან-სოციალური? 2 ტომი. დაიხერტი, ლაიფციგი 1894.
  • ნაციონალ-სოციალური კატეხიზმო. ნაციონალ-სოციალური მიმართულებების ფუნდამენტური განმარტება. ბოუსეტი& ქუნდტი, ბერლინი 1897
  • აზია. ორიენტარული მოგზაურობა ათენში, კონსტანტინოპოლში, ბალბეკში, აზერთში, იარუსალმიში, კაიროსა და ნეპალში. მოწყალება, ბერლინ-შონენბერგი 1899.
  • დემოკრატია და იმპერია. საშინაო პოლიტიკის საახელმძღვანელო. მოწყალება, ბერლინ-შონენბერგი 1900.
  • თანამედროვე გერმანიის ეკონომიკური პოლიტიკა. მოწყალება, ბერლინ-შონენბერგი 1902.
  • წერილები რელიგიაზე მოწყალება. ბერლინ-შონენბერგი 1903
  • ღვთისმოწყალება 1895-1902 წლების სრული გამოცემა. გოტინგენი 1904
  • ლიბერალიზმის აღზევება, თეოდორს ბართის დახმარებით. მოწყალება, ბერლინ-შონენბერგი 1906.
  • დაისი. მოწყალება, ბერლინ-შონენბერგი 1909.
  • პოლიტიკური პარტიები. ბერლინ-შონენბერგი 1910.
  • გონება და რწმენა. ფროგრესი, ბერლინ შონენბეგი, 1911.
  • ბრძოლა თავისუფლებისთვის, პროგრესი, ბერლინი-შონენბერგი 1911
  • ცენტრალური ევროპა. რაიმერი, ბერლინი 1915.

ბიბლიოგრაფია რედაქტირება

  • ალფრედ მილატცი : ფრიდრიხ ნაუმანის ბიბლიოგრაფია, პალრამენტარიზმისა და პოლიტიკური პარტიების კომისია. დროშტე, დუზელდორფი 1957

გამოცემები რედაქტირება

ფრიდრიხ ნაუმანის თხზულებები, რომლებიც გამოქვეყნდა 1960-იან წლებში ფრიდრიხ ნაუმანის ფონდისა და თეოდორ შიდერის, ვოლტერ უსადელის, ჰაინც ლადენდორფის მხარდაჭერით:

  • ტომი 1: რელიგიური ჩანაწერები. მუშაობდაა ვოლტერ უსადელი. 1964.
  • ტომი 2: კონსტიტუციური პოლიტიკის ჩანაწერები, მუშაობდა ვოლფგანგ ჯ. მომსენი1966.
  • ტომი 3: ეკონომიკური და სოციალური პოლიტიკის ჩანაწერები. მუშაობდა ვოლფგანგ ჯ. მომსენი1966.
  • ტომი 4: ჩანაწერები პარტიებსა და ცენტრალური ევროპის პრობლემების შესახებ. მუშაობდნენ თომას ნიპერდი და ვოლფგანგ შიდერი.1966 S
  • ტომი 5: ჩანაწერები ყოველდღიური პოლიტიკის შესახებ. მუშაობდა ალფრედ მილატცი 1967
  • ტომი 6: ესთეტიური ჩანაწერები. მუშაობდა ჰაინც ლადენდორფი. 1969

ამას გარდა, რუდიგერ ფონ ბრუხის მხარდაჭერით 1999 წლის შემდეგ იგეგმებოდა ფრიდრიხ ნაუმანის თხზულებების თორმეტ ტომეულის სრული გამოცემა, თუმცა პროექტი ვერ განხორციელდა.[40]

ლიტერატურა რედაქტირება

  • Philippe Alexandre: Ein früher Verständigungspolitiker? – Friedrich Naumann und Frankreich. In: Jahrbuch zur Liberalismus-Forschung. Band 23, 2011, ISSN 0937-3624, S. 95–112.
  • Philippe Alexandre: „Herr Friedrich Naumann ist eine der interessantesten Figuren des zeitgenössischen Deutschland.“ Zur Wahrnehmung eines deutschen Liberalen in Frankreich. In: Jahrbuch zur Liberalismus-Forschung. Band 31, 2019, ISSN 0937-3624, S. 285–315.
  • Martin Bennhold: Mitteleuropa – eine deutsche Politiktradition. Zu Friedrich Naumanns Konzeption und ihren Folgen. In: Blätter für deutsche und internationale Politik. Band 37, 1992, ISSN 0006-4416, S. 977–989.
  • Rüdiger vom Bruch (Hrsg.): Friedrich Naumann in seiner Zeit. de Gruyter, Berlin / New York 2000, ISBN 3-11-016605-4.
  • Werner Conze: Friedrich Naumann. Grundlagen und Ansatz seiner Politik in der nationalsozialen Zeit (1895–1903). In: Walther Hubatsch (Hrsg.): Schicksalswege deutscher Vergangenheit. Beiträge zur geschichtlichen Deutung der letzten hundertfünfzig Jahre. Festschrift für Siegfried A. Kaehler. Droste, Düsseldorf 1950, თარგი:DNB, S. 355–386.
  • Jürgen Christ: Staat und Staatsraison bei Friedrich Naumann. Winter, Heidelberg 1969, თარგი:DNB.
  • Ingrid Engel: Gottesverständnis und sozialpolitisches Handeln. Eine Untersuchung zu Friedrich Naumann. Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen 1972, ISBN 3-525-87451-0.
  • Frank Fehlberg: Friedrich Naumann (1860–1919). In: Ders.: Protestantismus und Nationaler Sozialismus. Liberale Theologie und politisches Denken um Friedrich Naumann. Dietz, Bonn 2012, ISBN 3-8012-4210-2, S. 316–424.
  • Gerd Fesser: Friedrich Naumann (1860–1919). In: Bernd Heidenreich (Hrsg.): Politische Theorien des 19. Jahrhunderts. Konservatismus, Liberalismus, Sozialismus. 2. Auflage. Akademie, Berlin 2002, ISBN 3-05-003682-6, S. 399–411.
  • Gerd Fesser: Friedrich Naumann als Antipode Eugen Richters. In: Jahrbuch zur Liberalismus-Forschung. Band 19, 2007, ISSN 0937-3624, S. 101–111.
  • Jürgen Frölich: „Aus überkommenen Bindungen zu einer individualistischen Freiheit des Glaubens“. Friedrich Naumann und die Rolle der Konfessionen und Kirchen. In: Jahrbuch zur Liberalismus-Forschung. Band 25, 2013, ISSN 0937-3624, S. 331–341.
  • Jürgen Frölich: Friedrich Naumann, der Liberalismus und die Frauenemanzipation im ausgehenden deutschen Kaiserreich. In: Innsbrucker Historische Studien. Band 26, 2010, ISSN 1011-2316, S. 69–81.
  • Jürgen Frölich: Ein wilhelმინიscher Bismarckianer? Friedrich Naumann und „Bismarcks Erbschaft“. In: Jahrbuch zur Liberalismus-Forschung. Band 27, 2015, ISSN 0937-3624, S. 65–80.
  • Jürgen Frölich: „Jede Zeit hat ihre Freiheiten, die sie sucht.“ Friedrich Naumann und der Liberalismus im ausgehenden Kaiserreich. In: Detlef Lehnert (Hrsg.): Sozialliberalismus in Europa. Herkunft und Entwicklung im 19. und frühen 20. Jahrhundert. Böhlau, Köln/Weimar/Wien 2012, ISBN 3-412-20927-9, S. 135–157.
  • Jürgen Frölich: „Rechts steht Rom und Ostelbien, links steht Königsberg und Weimar.“ Friedrich Naumann, die Gegner und die potentiellen Verbündeten des Liberalismus. In: Ewald Grothe, Ulrich Sieg (Hrsg.): Liberalismus als Feindbild. Wallstein, Göttingen 2014, ISBN 3-8353-1551-X, S. 113–133.
  • Jürgen Frölich: „Wirklich staatsmännisch veranlagter Kopf“ oder eher „Prophet und Lehrmeister“? – Friedrich Naumann als liberaler Politiker im Kaiserreich. In: Jahrbuch zur Liberalismus-Forschung. Band 23, 2011, ISSN 0937-3624, S. 81–93.
  • Jürgen Frölich: „Eine Politik der Linken wird immer eine Politik des Friedens sein“? Krieg und Frieden bei Friedrich Naumann. In: Jahrbuch zur Liberalismus-Forschung. Band 31, 2019, ISSN 0937-3624, S. 97–112.
  • თარგი:BBKL
  • Walter Göggelmann: Christliche Weltverantwortung zwischen sozialer Frage und Nationalstaat. Zur Entwicklung Friedrich Naumanns 1860–1903. Nomos, Baden-Baden 1987, ISBN 3-7890-1371-4.
  • John E. Groh: Friedrich Naumann. From Christian Socialist to Social Darwinist. In: Journal of Church & State. Band 17, 1975, ISSN 0021-969X, S. 25–47.
  • Wilhelm Happ: Das Staatsdenken Friedrich Naumanns. Bouvier, Bonn 1967, თარგი:DNB.
  • Wolfgang Hardtwig: Friedrich Naumann in der deutschen Geschichte. In: Jahrbuch zur Liberalismus-Forschung. Band 23, 2011, ISSN 0937-3624, S. 9–28.
  • Thomas Hertfelder: Von Naumann zu Heuss. Über eine Tradition des sozialen Liberalismus in Deutschland, Stiftung Bundespräsident-Theodor-Heuss-Haus, Stuttgart 2013, ISBN 978-3-942302-03-6.
  • თეოდორ ჰოისი: Friedrich Naumann. Der Mann, das Werk, die Zeit. Deutsche Verlags-Anstalt, Stuttgart 1937; 2. Auflage. Wunderlich, Stuttgart/Tübingen 1949, თარგი:DNB.
  • თარგი:NDB
  • Traugott Jähnichen: Neudeutsche Kultur- und Wirtschaftspolitik. Friedrich Naumann und der Versuch einer Neukonzeptualisierung des Liberalismus im Wilhelმინიschen Deutschland. In: Wolther von Kieseritzky, Klaus-Peter Sick (Hrsg.): Demokratie in Deutschland. Chancen und Gefährdungen im 19. und 20. Jahrhundert. Beck, München 1999, ISBN 3-406-45336-8, S. 125–152.
  • Asaf Kedar: Max Weber, Friedrich Naumann and the Nationalization of Socialism. In: History of Political Thought. Band 31, 2010, ISSN 0143-781X, S. 129–154.
  • Ursula Krey: Der Naumann-Kreis im Kaiserreich. Liberales Milieu und protestantisches Bürgertum. In: Jahrbuch zur Liberalismus-Forschung. Band 7, 1995, ISSN 0937-3624, S. 57–81.
  • თარგი:RGG
  • Olaf Lewerenz: Zwischen Reich Gottes und Weltreich. Friedrich Naumann in seiner Frankfurter Zeit unter Berücksichtigung seiner praktischen Arbeit und seiner theoretischen Reflexion. Pro Universitate, Sinzheim 1994, ISBN 3-930747-00-6.
  • Andreas Lindt: Friedrich Naumann und Max Weber. Theologie und Soziologie im wilhelმინიschen Deutschland. Kaiser, München 1973, ISBN 3-459-00854-7.
  • Marcus Llanque: Friedrich Naumann und das Problem des nationalen Sozialliberalismus. In: Richard Faber (Hrsg.): Liberalismus in Geschichte und Gegenwart. Königshausen & Neumann, Würzburg 2000, ISBN 3-8260-1554-1, S. 131–149.
  • Christian Mack: Friedrich Naumann – Symptom und Prototyp einer Theologie der Krise? Annäherungen an ein zeitgenössisches Paradigma. In: Jahrbuch zur Liberalismus-Forschung. Band 23, 2011, ISSN 0937-3624, S. 47–80.
  • თარგი:LuiseBMS
  • Inho Na: Sozialreform oder Revolution. Gesellschaftspolitische Zukunftsvorstellungen im Naumann-Kreis 1890–1903/04. Tectum, Marburg 2003, ISBN 3-8288-8562-4.
  • Richard Nürnberger: Imperialismus, Sozialismus und Christentum bei Friedrich Naumann. In: Historische Zeitschrift. Band 170, 1950, ISSN 0018-2613, S. 525–548.
  • Kurt Oppel: Friedrich Naumann. Zeugnisse seines Wirkens. Calwer, Stuttgart 1961, თარგი:DNB.
  • Michael Panzer: Der Einfluß Max Webers auf Friedrich Naumann. Ein Bild der liberalen Gesellschaft in der wilhelმინიschen und nachwilhelმინიschen Ära. Creator-Verlag, Würzburg 1986, ISBN 3-89247-005-7.
  • Wolfhart Pentz: The Meaning of Religion in the Politics of Friedrich Naumann. In: Zeitschrift für Neuere Theologiegeschichte. Band 9, 2002, ISSN 1612-9776, S. 70–97.
  • Andreas Peschel: Friedrich Naumanns und Max Webers „Mitteleuropa“. Eine Betrachtung ihrer Konzeptionen im Kontext mit den „Ideen von 1914“ und dem Alldeutschen Verband. TUD-Press, Dresden 2005, ISBN 3-938863-00-5.
  • Ralph Raico: Friedrich Naumann – ein deutscher Modelliberaler? In: Ders.: Die Partei der Freiheit. Studien zur Geschichte des deutschen Liberalismus. Lucius & Lucius, Stuttgart 1999, ISBN 3-8282-0042-7, S. 219–216 (mises.de დაარქივებული 2020-10-18 საიტზე Wayback Machine. , PDF).
  • Rainer Schmidt: Wider den großbürgerlichen Konservativismus. Friedrich Naumanns liberale Sammlungspolitik. In: Wolfgang Bialas, Georg Iggers (Hrsg.): Intellektuelle in der Weimarer Republik. Lang, Frankfurt am Main 1995, ISBN 3-631-48423-2, S. 139–158.
  • Hans-Walter Schmuhl: Friedrich Naumann und die Armenische Frage. Die deutsche Öffentlichkeit und die Verfolgung der Armenier vor 1915. In: Hans-Lukas Kieser, Doმინიk J. Schaller (Hrsg.): Der Völkermord an den Armeniern und die Shoah. Chronos, Zürich 2002, ISBN 3-0340-0561-X, S. 503–516 (online დაარქივებული 2016-08-05 საიტზე Wayback Machine. ).
  • Stefan-Georg Schnorr: Liberalismus zwischen 19. und 20. Jahrhundert. Reformulierung liberaler politischer Theorie in Deutschland und England am Beispiel von Friedrich Naumann und Leonard Trelawny Hobhouse. Nomos, Baden-Baden 1990, ISBN 3-7890-2079-6.
  • Hans-Joachim Schoeps: Friedrich Naumann als politischer Erzieher. In: Zeitschrift für Religions- und Geistesgeschichte. Band 20, 1968, ISSN 0044-3441, S. 3–13.
  • Christhard Schrenk: Friedrich Naumann und Heilbronn – Einblicke in das „Netzwerk Jäckh, Bruckmann, Heuss“. In: Jahrbuch zur Liberalismus-Forschung. Band 23, 2011, ISSN 0937-3624, S. 29–45.
  • Markus Schubert: Die Mitteleuropa-Konzeption Friedrich Naumanns und die Mitteleuropa-Debatte der 80er Jahre. Libertas, Sindelfingen 1993, ISBN 3-921929-66-0.
  • William O. Shanahan: Friedrich Naumann. A Mirror of Wilhelmian Germany. In: The Review of Politics. Band 13, 1951, ISSN 0034-6705, S. 267–301.
  • Rolf Steltemeier: Friedrich Naumann (1860–1919) – nationaler Sozialliberalismus. In: Ders.: Liberalismus. Ideengeschichtliches Erbe und politische Realität einer Denkrichtung. Nomos, Baden-Baden 2015, ISBN 3-8487-2236-4, S. 285–295.
  • Peter Theiner: Sozialer Liberalismus und deutsche Weltpolitik. Friedrich Naumann im wilhelმინიschen Deutschland. Nomos, Baden-Baden 1983, ISBN 3-7890-0729-3.
  • Hermann Timm: Friedrich Naumanns theologischer Widerruf. Ein Weg protestantischer Sozialethik im Übergang vom 19. zum 20. Jahrhundert. Kaiser, München 1967, თარგი:DNB.
  • Jörg Villain: Zur Genesis der Mitteleuropakonzeption Friedrich Naumanns bis zum Jahre 1915. In: Jahrbuch für Geschichte. Band 15, 1977, ISSN 0448-1526, S. 207–215.
  • Hans Voelter: Friedrich Naumann und der deutsche Sozialismus. Salzer, Heilbronn 1950.
  • Karlheinz Weißmann: Würdigung eines bekannten Unbekannten. In: Blätter der Deutschen Gildenschaft, Heft 4, 2019; auch in: Studentenkurier 1, 2020, S. 4 ff.
  • Moshe Zimmermann: A Road not Taken – Friedrich Naumann’s Attempt at a Modern German Nationalism. In: Journal of Contemporary History. Band 17, 1982, ISSN 0022-0094, S. 689–708.

ბმულები რედაქტირება

 
ვიკისაწყობში არის გვერდი თემაზე:
 
ვიკიწყარო
ვიკიწყაროში არის სტატია:

სქოლიო რედაქტირება

  1. 1.0 1.1 Encyclopædia Britannica
  2. 2.0 2.1 SNAC — 2010.
  3. 3.0 3.1 Frankfurter Personenlexikon — 2014.
  4. 4.0 4.1 ბროკჰაუზის ენციკლოპედია / Hrsg.: Bibliographisches Institut & F. A. Brockhaus, Wissen Media Verlag
  5. 5.0 5.1 5.2 5.3 5.4 WeChangEd
  6. Brozović D., Ladan T. Hrvatska enciklopedijaLZMK, 1999. — 9272 გვრ. — ISBN 978-953-6036-31-8
  7. Bibliothèque nationale de France BnF authorities: პლატფორმა ღია მონაცემები — 2011.
  8. თეოდორ ჰოისი: Friedrich Naumann: der Mann, das Werk, die Zeit. Deutsche Verlags-Anstalt, Stuttgart 1937, S. 41.
  9. Die Hilfe, Wochenschrift für Politik, Literatur und Kunst.
  10. So der Titel einer Schrift von 1906. In: Friedrich Naumann: Werke Band 4. Westdeutscher Verlag, Köln/Opladen 1964, S. 272–282.
  11. So Naumann 1908, vgl. Dritter Delegiertentag des Wahlvereins der Liberalen zu Frankfurt am Main 21. und 22. April 1908. Berlin-Schöneberg o. J., S. 47.
  12. Naumann: Die Entscheidung. In: Die Hilfe, Nr. 14, 4. April 1909, S. 211.
  13. Alastair P. Thompson: Left Liberals, the State and Popular Politics in Wilhelmine Germany. Oxford / New York 2000, S. 360.
  14. Jürgen Frölich: Von Heilbronn in den Reichstag. თეოდორ ჰოისი, Friedrich Naumann und die „Hottentotten-Wahlen“ in Heilbronn 1907. In: Zeitschrift für württembergische Landesgeschichte. Band 67, 2008, S. 353–366. Kaiserliches Statistisches Amt (Hrsg.): Statistik der Reichstagswahlen von 1907. Puttkammer & Mühlbrecht, Berlin 1907, S. 94 (Sonderveröffentlichung zu den Vierteljahresheften zur Statistik des Deutschen Reiches). Fritz Specht, Paul Schwabe: Die Reichstagswahlen von 1867 bis 1907. Eine Statistik der Reichstagswahlen nebst den Programmen der Parteien und einem Verzeichnis der gewählten Abgeordneten. 2. durch einen Anhang ergänzte Auflage. Nachtrag. Die Reichstagswahl von 1907 (12. Legislaturperiode). Verlag Carl Heymann, Berlin 1908, S. 71.
  15. Bureau des Reichstages (Hrsg.): Nachtrag zum Reichstags-Handbuch der 13. Legislaturperiode. Abgeschlossen am 26. April 1916. Reichstagsdruckerei, Berlin 1916, S. 20 f., dort auch Kurzbiografie; Bild auf S. 47.
  16. Angelika Schaser: Helene Lange und Gertrud Bäumer. Eine politische Lebensgemeinschaft. Böhlau, Köln 2010, S. 130–145. Helene Lange: Lebenserinnerungen. Herbig, Berlin 1925, Kap. 23, Volltext (Gutenberg-DE).
  17. Vgl. etwa Friedrich Naumann: Asia. Verlag der Hilfe, Berlin 1899, S. 31 f u. 135–141.
  18. Eduard Stadtler: Erinnerungen. Band 1: Als Antibolschewist 1918–1919. Neuer Zeitverlag, Düsseldorf 1935, S. 12 f.
  19. თეოდორ ჰოისი: Friedrich Naumann. Der Mann, das Werk, die Zeit. 3. Auflage. Siebenstern, München/Hamburg 1968, S. 482, S. 529 f.
  20. Hans-Jürgen Mende: Lexikon Berliner Begräbnisstätten. Pharus-Plan, Berlin 2018, ISBN 978-3-86514-206-1, S. 755.
  21. Ehrengrabstätten des Landes Berlin (Stand: November 2018). (PDF, 413 kB) Senatsverwaltung für Umwelt, Verkehr und Klimaschutz, S. 61; abgerufen am 15. März 2019. Anerkennung und weitere Erhaltung von Grabstätten als Ehrengrabstätten des Landes Berlin. (PDF, 369 kB). Abgeordnetenhaus von Berlin, Drucksache 18/1489 vom 21. November 2018, S. 1 und Anlage 2, S. 10; abgerufen am 15. März 2019.
  22. Hans Dieter Hellige (Hrsg.): Walther Rathenau-Gesamtausgabe. Band 6: Walther Rathenau, Maximilian Harden. Briefwechsel 1897–1920. G. Müller, München 1983, ISBN 3-7953-0505-5, S. 256.
  23. Gangolf Hübinger: „Maschine und Persönlichkeit“. Friedrich Naumann als Kritiker des Wilhelმინიsmus. In: Rüdiger vom Bruch (Hrsg.): Friedrich Naumann in seiner Zeit. de Gruyter, Berlin 2000, ISBN 3-11-016605-4, S. 167–188, hier: S. 186.
  24. Gerhard Ritter: Staatskunst und Kriegshandwerk. Das Problem des „Militarismus“ in Deutschland. Band 3: Die Tragödie der Staatskunst. Bethmann Hollweg als Kriegskanzler (1914–1917). München 1964, S. 117.
  25. Friedrich Naumann: Mitteleuropa. Reimer, Berlin 1915, S. 44 ff.
  26. Richard W. Kapp: Bethmann-Hollweg, Austria-Hungary and Mitteleuropa 1914–1915. In: Austrian History Yearbook, 19/20, Part 1 (1983/1984), S. 215–236, hier S. 223.
  27. Volker Ullrich: Die polnische Frage und die deutschen Mitteleuropapläne im Herbst 1915. In: Historisches Jahrbuch der Görres-Gesellschaft 104, 1984, S. 348–371, hier: S. 362.
  28. Stephan Verosta: The German Concept of Mitteleuropa, 1914–1918 and its Contemporary Critics. In: Robert A. Kann, Béla A. Király, Paula S. Fichtner: The Habsburg Empire in World War I. Essays on the Intellectual, Military, Political and Economic Aspects of the Habsburg War Effort. New York 1977, S. 203–220, hier: S. 204 und 208.
  29. Karl Dietrich Erdmann (Hrsg.), Kurt Riezler: Tagebücher, Aufsätze, Dokumente. Göttingen 1972, S. 30; und Volker Ullrich: Die polnische Frage und die deutschen Mitteleuropapläne im Herbst 1915. In: Historisches Jahrbuch der Görres-Gesellschaft Band 104, 1984, S. 348–371, hier: S. 362.
  30. Fritz Fischer: Griff nach der Weltmacht. Die Kriegszielpolitik des kaiserlichen Deutschland 1914/18. Düsseldorf 1964, S. 191.
  31. Fritz Stern: Bethmann Hollweg und der Krieg: Die Grenzen der Verantwortung. Tübingen 1968, S. 29 f.
  32. Angelika Schaser: Helene Lange und Gertrud Bäumer. Eine politische Lebensgemeinschaft. Böhlau, Köln 2010, S. 131 f.
  33. თეოდორ ჰოისი: Friedrich Naumann. Der Mann, das Werk, die Zeit. 2. Auflage. Tübingen 1949, S. 512.
  34. Götz Aly: Die Leiche im Keller der FDP. In: Frankfurter Rundschau, 24. Januar 2011.
  35. Götz Aly: Die Leiche im Keller der FDP. დაარქივებული 2016-01-30 საიტზე Wayback Machine. In: Berliner Zeitung, 25. Januar 2011.
  36. Wolfgang Gerhardt: Kein Wegbereiter des Nationalsozialismus. დაარქივებული 2015-12-03 საიტზე Wayback Machine. In: Berliner Zeitung, 5. Februar 2011; Leserbrief.
  37. Erhard Eppler: Der linke Liberale. In: Frankfurter Rundschau, 16. Februar 2011.
  38. Das Jugendheim Friedrich-Naumann-Haus e. V. in Gießen.
  39. Webseite der Diakonie Düsseldorf.
  40. Hans Cymorek: Friedrich Naumanns Werk und Nachlaß. Ein Editionsprojekt an der Humboldt-Universität zu Berlin sowie den Universitäten Bochum und Marburg. In: Jahrbuch der historischen Forschung. Band 4, 1999.