ვიკიპედია

მაუ-მაუს აჯანყება

მაუ-მაუს აჯანყება (1952–1960) — ასევე ცნობილი როგორც მაუ-მაუს ამბოხი, კენიის საგანგებო მდგომარეობა და მაუ-მაუს ბუნტი, იყო ომი ბრიტანულ კენიის კოლონიაში (1920–1963) კენიის მიწასა და თავისუფლების არმიას შორის (KLFA). ), ასევე როგორც ცნობილია მაუ-მაუ-სა და ბრიტანეთის ხელისუფლებას შორის. [1]

KLFA-ში დომინირებდნენ კიკუიუს ხალხი, მერუს ხალხი და ემბუს ხალხი. მათ ასევე კომპრომისს მიაღწიეს კამბას და მასაის ხალხებთან, რომლებიც ებრძოდნენ ევროპელ თეთრკანიან კოლონისტებს კენიაში, ბრიტანეთის არმიის და ადგილობრივი კენიის პოლკის (ბრიტანელი კოლონისტების ადგილობრივი დამხმარე მილიცია და პრო – ბრიტანული კიკუიუს ხალხით დაკომპლექტებული) წინააღმდეგ. [2] [3]

აჯანყებულთა ლიდერის, ფელდმარშალის დედან კიმატის დაპატიმრებამ, 1956 წლის 21 ოქტომბერს, მიანიშნებდა მაუ-მაუს დამარცხებაზე, [4] თუმცა, აჯანყება გადარჩა მანამ, სანამ კენიამ არ მოიპოვა დამოუკიდებლობა ბრიტანეთისგან. აჯანყებას ძირითადად მერუს დანაყოფები ხელმძღვანელობდნენ, ფელდმარშლის მუსა მვარიამა და გენერალი ბაიმუნგის მეთაურობით. ბაიმუნგი, ერთ – ერთი უკანასკნელი მაუ-მაუს გენერალი, მოკლეს ცოტა ხნის შემდეგ რაც კენიამ დამოუკიდებლობა მოიპოვა. [5]

KLFA– მ ვერ შეძლო ფართო საზოგადოების მხარდაჭერის მოპოვება. [6] ფრანკ ფურედი, ვარაუდობს, რომ ეს მოხდა ბრიტანული პოლიტიკის 'დაყავი და იბატონეს' დამსახურებით. [7] მაგრამ ბრიტანეთის მთავრობის თანამედროვე დოკუმენტებით ეს მოსაზრება არ მტკიცდება. გენერალმა სერ ფრანკ კიტონმა, რომელიც მსახურობდა კენიის ბრიტანეთის კოლონიურ ძალებში, დაწერა წიგნი სახელწოდებით 'ბანდები და კონტრ-ბანდები', რომელშიც აღწერილა მაუ-მაუს მეტოქე ბანდების მანიპულირების ტაქტიკა და მათ ერთმანეთთან შეპირისპირება. [8] მაუ-მაუს მოძრაობა შინაგანად გაყოფილი იყო, მიუხედავად გაერთიანების მრავალი მცდელობისა, ხშირი იყო განხეთქილებები. ამავდროულად, ბრიტანელებმა გამოიყენეს იგივე სტრატეგია და ტაქტიკა, რომელიც მათ შეიმუშავეს მალაიზიის საგანგებო სიტუაციის ჩახშობისას (1948–60). [9] მაუ-მაუს აჯანყებამ გახლიჩა ერთმანეთისგან კენიის საზოგადოება და მეტროპოლია. [10] ასევე შეიქმნა ძალადობრივი დანაწილებები კიკუიუს საზოგადოებაში. [11] [12] კენიის კოლონიაში მაუ-მაუს აჯანყების ჩახშობა ბრიტანეთს 55 £  მილიონი დაუჯდა. [13] დაიღუპა მინიმუმ 11,000 ადამიანი მაუ-მაუს და სხვა ძალებს შორის, ზოგიერთი შეფასებით, დაღუპულთა რაოდენობა უფრო მაღალია. [14] ეს მოიცავდა ომის ბოლოს 1,090 ადამიანის სიკვდილით დასჯას და მიიჩნევა ბრიტანეთის იმპერიის მიერ სიკვდილით დასჯების ყველაზე დიდ ომად.

ეტიმოლოგია

რედაქტირება
 
კენიის რუკა

ტერმინ მაუ-მაუს წარმოშობა გაურკვეველია. მაუ-მაუს ზოგიერთი წევრის თქმით, ისინი საკუთარ თავს არასდროს მოიხსენიებენ მაუ-მაუდ, ისინი ყოველთვის ამჯობინებდნენ, რომ მოეხსენებინათ სამხედრო ტიტულით: კენიის მიწისა და თავისუფლების არმია (KLFA). [15] ზოგიერთი პუბლიკაცია, მაგალითად როგორიცაა, ფრედ მაჯდალანის საგანგებო მდგომარეობა: მაუ-მაუს სრული ამბავი ამტკიცებს, რომ ეს იყო უმა უმას ანაგრამა (რაც ნიშნავს „გადი გარეთ გადი გარეთ“) და ეს იყო სამხედრო კოდი, რომელიც ეფუძნებოდა კიკუიუს ბიჭების საიდუმლო ენას. ბიჭები იყენებდნენ ამ ტერმნის წინადაცვეთის დროს წარმოდგენაში. მაჯდალანი ამტკიცებს, რომ ბრიტანელები უბრალოდ იყენებდნენ ამ სახელწოდებას, როგორც ეტიკეტს კიკუიუის ეთნიკური საზოგადოებისთვის, რაიმე კონკრეტული განსაზღვრების გარეშე. [16]

აკამბას ხალხი ამბობს, რომ სახელი მაუ-მაუ წარმოიშვა „Ma Umau“ დან, რაც ნიშნავს „ჩვენი ბაბუები “. ტერმინი პირველად გამოიყენეს პასტორალისტთა აჯანყების დროს, რომელიც მოხდა 1938 წელს, მუინდი მბინგგის მეთაურობით, რომლის დროსაც მან მოუწოდა კოლონისტებს, დაეტოვებინათ კენია, რათა მის ხალხს (კამბა) თავისუფლად ეცხოვრათ, როგორც მათი ბაბუების დროს. (Twenda kwikala ta maau mau maitu, tuithye ngombe to Maau mau maitu. Nundu nthi ino ni ya maau mau maitu).

კიდევ ერთი შესაძლო წარმოშობა არის კიკუიუს სიტყვის არასწორად ჟღერადობა ფიცის დადების შესახებ: „ მუუმა “. [17]

წინაპირობა

რედაქტირება

მაუ-მაუს შეიარაღებული აჯანყება იყო კოლონიური მმართველობის კულმინაციური პასუხი. [18] [19] [20] მიუხედავად იმისა, რომ იყო კოლონიალიზმისადმი ძალადობრივი წინააღმდეგობის გაწევის სხვა შემთხვევებიც, მაუ-მაუს აჯანყება ბრიტანეთის კოლონიურ ისტორიაში ყველაზე გახანგრძლივებული და ძალადობრივი ანტი-კოლონიური ომი იყო. ეს მიწა თავიდანვე იყო ბრიტანეთის უპირველესი ინტერესის საგანი, [21] რადგან კენიას ჰქონდა „მსოფლიოში უმდიდრესი სასოფლო-სამეურნეო ნიადაგი, ძირითადად ისეთ რაიონებში, სადაც სიმაღლე და კლიმატი შესაძლებელს ხდიდა ევროპელებს მუდმივად ეცხოვრათ“. [22] მიუხედავად იმისა, რომ 1920 წელს გამოცხადდა კოლონიად, კენიაში ბრიტანეთის ოფიციალური კოლონიური 'მოღვაწეობა' დაიწყო 1895 წლის 1 ივლისს განცხადებით, რომლის თანახმად კენია ითვლებოდა ბრიტანეთის პროტექტორატად . [23]

კოლონიურ მთავრობას და თეთრკანიან ფერმერებს სურდათ იაფი მუშახელი [24] რომელსაც, გარკვეული პერიოდის განმავლობაში, მთავრობა ძალის გამოყენებით შეიძენდა კენიიდან. [25] კენიელებს ჩამოართვეს მიწები და ისინი დაქირავებულ მუშახელად აქციეს. ეთნიკური ჯგუფების მიხედვით შექმნეს რეზერვები და ყველა მუშა შრომობდა მისი ეთნიკური ჯგუფისთვის, რამაც ხელი შეუწყო ეთნოსების გათიშვას და გაუცხოებას.[26] დაქირავებულ მუშად ყოფნა იყო სავალდებულო იძულების წესით.[27] [28]

ადგილობრივ მშრომელთა კატეგორიები

რედაქტირება

ადგილობრივი კენიელი მშრომელები განაწილდნენ სამი კატეგორიის მიხედვით: სკვოტერი (ახალმოსახლე), კონტრაქტით ან ჩვეულებრივი. პირველი მსოფლიო ომის ბოლოს, სკვოტერები კარგად დამკვიდრდნენ ევროპულ მეურნეობებსა და პლანტაციებზე კენიაში. კიკუიუს სკვოტერები შეადგენდნენ სოფლის მეურნეობის მუშათა უმრავლესობას დასახლებულ პლანტაციებზე. [29] მაგრამ სკვოტერთა უფლებები თანდათან მცირდებოდა, მიიჩნეოდნენ არალეგალ მაცხოვრებლებად და ხშირად მუშაობის უფლებაც არ ჰქონდათ. [30] 1939 წლის ბრძანებულებამ დევნილებს უფლება მისცა მოეთხოვათ 270 დღიანი შრომა თავიანთ მიწაზე მყოფი ნებისმიერი კადრისგან. [31] მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ, სკვოტერების ვითარება სწრაფად გაუარესდა. [32]

კოლონიური წესისადმი უკმაყოფილება არ გაიზრდებოდა ადგილობრივი კენიელებისთვის სამედიცინო მომსახურების სურვილი რომ გაეთვალისწინებინათ. გარდა ამისა, 1920-იან წლებში კენიელებს დაუწესეს მკაცრი საშემოსავლო შეზღუდვები. შიდა ომის ინფრასტრუქტურული განვითარების თანხებიც დიდწილად გადაიხადა ადგილობრივმა მოსახლეობამ. [33]

კენიელ თანამშრომლებს ხშირად ცუდად ეპყრობოდნენ თავიანთი ევროპელ დამქირავებლები და ამბობდნენ, რომ: „ისინი (კენიელები) ბავშვებივით იყვნენ და როგორც ბავშვებს ისე უნდა მოქცეოდნენ“. მათ უხდიდნენ ძალიან დაბალ საზღაურს, ცუდ პირობებს უწესებდა კოლონიური შრომის კანონმდებლობა და სამართლებრივი სისტემა. მუშათა დასჯის პრინციპებიც მკაცრი და უხეში იყო. [34]

მაღალმთიანეთში არსებული ვითარების და ქალაქებში მზარდი სამუშაო ადგილების შედეგად, ათასობით კიკუიუ სამუშაოდ გაემგზავრა ქალაქებში, რამაც ხელი შეუწყო ნაირობის მოსახლეობის გაორმაგებას 1938 და 1952 წლებში. [35] ამავე დროს, იყო კიკუიუს მიწათმფლობელთა მცირე, მაგრამ მზარდმა კლასმა, რომლებიც აძლიერებდნენ კიკუიუს მიწის ნაკვეთებს და ფარული კავშირები ჰქონდათ კოლონიურ ადმინისტრაციასთან, გამოიწვიეს ეკონომიკური რღვევა კიკუიუს ხალხში.

მაუ-მაუს საომარი მოქმედებები

რედაქტირება

მაუ-მაუ იყო კენიაში არსებული სამხედრო ფრთა მზარდი პოლიტიკური წარმომადგენლობით და ქვეყნის თავისუფლების მომხრე. ქვეყნის მასშტაბით პოლიტიკური პარტიის შექმნის პირველი მცდელობა დაიწყო 1944 წლის 1 ოქტომბერს. [36] თუმცა ეს მცდელობა წარუმატებელი გამოდგა.

პოლიტიკური პარტიის მარცხმა კიდევ უფრო გააღიზიანა კიკუიუს ხალხი. [37] დაახლოებით 1943 წელს ოლენგურუონის დასახლების მაცხოვრებლებმა დაპირისპირების რადიკალიზაცია მოახდინეს და ფიცის დადების ტრადიციული რიტუალი განახორციელეს ქალებთან და ბავშვებთან ერთად. [38] 1952 წლის ოქტომბერში მაუ-მაუმ იმსხვერპლა პირველი ევროპელი ქალი. [39] ექვსი დღის შემდეგ, 9   ოქტომბერს დღისით ,მოკლეს პოლიციის უფროსი ვარუჰიუ ცეცხლსასროლი იარაღით თავისსავე მანქანაში, [40] რაც მნიშვნელოვანი დარტყმა იყო კოლონიური მთავრობის წინააღმდეგ. [41] ვარიჰიუ იყო კენიაში ბრიტანეთის ყოფნის ერთ-ერთი ძლიერი მომხრე. მისმა მკვლელობამ ბარინგს საბოლოო იმპულსი მისცა კოლონიური ოფისისგან საგანგებო მდგომარეობის გამოცხადების ნებართვის მოსათხოვნად. [42]

მაუ-მაუს სამხედრო სტრატეგია ძირითადად პარტიზანული შეტევები იყო, რომლებიც იწყებოდა საიდუმლოდ. ისინი თავდასხმებისას იყენებდნენ ისეთ მოპარულ იარაღს, როგორიცაა თოფები, მშვილდი და ისრები. რამდენიმე შემთხვევაში, მათ ასევე გამოიყენეს ბიოლოგიური იარაღი. [43]

ქალებმა ჩამოაყალიბეს მაუ-მაუს ძირითადი ბირთვი, განსაკუთრებით მომარაგების შენარჩუნებაში. ისინი მაუ-მაუს ამარაგებდნენ სასიცოცხლო მარაგით, საკვებით, საბრძოლო მასალით, სამედიცინო დახმარებით და, რა თქმა უნდა, ინფორმაციით. [44]

ბრიტანეთის რეაქცია აჯანყებაზე

რედაქტირება

1951 წელს ბრიტანეთისთვის აშკარა იყო მაუ-მაუს დაჯგუფების საიდუმლო განზრახვები, რადგან ნაირობის გარეუბნებში საგრძნობლად იმატა ყაჩაღობამ და ძალადობებმა. 1952 წლის ზაფხულის განმავლობაში, კოლონიური მდივანი ოლივერ ლიტტონი ლონდონისგან ითხოვდა ძალადობის ესკალაციის შესახებ ნებართვას.საბოლოოდ, დაწესდა კომენდანტი ნაირობის გარეუბნებზე.[39]

საგანგებო მდგომარეობის გამოცხადება (1952 წლის ოქტომბერი)

რედაქტირება

1952 წლის 9 ოქტომბერს, პოლიციის ოფიცერ ვარუჰუის მკვლელობიდან რამდენიმე დღეში,ბრიტანეთი აგზავნის კენიაში საკუთარ ჯარებს და 20 ოქტომბერს გუბერნატორმა ბერინგმა ხელი მოაწერა ბრძანებას საგანგებო მდგომარეობის შესახებ . მეორე დილით ადრე, ოპერაცია ჯოკ სკოტი წამოიწყეს: ბრიტანელებმა განახორციელეს ჯომო კენიატას და მაუ-მაუს 180 სავარაუდო ლიდერის მასობრივი დაპატიმრება ნაირობის შიგნით. [45] [46]

1953 წლის იანვარში ჯოკ სკოტის ექვსი ყველაზე ცნობილი დაკავებულიდან ერთ-ერთი იყო მაუ-მაუს ლიდერი კენიატა, რომელიც სასამართლოს გადასცეს. [47] [48]

სამხედრო ოპერაციები

რედაქტირება
 
გენერალ-ლეიტენანტი სერ ჯორჯ ერსკინი,ბრიტანეთის გენერალური მთავარსარდალი აღმოსავლეთ აფრიკაში (ცენტრი), რომელიც აკვირდება მაუ – მაუს წინააღმდეგ ჩატარებულ ოპერაციებს

ბრიტანელი სამხედროები ოთხი წლის განმავლობაში ცდილობდნენ დაემარცხებინათ მაუ-მაუ. (1952–56) [49] კენიატას მიესაჯა 7 წლით პატიმრობა. 1953 წელს დააპატიმრეს 1000 მაუ-მაუს წევრი ნაირობიში. ამავე წლის მაისში მიიღეს გადაწყვეტილება, გენერალი ჯორჯ ერსკინე გაეგზავნათ კოლონიაში წესრიგის აღსადგენად. [50]

1953 წლის სექტემბრისთვის, ბრიტანელებმა იცოდნენ წამყვან ლიდერთა ვინაობები მაუ-მაუში, ხოლო მათ დაპატიმრებაში ხელი შეუწყო სადაზვერვო მასალების ოპერატიულად მიწოდებამ. [51] [52] [53] [54] [55] ერსკინმა ჩამოსვლისას დაუყოვნებლივ არ გამოაცხადა სტრატეგიის ფუნდამენტური ცვლილება. იმ დროისათვის მებრძოლები ტყეში იყვნენ დამალულები. მაგრამ მას შემდეგ რაც ბანდები გამოავლინეს და ადგილსამყოფელი დაადგინეს, ლოიალისტურმა ძალებმა და პოლიციამ დააკავეს ისინი. წარმატებული დაშლისა და შეკავების შემდეგ, ერსკინე მიჰყვა ტყის მებრძოლთა წყაროებს, ფულსა და რეკრუტირებებს. აგრეთვე, უთვალთვალებდა ნაირობიის ადგილობრივ კენიურ მოსახლეობას. [56] 1954 წელს ბრიტანეთის მთავრობამ გეგმის შეუსრულებლობაში დაადანაშაულა საკუთარი ძალები, რასაც შედეგად მოჰყვა ოპერაცია ანვილი 1954 წელს.

ოპერაცია 'ანვილი'

რედაქტირება

1954 წლისთვის ნაირობი მაუ-მაუს ოპერაციების ნერვულ ცენტრად ითვლებოდა. [57] ყველა ადგილობრივი კენიელი გადაიყვანეს დროებითი მავთულხლართებში, რის შემდეგაც გაათავისუფლეს ისინი, ვინც არ იყვნენ კიკუიუ, ემბუ ან მერუ.

ოპერაცია ანვილი ევროპელებმა ჩაატარეს და ორი კვირის განმავლობაში გაგრძელდა, რის შემდეგაც დედაქალაქი გაიწმინდა ყველა კიკუიუსგან; 20,000 მაუ-მაუს ეჭვმიტანილი წაიყვანეს ლანგატაში, ხოლო 30,000-ზე მეტი დეპორტირებულ იქნა საკონცენტრაციო ბანაკებში, ასევე გაათავისუფლეს ინფორმატორები .[58]აჯანყებები და მათი ჩახშობის უხეში მცდელობები კვლავ გაგრძელდა მომდევნო წლებშიც. ბრძოლები 1960 წლამდე გაგრძელდა.

გარდაცვლილთა რაოდენობა

რედაქტირება

დაღუპულთა საერთო რიცხვი სადავო საგანს წარმოადგენს: კეროლინ ელკინსი ამტკიცებს, რომ „ათობით ათასი, შესაძლოა ასობით ათასი“ ადამიანი გარდაიცვალა. [59] ელკინსის ვერსია გააპროტესტა ბრიტანელმა დემოგრაფმა ჯონ ბლექერმა, რომელმაც დეტალურად აჩვენა, რომ მისი რიცხვი იყო გადაჭარბებული. 1962 და 1969 წლებში ამის დამადასტურებელი საბუთები არ არსებობს. [60]

ბრიტანელებმა სავარაუდოდ მოკლეს 20,000-ზე მეტი მაუ – მაუელი მებრძოლი, სიკვდილით დასჯილთა რიცხვი კი სულ 1,090 იყო. ბრიტანეთის იმპერიას არცერთ დროს ან ადგილას არ ჰქონდა სიკვდილმისჯილთა ასეთი რაოდენობა - ეს ორჯერ მეტია ვიდრე ალჟირში ფრანგების მიერ სიკვდილმისჯილთა რიცხვი. [61]

ავტორი ვანგარი მაატაი მიუთითებს, რომ ასი ათასზე მეტი აფრიკელი, ძირითადად კიკუიუსი, გარდაიცვალა საკონცენტრაციო ბანაკებსა და საგანგებო სიტუაციების სოფლებში. [62]

ლიტერატურა

რედაქტირება
  • Adekson, J. 'Bayo (1981). „The Algerian and Mau Mau Revolts: a Comparative Study in Revolutionary Warfare“. Comparative Strategy. 3 (1): 69–92. doi:10.1080/01495938108402629.
  • Alam, S.M. Shamsul (2007). Rethinking the Mau Mau in Colonial Kenya. New York, NY: Palgrave Macmillan. ISBN 978-1-4039-8374-9. 
  • Anderson, David (1988). „Smallholder Agriculture in Colonial Kenya: the Official Mind and the Swynnerton Plan. By ANNE THURSTON. Cambridge: University Press, 1987. Pp. 141“. African Affairs. 87 (348): 472. doi:10.1093/oxfordjournals.afraf.a098069. ISBN 0-902-99319-4. JSTOR 722455.CS1-ის მხარდაჭერა: ref=harv (link)

რესურსები ინტერნეტში

რედაქტირება

სქოლიო

რედაქტირება
  1. ↑ Blakeley, Ruth (3 April 2009). State Terrorism and Neoliberalism: The North in the South. Routledge. ISBN 978-1-134-04246-3. 
  2. ↑ In English, the Kikuyu people also are known as the "Kikuyu" and as the "Wakikuyu" people, but their preferred exonym is "Gĩkũyũ", derived from the Swahili language.
  3. ↑ Anderson 2005.
  4. ↑ The Oxford Illustrated History of the British Army (1994) p. 350
  5. ↑ „Kenya: A Love for the Forest“. Time. 1964-01-17. ISSN 0040-781X. ციტირების თარიღი: 2018-02-12.
  6. ↑ The Oxford Illustrated History of the British Army (1994) p. 346.
  7. ↑ Füredi 1989
  8. ↑ Kitson, Frank, Gangs and Counter-gangs, Barrie & Rockliff; 1st Ed. edition (1960)
  9. ↑ Mumford 2012.
  10. ↑ Maloba 1998.
  11. ↑ Anderson 2005: "Much of the struggle tore through the African communities themselves, an internecine war waged between rebels and so-called 'loyalists' — Africans who took the side of the government and opposed Mau Mau."
  12. ↑ Branch 2009.
  13. ↑ Gerlach 2010.
  14. ↑ „Bloody uprising of the Mau Mau“.
  15. ↑ Kanogo 1992.
  16. ↑ Majdalany 1963.
  17. ↑ MAU MAU (Religious Movement) en-US. ციტირების თარიღი: 2018-02-12
  18. ↑ Coray 1978: "The [colonial] administration's refusal to develop mechanisms whereby African grievances against non-Africans might be resolved on terms of equity, moreover, served to accelerate a growing disaffection with colonial rule. The investigations of the Kenya Land Commission of 1932–1934 are a case study in such lack of foresight, for the findings and recommendations of this commission, particularly those regarding the claims of the Kikuyu of Kiambu, would serve to exacerbate other grievances and nurture the seeds of a growing African nationalism in Kenya".
  19. ↑ Anderson 2005.
  20. ↑ Anderson 2005.
  21. ↑ Curtis 2003.
  22. ↑ Ormsby-Gore 1925.
  23. ↑ Alam 2007: The colonial presence in Kenya, in contrast to, say, India, where it lasted almost 200 years, was brief but equally violent. It formally started when Her Majesty's agent and Counsel General at Zanzibar, A.H. Hardinge, in a proclamation on 1 July 1895, announced that he was taking over the Coastal areas as well as the interior that included the Kikuyu land, now known as Central Province."
  24. ↑ Anderson 2004. "The recruitment of African labor at poor rates of pay and under primitive conditions of work was characteristic of the operation of colonial capitalism in Africa during the nineteenth and twentieth centuries. . . . [C]olonial states readily colluded with capital in providing the legal framework necessary for the recruitment and maintenance of labor in adequate numbers and at low cost to the employer. . . . The colonial state shared the desire of the European settler to encourage Africans into the labour market, whilst also sharing a concern to moderate the wages paid to workers".
  25. ↑ Kanogo 1993.
  26. ↑ Shilaro 2002: "African reserves in Kenya were legally constituted in the Crown Lands Amendment Ordinance of 1926".

    Though finalised in 1926, reserves were first instituted by the Crown Lands Ordinance of 1915—see Ormsby-Gore 1925.
  27. ↑ Kanogo 1993.
  28. ↑ Anderson 2004.
  29. ↑ Kanogo 1993.
  30. ↑ Elkins 2005.
  31. ↑ Anderson 2004.
  32. ↑ Kanogo 1993.
  33. ↑ Swainson 1980.
  34. ↑ Anderson 2004.
  35. ↑ (1975) An Economic History of Kenya and Uganda 1800-1970. The Bowering Press. ISBN 978-0-333-17671-9. 
  36. ↑ Ogot 2003.
  37. ↑ Berman 1991.
  38. ↑ Elkins 2005.
  39. ↑ 39.0 39.1 Elkins 2005.
  40. ↑ Edgerton 1989.
  41. ↑ Füredi 1989.
  42. ↑ Edgerton 1989.
  43. ↑ „When the Mau Mau Used a Biological Weapon – Owaahh“. Owaahh (ინგლისური). 2014-10-30. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2022-09-09. ციტირების თარიღი: 2020-05-17.
  44. ↑ Presley, Cora Ann (1992). Kikuyu Women, the Mau Mau Rebellion and Social Change in Kenya. Boulder: Westview Press. 
  45. ↑ Anderson 2005.
  46. ↑ Elkins 2005.
  47. ↑ Anderson 2005.
  48. ↑ Elkins 2005.
  49. ↑ Clough 1998.
  50. ↑ Edgerton 1989.
  51. ↑ „They Follow the Dug-Out General“. 19 April 1953. p. 15. ციტირების თარიღი: 17 November 2013.
  52. ↑ „END MAY BE NEAR FOR THE MAU MAU“. 30 August 1953. p. 8. ციტირების თარიღი: 17 November 2013.
  53. ↑ "PSYOP of the Mau-Mau UprisingSGM" დაარქივებული 2020-04-26 საიტზე Wayback Machine. Herbert A. Friedman (Ret.) 4 Jan 2006, accessed 9 November 2013
  54. ↑ „MAU MAU GENERAL SURRENDERS“. 9 March 1954. p. 3. ციტირების თარიღი: 9 November 2013.
  55. ↑ French 2011.
  56. ↑ French 2011.
  57. ↑ Elkins 2005: "There was an unusual consensus in the ranks of both the military and Baring's civilian government that the colony's capital was the nerve center for Mau Mau operations. Nearly three-quarters of the city's African male population of sixty thousand were Kikuyu, and most of these men, along with some twenty thousand Kikuyu women and children accompanying them, were allegedly 'active or passive supporters of Mau Mau'."
  58. ↑ Elkins 2005.
  59. ↑ Elkins 2005.
  60. ↑ Blacker 2007.
  61. ↑ Anderson 2005.
  62. ↑ Wangari Maathai (2006). Unbowed: a memoir. Alfred A. Knopf, გვ. 68. ISBN 0307263487. 
მოძიებულია „https://ka.wikipedia.org/w/index.php?title=მაუ-მაუს_აჯანყება&oldid=4724793“-დან