კავკასიის სახანოები
კავკასიის სახანოები ან აზერბაიჯანული სახანოები — სხვადასხვა სამთავროებად დაყოფილი სპარსეთის (ირანი) ტერიტორიები კავკასიაში (თანამედროვე აზერბაიჯანის, სომხეთის, საქართველოსა და დაღესტანის ტერიტორიაზე), გვიან სეფიანთაგან ყაჯარების დინასტიამდე. სახანოებს, ძირითადად მართავდნენ თურქულენოვანი (აზერბაიჯანული)[2] წარმოშობის[3][4][5] ხანები, რომლებიც იყვნენ ირანის შაჰის (მეფე) ვასალები.[6] სპარსეთმა სამუდამოდ დაკარგა ამ სახანოების ნაწილი რუსეთ-ირანის ომების შედეგად, XIX საუკუნეში, ხოლო დანარჩენები კი დარჩა სპარსეთს.
სახანოები, რომლებიც საბოლოოდ რუსეთის იმპერიამ დაიპყრო:
- კასპიის სანაპირო ჩრდილოეთიდან სამხრეთისკენ:
- ტარკის საშამხლო (1813 რუსეთის პროტექტორატი, 1867 გაუქმდა)
- დერბენდის სახანო (1806 ოკუპირებული და ანექსირებული რუსეთის მიერ, იმავე წელს გაუქმდა)
- მეხტულის სახანო[7]
- კაიტაკის სამთავრო (ასევე ჰქვია „Utsmia of Karakaytak“) [8]
- ტაბასარანის სამთავრო (ასევე ჰქვია „Maisumat of Tabasaran“)
- ყუბის სახანო (1805 რუსეთის პროტექტორატი, 1816 გაუქმდა)
- ბაქოს სახანო (1806 ეწოდა ლენქორანის სახანო (1802 რუსეთის პროტექტორატი, 1826 გაუქმდა))
- თალიშის სახანო ასევე ეწოდა ლენქორანის სახანო (1802 რუსეთის პროტექტორატი, 1826 გაუქმდა)
- ჯავადის სახანო, 1800 ალბათ შედიოდა შირვანის შემადგენლობაში
- დაღესტანის შემადგენლობაში:
- გაზიკუმუხის სამთავრო ან შამხალატი დაღესტანის, რომელიც დაიშალა შემდეგ პატარა მხარეებად 1642 წელს[9]
- გაზიკუმუხის სახანო (რუსეთის გავლენა 1811-დან, 1860 გაუქმდა)
- ავარიის სახანო (1803-დან რუსეთის პროტექტორატი, 1864 გაუქმდა)
- მთების სამხრეთით დასავლეთიდან აღმოსავლეთისკენ:
- ერევნის სახანო (1827 ოკუპირებული, 1828 ანექსირებული რუსეთის მიერ)
- ნახიჩევანის სახანო (1827 ოკუპირებული, 1828 ანექსირებული რუსეთის მიერ)
- განჯის სახანო (1804 ოკუპირებული და ანექსირებული რუსეთის მიერ)
- ყარაბაღის სახანო (1805 რუსეთის პროტექტორატი, 1822 გაუქმდა)
- ელისუს სასულთნო (1806 რუსეთის პროტექტორატი, 1844 გაუქმდა)
- შაქის სახანო (1805 რუსეთის პროტექტორატი, 1819 გაუქმდა)
- შირვანის სახანო (1805 რუსეთის პროტექტორატი, 1820 გაუქმდა)
- ასევე:
- შურაგელის სასულთნო საქართველოს, თურქეთის და სპარსეთის გადაკვეთაზე
- შამშადილი სასულთნო და ყაზახის სასულთნო, ჩრდილოეთით სევანის ტბა და დასავლეთით განჯა, როგორც ჩანს შედიოდნენ საქართველოს შემადგენლობაში[10]
გარდა ამისა, დაღესტანის ზოგიერთი შორეულ კუთხე იყო მეტწილად დამოუკიდებელი სოფელი/ფედერაცია, რუსეთის დაპყრობილ ფართზე:[11]
- ახტუს ფედერაცია
- აკუშა-დარგოს ფედერაცია
- ანდალალის ფედერაცია
- ქარ-ბელაქანი დღესდღეობით აზერბაიჯანის შემადგენლობაში
- კოისუბუ ან ჰინდალი, გიმრი გარშემო
- რუტულის ფედერაცია
უძველესი დროიდან, სანამ ჩამოვიდოდნენ რუსები, ტერიტორიების ყველაზე ზემო ნაწილი შედიოდა ირანული სამყაროს[12] შემადგენლობაში და იყო სპარსული კონტროლის ქვეშ (ტრანსკავკასია და დაღესტანის ნაწილი).
სქოლიო რედაქტირება
- ↑ According to one source, "In Safavi times, Azerbaijan was applied to all the muslim-ruled khanates of the eastern Caucasian as well as to the area south of the Araz River as fas as the Qezel Uzan River, the latter region being approximately the same as the modern Iranian ostans of East and West Azerbaijan." Muriel Atkin, Russia and Iran, 1780-1828. 2nd. ed. Minneapolis: University of Minnesota Press Press, 2008, ISBN 0 521 58336 5
- ↑ World and Its Peoples: Middle East, Western Asia, and Northern Africa. Marshall Cavendish Corporation, 2006. ISBN 0761475710. Стр. 751.
The Azeris.
In a series of wars with Persia at the beginning of the nineteenth century, Russia gained the Azeri khanates north of the Araks River, which still forms the frontier between Azerbaijan and Iran. - ↑ Encyclopaedia Britannica Online: History of Azerbaijan
- ↑ Russian Azerbaijan, 1905–1920 By Tadeusz Swietochowski page 272
- ↑ Russia and Iran, 1780-1828 By Muriel Atkin, Page 16-20
- ↑ Encyclopedia of Soviet law By Ferdinand Joseph Maria Feldbrugge, Gerard Pieter van den Berg, William B. Simons, Page 457
- ↑ ?Baddeley, chapt XV has this southwest of Tarki and north and east of Koysubu and Dargi.
- ↑ possibly Akhmedkent west of Derbent, see Samuel Gottlieb Gmelin.
- ↑ Marie Broxup, The North Caucasus Barrier: The Russian Advance Towards the Muslim World, C. Hurst & Co. Publishers, 1996, p. 31ff
- ↑ Arthur Tsutsiev, Atlas of the Ethno-Political History of the Caucasus, Map 3, 2004
- ↑ Hans-Heinrich Nolte (ed.), Innere Peripherien in Ost und West, Verlag Franz Steiner, 2001, p. 151 (German)
- ↑ Multiple Authors. „Caucasus and Iran“. Encyclopædia Iranica. ციტირების თარიღი: 2012-09-03.