ვიკიპედია

დეიტონის ხელშეკრულება

ბოსნიასა და ჰერცეგოვინაში მშვიდობის გენერალური ხელშეკრულება, რომელსაც ასევე უწოდებენ დეიტონის ხელშეკრულებას ან დეიტონთან შეთანხმებას, (Serbo-Croatian: Dejtonski mirovni sporazum, Дејтонски мировни споразум) არის სამშვიდობო შეთანხმება, რომელიც მიღებულია რაიტ-პატერსონის საჰაერო ბაზაზე დეიტონის მახლობლად (შეერთებული შტატები, ოჰაიო), 1995 წლის 1 ნოემბერს. ოფიციალურად გაფორმდა პარიზში, 1995 წლის 14 დეკემბერს. ამ ხელშეკრულებით დასრულდა ბოსნიის ​31⁄2 წლიანი ომი, ასევე იუგოსლავიის ერთ – ერთი ომი.

დეიტონის სამშვიდობო ხელშეკრულება (Dayton Peace agreement)
მომზადდა 1995 წლის 1 ნოემბერი
ხელი მოეწერა 1995 წლის 14 დეკემბერი
ძალაში შევიდა 1995 წლის 21 ნოემბერი
ხელი მოაწერეს სლობოდან მილოშევიჩი(Slobodan Milošević)

ალია იზეთბეგოვიჩი(Alija Izetbegović) ფრანიო ტუჯმანი (Franjo Tuđman) ბილ კლინტონი(Bill Clinton) ჟაკ შირაკი (Jacques Chirac) ჯონ მეიჯორი (John Major) ჰელმუტ კოლი(Helmut Kohl) ვიქტორ ჩერნომირდინი(Viktor Chernomyrdin)

მხარეები იუგოსლავია, ბოსნია და ჰერცეგოვინა, ხორვატია
ენა ინგლისური

მეომარი მხარეები შეთანხმდნენ მშვიდობასა და ერთიანი სუვერენული სახელმწიფოს შექმნაზე, რომელიც ცნობილია როგორც ბოსნია და ჰერცეგოვინა. იგი შედგება ორი ნაწილისაგან, ძირითადად სერბებით დასახლებული რესპუბლიკა სერპსკაში და ბოსნია-ხორვატებისგან, ბოსნიასა და ჰერცეგოვინას ფედერაციაში.

ბოსნიისა და ჰერცოგოვანას ფედერაციის რუკა

მოლაპარაკება და ხელმოწერა რედაქტირება

მიუხედავად იმისა, რომ დეიტონის ხელშეკრულების ძირითადი ელემენტები 1992 წლის დასაწყისში საერთაშორისო მოლაპარაკებებში იყო შემოთავაზებული, [1] ეს მოლაპარაკებები მხოლოდ წამოიწყეს წარუმატებელი წინა სამშვიდობო ძალისხმევისა და შეთანხმებების შემდეგ. 1995 წლის აგვისტოს ხორვატიის სამხედრო ოპერაციული შტორმისა და მის შემდგომი ვითარების გამო, მთავრობამ სამხედრო შეტევა წამოიწყო სერბეთა რესპუბლიკაზე, რომელიც ხორციელდებოდა ნატოს ოპერაციის მიზანმიმართული ძალების პარალელურად. 1995 წლის სექტემბრისა და ოქტომბრის განმავლობაში, მსოფლიო ძალებმა (განსაკუთრებით შეერთებულმა შტატებმა და რუსეთმა), რომლებიც შეიკრიბნენ საკონტაქტო ჯგუფში, სამივე მხარის ლიდერებს მიმართეს დიდი ზეწოლით, რათა დასწრებოდნენ მოლაპარაკებებს დეიტონში, ოჰაიოში.

კონფერენცია მიმდინარეობდა 1995 წლის 1-დან 21 ნოემბრამდე. მთავარი მონაწილეები რეგიონიდან იყვნენ. სერბეთის რესპუბლიკის პრეზიდენტი სლობოდან მილოშევიჩი (წარმოადგენდა ბოსნიელი სერბების ინტერესებს რადოვან კარაჯიჩის არყოფნის გამო), ხორვატიის პრეზიდენტი ფრანიო ტუჯმანი და ბოსნიასა და ჰერცეგოვინას პრეზიდენტი - ალია იზეთბეგოვიჩი თავის საგარეო საქმეთა მინისტრთან, მუჰამედ კარირბეგთან ერთად.

სამშვიდობო კონფერენციას უხელმძღვანელა აშშ-ს სახელმწიფო მდივანმა ვორენ ქრისტოფერმა, ხოლო მოლაპარაკებას რიჩარდ ჰოლბრუკმა ორ თანათავმჯდომარესთან ერთად, რომლებიც იყვნენ ევროკავშირის სპეციალური წარმომადგენელები კარლ ბილდტი და რუსეთის საგარეო საქმეთა მინისტრის პირველი მოადგილე იგორ ივანოვი. აშშ-ს დელეგაციის მთავარი მონაწილე იყო გენერალი ვესლი კლარკი. დიდი ბრიტანეთის გუნდის ხელმძღვანელი იყო პოლინ ნევილ‑ჯოუნსი, საგარეო-თანამეგობრობის ფედერაციის პოლიტიკური დირექტორი. დიდი ბრიტანეთის სამხედრო წარმომადგენელი იყო დავიდ ლეკი(Col Arundell David Leakey). პოლ უილიამსი, საერთაშორისო სამართლისა და პოლიტიკური ჯგუფის (PILPG) მეშვეობით, მოლაპარაკებების დროს ბოსნიის მთავრობის დელეგაციის იურიდიულ რჩევას ახორციელებდა.

მას შემდეგ, რაც სრული და ოფიციალური შეთანხმება გაფორმდა პარიზში, 1995 წლის 14 დეკემბერს,1995 წლის 21 ნოემბერს, დეიტონში, ოჰაიოში, ხელშეკრულება ძალაში შევიდა.[2] ამის მოწმეები გახდნენ, ესპანეთის პრემიერ მინისტრი ფელიპე გონსალესი(Felipe Gonzalez), საფრანგეთის პრეზიდენტი ჟაკ შირაკი, აშშ-ს პრეზიდენტი ბილ კლინტონი, დიდი ბრიტანეთის პრემიერ მინისტრი ჯონ მეიჯორი, გერმანიის კანცლერი ჰელმუტ კოლი და რუსეთის პრემიერ მინისტრი ვიქტორ ჩერნომირდინი.

 
ბოსნიასა და ფერცოგოვინას დროშა (Flag of Bosnia and Herzegovina)

შინაარსი რედაქტირება

შეთანხმების მთავარი მიზანი იყო ბოსნიასა და ჰერცეგოვინაში მშვიდობისა და სტაბილურობის ხელშეწყობა. ასევე რეგიონალური ბალანსის დამყარება ყოფილ იუგოსლავიასა და მის გარშემო. (მუხლი V, დანართი 1-ბ)[3]

განიხილეს ბოსნიასა და ჰერცეგოვინას ახლანდელი პოლიტიკური განყოფილებები და მისი მმართველობითი სტრუქტურა, როგორც კონსტიტუციის ნაწილი, რომელიც წარმოადგენს დეიტონში დადებული გენერალური ხელშეკრულების დანართ 4-ს. ამის მთავარი კომპონენტი იყო ინტერ-სახელმწიფოებრივი სასაზღვრო ხაზის განსაზღვრა, რომელზეც დანართებში ჩამოთვლილ მრავალი პუნქტშია საუბარი.

ბოსნია-ჰერცეგოვინას სახელმწიფო ჩამოყალიბდა ბოსნია-ჰერცეგოვინას ფედერაციისა და სერბთა რესპუბლიკის შემადგენლობაში. ბოსნია და ჰერცეგოვინა არის სრული სახელმწიფო, განსხვავებით კონფედერაციისა; არცერთ პირს ან პირებს არ შეუძლიათ ბოსნიისა და ჰერცეგოვინისაგან განცალკევება, თუ სათანადო სამართლებრივი პროცესი არ განხორციელდება. მიუხედავად იმისა, რომ იგი ძალიან დეცენტრალიზებული იყო თავის ერთეულებში, მაინც ინარჩუნებდა ცენტრალურ მთავრობას, მოქმედი სახელმწიფოებრივი პრეზიდენტობით, ცენტრალური ბანკითა და საკონსტიტუციო სასამართლოთი.[4]

შეთანხმება საერთაშორისო ორგანიზაციათა ფართო სპექტრს ავალდებულებდა, რომ მონიტორინგი, ზედამხედველობა და განხორციელება შეთნხმების საფუძველზე დაეწყოთ. ნატო-ს ხელმძღვანელობით IFOR (განმახორციელებელი ძალა) პასუხისმგებელი იყო შეთანხმების სამხედრო ასპექტების განხორციელებაზე, რომლებიც განლაგდა 1995 წლის 20 დეკემბერს, UNPROFOR– ის ძალების ხელში ჩასაგებად. უმაღლესი წარმომადგენლების პალატას სამოქალაქო დავალების შესრულების დაეკისრა. ევროპაში უსაფრთხოების და თანამშრომლობის ორგანიზაციას ევალებოდა 1996 წლის პირველი თავისუფალი არჩევნების ორგანიზება.

საკონსტიტუციო სასამართლოს გადაწყვეტილება რედაქტირება

1997 წლის 13 ოქტომბერს, ხორვატიის 1861 იურიდიულმა პარტიამ და ბოსნია-ჰერცეგოვინის 1861 იურიდიულმა პარტიამ მოსთხოვეს ბოსნია-ჰერცეგოვინას საკონსტიტუციო სასამართლოს, რომ გაეუქმებინა რამდენიმე გადაწყვეტილება. ასევე ითქვა, რომ ხელშეკრულება არღვევს ბოსნია და ჰერცეგოვინის კონსტიტუციას ისე, რომ იგი ძირს უთხრის სახელმწიფოს მთლიანობას და შეიძლება, გამოიწვიოს ბოსნიისა და ჰერცეგოვინას დაშლა. სასამართლო მივიდა დასკვნამდე, რომ არ არის უფლებამოსილი, რომ გადაწყვიტოს დავა აღნიშნულ გადაწყვეტილებებთან დაკავშირებით. სასამართლომ ასევე უარყო სხვა მოთხოვნა:

საკონსტიტუციო სასამართლო არ არის უფლებამოსილი, შეაფასოს ხელშეკრულების კონსტიტუციურობის ზოგადი ჩარჩო, რადგან საკონსტიტუციო სასამართლო ფაქტობრივად შეიქმნა ბოსნია და ჰერცეგოვინას კონსტიტუციით, ამ კონსტიტუციის შენარჩუნების მიზნით (...) შეთანხმების მიხედვით, ბოსნიისა და ჰერცეგოვინის კონსტიტუციას შორის არ შეიძლება იყოს კონფლიქტი ან დაპირისპირების შესაძლებლობა.[5][6]

ეს იყო ერთ – ერთი პირველი შემთხვევა, როდესაც სასამართლო უნდა შეხებოდა კონსტიტუციის სამართლებრივი ხასიათის საკითხს. კონსტიტუციის მე-4 დანართსა და სამშვიდობო ხელშეკრულების დანარჩენ ნაწილთან დაკავშირებით, სასამართლომ ფაქტობრივად "შექმნა საფუძველი სამართლებრივი ერთიანობისათვის" [7]მთელი სამშვიდობო ხელშეკრულების შესახებ, რაც შემდგომში გულისხმობს, რომ ყველა დანართი იერარქიულ თანასწორობაშია. ვინაიდან სასამართლომ არ დააკმაყოფილა განმცხადებელთა წარმოდგენილი მოთხოვნა, იგი არ გადადის დეტალებში იმ პროცესის კანონიერების სადავო საკითხებთან დაკავშირებით, რომლითაც ახალი კონსტიტუცია (დანართი IV) შევიდა ძალაში და შეცვალა რესპუბლიკის ყოფილი კონსტიტუცია. სასამართლომ გამოიყენა იგივე დასაბუთება, მოგვიანებით მსგავსი შინაარსის მქონე სარჩელზე უარის სათქმელად. [8]

ტერიტორიული ცვლილებები რედაქტირება

შეთანხმებამდე ბოსნიელი სერბები აკონტროლებდნენ ბოსნიისა და ჰერცეგოვინას 46% -ს (23,687 კმ2), ბოსნიელები 28%-ს (14,505 კმ2) და ბოსნიელი ხორვატები 25%-ს (12,937 კმ 2).

სერბებმა უკან დაიბრუნეს მთიანი ტერიტორიების დიდი სივრცეები (ბოსნიელი ხორვატებიდან 4% და ბოსნიელებიდან მცირე რაოდენობით), მაგრამ მათ სარაევოსა და აღმოსავლეთ ბოსნია-ჰერცეგოვინის რამდენიმე ძალზედ საჭირო ადგილის გადაცემა მოუწიათ. მათი პროცენტული მაჩვენებელი 49%-მდე გაიზარდა (48% ბრუსკოს რაიონის გამოკლებით, 24,526 კმ2).

ბოსნიელებმა მიიღეს სარაევოს უმეტესობა და მნიშვნელოვანი პოზიციები აღმოსავლეთ ბოსნიასა და ჰერცეგოვინაში, ხოლო დაკარგეს მხოლოდ რამდენიმე ადგილი ოზრენის მთაზე და დასავლეთ ბოსნიაში. მათი პროცენტული მაჩვენებელი 30%-მდე გაიზარდა და მნიშვნელოვნად გაუმჯობესეს მიწის ხარისხი. წინა ომისშემდგომი ბოსნიის (და ბოსნიელი ხორვატების) დასახლებული ტერიტორიების დიდი ტერიტორიები სერბების კონტროლის ქვეშ იმყოფებოდა.

დეიტონის ხელშეკრულების შემდეგ ბოსნიელი ხორვატები აკონტროლებდნენ ბოსნიისა და ჰერცეგოვინის მხოლოდ 21%-ს (10,640 კმ2).

 
ბოსნია-ჰერცეგოვინას პოლიტიკური დაყოფა დეიტონის ხელშეკრულების შემდეგ


შეფასებები რედაქტირება

შეთანხმების დაუყოვნებელი მიზანი იყო სამხედრო დაპირისპირების ჩახშობა და მისი განახლების თავიდან აცილება. იგი განისაზღვრა, როგორც "აუცილებლობის მშენებლობა". [9]

დეიტონის ხელშეკრულება მიზნად ისახავდა ბოსნიასა და ჰერცეგოვინას გადაადგილებას ადრეულ კონფლიქტურ ფაზაში რეკონსტრუქციისა და კონსოლიდაციის გზით.[10][11] მეცნიერები, როგორიცაა კანადელი პროფესორი ჩარლზ-ფილიპ დევიდი, დეიტონის ხელშეკრულებას უწოდებს "კონფლიქტის მოგვარების ყველაზე შთამბეჭდავ მაგალითს". [12] [13] ამერიკელი მეცნიერი ჰოვარდ ჰენსელი აცხადებს, რომ ”დეიტონი წარმოადგენს კონფლიქტის მოგვარების მოლაპარაკების მაგალითს, რომელიც წარმატებული იყო... ”. [14]

დეიტონის ხელშეკრულება დაარსების დღიდან კრიტიკის საგანი გახდა, მათ შორის:

  • რთული სამთავრობო სისტემა - დეიტონის ხელშეკრულების თანახმად, ბოსნია დაყოფილი იყო 2 ერთეულად და შეიქმნა სამთავრობო სტრუქტურა. ამასთან, ასეთი დაშლილი მთავრობის შექმნით, ბოსნიამ წინსვლა შეაჩერა, რადგან ყველა მნიშვნელოვანი საკითხი ჩიხში შედის ცენტრალურ მთავრობასთან: თითოეული მხარე ეწინააღმდეგება იმ პრიორიტეტებს, რომლებიც ემყარება ეთნიკურ პოლიტიკას და არა - საერთო იდეალებს. [15]
  • საერთაშორისო დამოკიდებულება და კონტროლი - დეიტონი საერთაშორისო ხედვა იყო, რომელსაც შეერთებული შტატები ხელმძღვანელობდნენ, რომლებიც ომის დასრულებას უჭერდნენ მხარს, მაგრამ ეს არ აძლევდა საშუალებას ბოსნიის ლიდერებს, მოლაპარაკება დაესრულებინათ ომში. საერთაშორისო პირებმა ასევე ფართო როლი ითამაშეს ბოსნიაში ომისშემდგომი დღის წესრიგის ჩამოყალიბებაში, მათ შორის ადგილობრივი პოლიტიკური პირების დასჯის დაწესებაში. [16] ბოსნიამ განიცადა ცუდი ეკონომიკური ზრდა (2015 წელს 2%). ეკონომიკური განვითარების ნაკლებობას მიეწერება საერთაშორისო პირებს შორის ცუდი კოორდინაცია.[17]
  • ომის დასრულება, მაგრამ არა მშვიდობის დამყარება - დეიტონის ძირითადი მიზნებს წარმოადგენდა ომის შეჩერება, მაგრამ შეთანხმება მხოლოდ დროებითი ღონისძიება იყო, შემუშავებული იყო მხოლოდ გრძელვადიანი გეგმა. მიუხედავად იმისა, რომ დეიტონმა შეაჩერა კონფლიქტი და არ აღორძინებულა ძალადობა, კონფლიქტში არსებული სტაბილურობა არ იძლევა მშვიდობის ზუსტ შეფასებას. ამჟამად ძალზე დიდი სამხედრო ძალები აკონტროლებს ძალადობის ყოველგვარ გამოვლინებას და ზრუნავს ქვეყანაში მშვიდობის აღსადგენად. [18]


ორიგინალი დოკუმენტის გაუჩინარება რედაქტირება

2008 წლის 13 თებერვალს, მეთაურმა ჩელჯკო კომჩიჩმა(Željko Komšić) განაცხადა, რომ დეიტონტის ორიგინალი შეთანხმება დაიკარგა პრეზიდენტის არქივიდან. ბოსნიასა და ჰერცეგოვინაში მაღალი საზოგადოების წარმომადგენელი, მიროსლავ ლაჯაკაკი(Miroslav Lajčak) გამოეხმაურა ამ ფაქტს: ”არ ვიცი, ახალი ამბები სამწუხაროა, თუ სასაცილო”. [19] 2009 წლის 16 ნოემბერს საფრანგეთის საგარეო საქმეთა სამინისტრომ სარაევოში საფრანგეთის საელჩოს გადასცა დეიტონის ხელშეკრულების დამოწმებული ასლი. ასლი მოგვიანებით გადაეცა ბოსნია-ჰერცეგოვინის საგარეო საქმეთა მინისტრს. [20] ორიგინალი აღმოაჩინეს 2017 წელს პალეში, კერძო რეზიდენციაში, რის შედეგადაც ერთი ადამიანი დააკავეს.[21]

ლიტერატურა რედაქტირება

  • Constitutional Court of Bosnia and Herzegovina, U-7/97, p. 2 and 3, Sarajevo, 22 December 1997
  • Vehabović, Faris (2006). Odnos Ustava Bosne i Hercegovine i Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda. Sarajevo: ACIPS, 24. ISBN 9958-9187-0-6
  • Rory Keane, Reconstructing sovereignty. Post-Dayton Bosnia uncovered, London: Ashgate 2001, p. 61
  • Bose, Sumantra (2002). Bosnia After Dayton: Nationalist Partition and International Intervention. Oxford: Oxford University Press. p. 216. ISBN 1-85065-585-5
  • Stroschein, Sherrill (2014). "Consociational Settlements and Reconstruction: Bosnia in Comparative Perspective (1995–Present)". The Annals of the American Academy of Political and Social Science. 656: 97–115. doi:10.1177/0002716214544459.
  • Charles-Philippe David, "Alice in Wonderland meets Frankenstein: Constructivism, Realism and Peacebuilding in Bosnia", Contemporary Security Policy 22, No.1, 2001
  • Raphael Israeli; Albert Benabou (2013). Savagery in the Heart of Europe: The Bosnian War (1992-1995) Context, Perspectives, Personal Experiences, and Memoirs. p. 380. ISBN 9781628570151
  • Yourdin, C (2003). "Society Building in Bosnia: A Critique of Post-Dayton Peacebuilding Efforts'". Journal of Diplomacy and International Relations. 4 (2): 59–74.
  • Chandler, David (2005). "From Dayton to Europe". International Peacekeeping. 12 (3): 336–349. doi:10.1080/13533310500074077.
  • Kell, Kudlenko, S, A (2015). "Bosnia and Herzegovina 20 years after Dayton, complexity born of paradoxes" (PDF). International Peacekeeping. 22 (5): 471–489. doi:10.1080/13533312.2015.1103651.
  • Berdal, M; Collantes-Celador, G. "Post-War Violence in Bosnia and Herzegovina". Conflict, Development and Peacebuilding: 75–94.

რესურსები ინტერნეტში რედაქტირება

სქოლიო რედაქტირება

  1. ↑ http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,976369,00.html დაარქივებული 2013-08-25 საიტზე Wayback Machine. Munich All Over Again?, Time Magazine, 31 August 1992
  2. ↑ https://2009-2017.state.gov/p/eur/rls/or/dayton
  3. ↑ Cannon, P., The Third Balkan War and Political Disunity: Creating A Cantonal Constitutional System for Bosnia-Herzegovina, Jrnl. Trans. L. & Pol., Vol. 5-2
  4. ↑ Cannon, P., The Third Balkan War and Political Disunity: Creating A Cantonal Constitutional System for Bosnia-Herzegovina, Jrnl. Trans. L. & Pol., Vol. 5-2
  5. ↑ https://en.wikipedia.org/wiki/Sarajevo
  6. ↑ Constitutional Court of Bosnia and Herzegovina, U-7/97, p. 2 and 3, Sarajevo, 22 December 1997
  7. ↑ Vehabović, Faris (2006). Odnos Ustava Bosne i Hercegovine i Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda. Sarajevo: ACIPS, 24. ISBN 9958-9187-0-6
  8. ↑ Constitutional Court of Bosnia and Herzegovina, U-1/03, Sarajevo, 25 July 2003.
  9. ↑ Rory Keane, Reconstructing sovereignty. Post-Dayton Bosnia uncovered, London: Ashgate 2001, p. 61
  10. ↑ Bose, Sumantra (2002). Bosnia After Dayton: Nationalist Partition and International Intervention. Oxford: Oxford University Press. p. 216. ISBN 1-85065-585-5
  11. ↑ Stroschein, Sherrill (2014). "Consociational Settlements and Reconstruction: Bosnia in Comparative Perspective (1995–Present)". The Annals of the American Academy of Political and Social Science. 656: 97–115. doi:10.1177/0002716214544459.
  12. ↑ Charles-Philippe David, "Alice in Wonderland meets Frankenstein: Constructivism, Realism and Peacebuilding in Bosnia", Contemporary Security Policy 22, No.1, 2001
  13. ↑ Raphael Israeli; Albert Benabou (2013). Savagery in the Heart of Europe: The Bosnian War (1992-1995) Context, Perspectives, Personal Experiences, and Memoirs. p. 380. ISBN 9781628570151
  14. ↑ https://www.foreignaffairs.com/articles/bosnia-herzegovina/2009-08-17/death-dayton
  15. ↑ Yourdin, C (2003). "Society Building in Bosnia: A Critique of Post-Dayton Peacebuilding Efforts'". Journal of Diplomacy and International Relations. 4 (2): 59–74.
  16. ↑ Chandler, David (2005). "From Dayton to Europe". International Peacekeeping. 12 (3): 336–349. doi:10.1080/13533310500074077.
  17. ↑ Kell, Kudlenko, S, A (2015). "Bosnia and Herzegovina 20 years after Dayton, complexity born of paradoxes" (PDF). International Peacekeeping. 22 (5): 471–489. doi:10.1080/13533312.2015.1103651.
  18. ↑ Berdal, M; Collantes-Celador, G. "Post-War Violence in Bosnia and Herzegovina". Conflict, Development and Peacebuilding: 75–94.
  19. ↑ http://www.blic.rs/Vesti/Republika-Srpska/30394/Izgubljen-original-Dejtonskog-sporazuma
  20. ↑ http://www.politika.rs/vesti/najnovije-vesti/FRANCUSKA-DOSTAVILA-BiH-KOPIJU-DEJTONSKOG-SPORAZUMA-i112057.lt.html
  21. ↑ https://www.b92.net/eng/news/region.php?yyyy=2017&mm=11&dd=01&nav_id=102695
მოძიებულია „https://ka.wikipedia.org/w/index.php?title=დეიტონის_ხელშეკრულება&oldid=4456054“-დან