პანსლავიზმი

პანსლავიზმი — იდეური მიმდინარეობა და საზოგადოებრივ-პოლიტიკური მოძრაობა XIX საუკუნის რუსეთსა და სხვა სლავურ ქვეყნებში. ერთ-ერთი პანმოძრაობა. დაფუძნებული იყო სლავი ხალხების ისტორიულ ერთობაზე, რაც გამოიხატებოდა ენებისა და ძველი ლიტერატურის მსგავსებაში, ისტორიაში საერთო ნიშნების ქონაში.

ლურჯი, თეთრი და წითელი ფერის დროშა 1848 წელს პრაღაში გამართულ პანსლავისტურ ყრილობაზე მიიღეს როგორც ამ მოძრაობის ერთ-ერთი სიმბოლო

სლავური ქვეყნები:

  ქვეყნები, სადაც დასავლეთსლავური ენები არის ოფიციალური;

  ქვეყნები, სადაც აღმოსავლეთსლავური ენები არის ოფიციალური;

  ქვეყნები, სადაც სამხრეთსლავური ენები არის ოფიციალური.

მიზნები

პანსლავიზმი ჩაისახა რომანტიზმის იდეების საფუძველზე (რომანტიზმი კი, როგორც ცნობილია, განმანათლებლობისა და რაციონალიზმის საპირისპირო მიმდინარეობა იყო). შესაბამისად პოლიტიკური ერთიანობა და სუვერენიტეტი გაიგივებული იყო რასობრივ ჰომოგენურობასთან.

პან-სლავისტების იდეები მოიცავდა ყველაფერს დაწყებული ერთიანი ჰომოგენური სლავური სახელმწიფოს აშენების იდეიდან და ვიდრე სლავურ სახელმწიფოთა კავშირის შექმნის იდეამდე. ამ უკანასკნელის შემთხვევაში მხოლოდ კულტურულ მონაპოვართა ურთიერთგაცვლა შემდგარიყო.

საკითხი სლავური სახელმწიფოს საზღვრების შესახებ ცხარე კამათის საგანი იყო, განსაკუთრებით კი დიდ დაპირისპირებას იწვევდა კითხვა იმის შესახებ, უნდა მოეცვა თუ არა ამ სლავურ სახელმწიფოსა თუ სლავთა ერთიან კავშირს რუსეთი. ეს მსჯელობები თავისი ხასიათით მეტად წააგავდა გერმანულენოვან სივრცეში 1871 წლიდან დაწყებულ დისკუსიებს დიდი და მცირე იმპერიის შექმნის შესახებ, სადაც დეკლარირებული იყო იდეა პრუსიის განსაკუთრებულ ადგილზე. არსებული იდეები პირდაპირ გადატანილი იქნა რუსულ ნაციონალისტურ იდეოლოგიაში რუსთა განსაკუთრებული მისიის შესახებ ერთ-ერთ მთავარ პოსტულატად. მსგავსი იდეოლოგია ბალკანეთშიც შეიქმნა სერბეთის განსაკუთრებული როლის შესახებ.

ისტორია

წარმოიშვა XIX საუკუნის დასაწყისის ჩეხეთსა და სლოვაკეთში, რომლებიც იმხანად ავსტრიის იმპერიის შემადგენლობაში შედიოდა. ერთის მხრივ წარმოადგენდა ე.წ. „სლავური აღორძინების“ გამოვლინებას, ხოლო მეორეს მხრივ პანგერმანიზმის პოზიციების გამყარებაზე სლავური ხალხების საპასუხო რეაქციას. პანსლავიზმის იდეებით გამოდიოდნენ იან კოლარი, პაველ იოზეფ შაფარიკი და სხვ. 1848 წელს ფრანტიშეკ პალაცკის თავმჯდომარეობით პრაღაში შედგა პირველი სლავური ყრილობა, რომელიც მოითხოვდა ავსტრიის იმპერიის გარდაქმნას თანაბარუფლებიანი ხალხების ფედერაციად (ავსტროსლავური პროგრამა). ხორვატიის ეროვნული მოძრაობის მოღვაწეები (ლიუდევიტ გაი) ავითარებდნენ სამხრეთ სლავების ხორვატიის გარშემო გაერთიანების იდეას, სერბები (ილია გარაშანინი) — სერბეთის გარშემო, ჩეხური ლიბერალიზმის წარმომადგენლები (კარელ ჰავლიჩეკ-ბოროვსკი) მოუწოდებდნენ ჩეხების სამხრეთ სლავებთან ერთობისკენ.

რუსეთში სლავური ფედერაციის შექმნის იდეები საფუძვლად დაედო დეკაბრისტულ გაერთიანებული სლავების საზოგადოებას (1823) და კირილე-მეთოდეს საზოგადოებას (1846— 1847). რუსული პანსლავიზმის, როგორც მიმდინარეობის, დაბადება ყირიმის ომის (1853–1856) დროს მოხდა, როდესაც ალექსი ხომიაკოვმა, კონსტანტინე აქსაკოვმა და მიხეილ პოგოდინმა წამოაყენეს თეზისი იმის შესახებ, რომ რომანულ-გერმანული და ბერძნულ-სლავური „მსოფლიოები“ განსხვავდებოდნენ რელიგიური, სამოქალაქო და ზნეობრივი ხასიათით და ისტორიულად ერთმანეთის მტრებს წარმოადგენდნენ. ზოგიერთი სლავისტი მეცნიერი ამ იდეას მხარს უჭერდა სლავური ხალხების კულტურის, ენებისა და ფოლკლორის შესწავლის საფუძველზე: ვლადიმერ ლამანსკი დარწმუნებული იყო, რომ სლავების საერთო ცნობიერებით აღვსება უნდა მომხდარიყო ერთიანი ლიტერატურული (რუსული) ენის დახმარებით; ორესტ მილერი „სლავური საკითხის“ გადაჭრის გზას ხედავდა პირველ რიგში რუსეთის შიდა წინააღმდეგობების დაძლევასა და რუსული საზოგადოების ზნეობრივ სრულყოფაში. პანსლავიზმისა და სლავების ძმობის იდეების გავრცელების ცენტრები გახდა მოსკოვისა (1858) და სანქტ-პეტერბურგის (1868) სლავური საქველმოქმედო კომიტეტები, რომლებიც შეიქმნა ოსმალეთისა და ავსტრიის იმპერიების სლავური ხალხების დასახმარებლად. კომიტეტების წევრები სლავური ხალხებისათვის მთავარ საჭიროებას ხედავდნენ „ზნეობრივ ერთობაში“, რისი მიღწევაც ფართო კულტურული გაცვლა-გამოცვლით იყო შესაძლებელი. კონსერვატორების გარდა, „სლავური ურთიერთმეგობრობის“ თეორიას ავითარებდნენ ლიბერალებიც (ალექსანდრე პიპინის სლავური დემოკრატიული ფედერაციის იდეა) და რევოლუციონალისტი დემოკრატებიც (ალექსანდრე გერცენისა და მიხეილ ბაკუნინის სლავური ფედერალიზმის იდეა). პანსლავიზმის იდეის განვითარება მჭიდროდ იყო დაკავშირებული აღმოსავლეთის საკითხის გამწვავებასთან და სლავურ ხალხებთან მიმართებით რუსეთის მთავრობის პოლიტიკასთან. რუსმა პანსლავისტებმა (გერცენისა და ბაკუნინის გამოკლებით) პოლონეთის 1863–1864 წლების აჯანყების მონაწილეები „სლავური საქმის მოღალატეებად“ მონათლეს. 1875–1877 წლების აღმოსავლეთის კრიზისის დადგომამდე და მის პერიოდში წარმოიშვა „პოლიტიკური“ პანსლავიზმის კონცეფციები, მისი მომხრეები მოუწოდებდნენ რუსული იარაღის ძალით შექმნილიყო სრულიად სლავური ფედერაცია რუსეთის მეთაურობით (ალექსანდრე ლაპო-დანილევსკი, როსტისლავ ფადეევი, ალექსანდრე ვასილჩიკოვი); „პოლიტიკური“ პანსლავიზმის იდეის პოპულარობა გახდა 1877 წელს რუსეთის მიერ ოსმალეთისთვის ომის გამოცხადების ერთ-ერთი მიზეზი. სლავური კომიტეტები ფულს აგროვებდნენ თურქული მმართველობის წინააღმდეგ აჯანყებული სლავებისათვის იარაღისა და აღჭურვილობის შესაძენად, ბალკანეთში აგზავნიდნენ საველე ლაზარეთებს, ამზადებდნენ მოხალისეებს, აყალიბებდნენ საზოგადოებრივ სოლიდარობას სამხრეთ სლავებისადმი. 1878 წლის ბერლინის კონგრესის შემდეგ, როდესაც გადაიხაზა პანსლავისტების გეგმები სამხრეთ სლავების გათავისუფლების შესახებ, დაიწყო პანსლავიზმისადმი ინტერესის დაცემა. პანსლავისტებს შორის იჭარბა მესიანისტურმა და რელიგიურ-ზნეობრივმა იდეებმა. ფიოდორ დოსტოევსკიმ 1880-იანი წლებისთვის დაიწყო სლავური ერთობის, როგორც „სულიერების უმაღლესი გაერთიანების საკითხის“ განხილვა, რომელსაც მთელი კაცობრიობა უნდა დაეცვა კათოლიკური და პროტესტანტული საფრთხისგან. XIX–XX საუკუნეების მიჯნაზე კვლავ განვითარდა სლავური ხალხების კულტურული კავშირების გამყარების იდეები („კულტურული“ პანსლავიზმი), ისინი ნეოსლავიზმის საფუძველი გახდა (XX საუკუნის დასაწყისი).

სლავური ერთობის იდეამ აქტუალობა კვლავ შეიძინა პირველი და მეორე მსოფლიო ომების დროს. ის საფუძვლად დაედო 1941 წელს მოსკოვში ჩამოყალიბებულ სრულიად სლავურ კომიტეტს, რომელიც შეიქმნა გერმანიის წინააღმდეგ სლავების ბრძოლის მობილიზაციისათვის. გათავისუფლებულ იუგოსლავიაში 1946 წელს შედგა სრულიად სლავური კრება.

XX საუკუნის პანსლავისტური მოძრაობის შედეგია ჩეხოსლოვაკიისა და იუგოსლავიის წარმოშობა. ამ სახელმწიფოთა დაშლის შემდეგ გაჩნდა მოსაზრება, რომ პანსლავიზმი, როგორც პოლიტიკური მოძრაობა, ვერ შედგა.

რიგი პარტიები და საერთაშორისო ორგანიზაციები, რომლებიც თავის პროგრამებში სლავური ერთობის თეზისს აყენებენ, დღესაც არსებობს.

იხილეთ აგრეთვე

• პანმოძრაობები
• ინტერსლავური ენა
• ევრაზიიზმი
• რუს ნაციონალისტთა ორგანიზაციები

ლიტერატურა

• Petrovich, Michael Boro: The emergence of Russian Panslavism : 1856–1870, New York 1958 (რუსული პანსლავიზმის წარმოშობა)
• Moritsch, Andreas (გამომც.): Der Prager Slavenkongress 1848; (დონის სივრცისა და ცენტრალური ევროპის ინსტიტუტის წიგნების სერია; ტომი 7-ე), Köln / Weimar / Wien: Böhlau 2000, გვერდი 192, ISBN 3-205-99288-1

რესურსები ინტერნეტში

• ისტორიული ხედვანი (ვებბმული: ორგანიზებული პანსლავიზმის საწყისების შესახებ