გლაციალური ღვარცოფი
გლაციალური ღვარცოფი — მთის მდინარეებზე განვითარებული დიდი დამანგრეველი ძალის მქონე ღვარცოფული ნაკადი. მისი ჩამოყალიბება დაკავშირებულია მყინვარულ-მორენული კომპლექსების სიმტკიცის დარღვევასთან; ნაკადის თხევადი მდგენელი უმეტესწილად წარმოიქმნება მდნარი მყინვარული წყლების ხარჯზე. გლაციალური ღვარცოფი მაღალმთიანეთის ყველაზე უფრო მძლავრი ღვარცოფია. გლაციალური ღვარცოფის შესაძლო ჩამოწოლის დრო, ესე იგი, ღვარცოფსაშიში პერიოდი შეესაბამება აბლაციის მაქსიმალური ინტენსივობის პერიოდსა და მყინვარული აუზების ჩამონადენს. ამდენად, გლაციალური ღვარცოფის ჩამოწოლა ყველაზე ხშირად ხდება დღის მეორე ნახევარსა და როგორც წესი, ივლისისა და აგვისტოს თვეებში (ჩრდილოეთ ნახევარსფეროში). გლაციალური ღვარცოფის ჩამოყალიბებაში წამყვანი როლი ეკუთვნის წყლის დაგროვებას მყინვარისშიგა სივრცეებში, მყინვარულ-შეგუბებულ ტბებსა და მყინვარული ჩამონადენის რეჟიმის მკვეთრ ცვლილებას.
გენეზისი რედაქტირება
განასხვავებენ გლაციალური ღვარცოფის რამდენიმე გენეტიკურ ტიპს: I ტიპის ღვარცოფი წარმოიქმნება მდნარი მყინვარული წყლების გარღვევის შედეგად. მყინვარული ტბების ჩამოწოლასთან დაკავშირებული ღვარცოფი ვითარდება შემდეგი სქემით: აბლაციის გაძლიერება → მდნარი წყლების ნაკადის მომატება ტბიურ ქვაბულებში და საგუბარის შესუსტება → საგუბარის დანგრევა → ღვარცოფწარმომქმნელი ხარჯი.
მყინვარისშიგა სივრცეებიდან წყლის დაშვებისას წარმოიქმნება სქემა: აბლაციის გაძლიერება → მყინვარისშიგა სივრცეების ამოვსება → ჩამონადენის არხების დაცობა → დაცობის გამოწნევა → ღვარცოფწარმომქმნელი ხარჯი. საკუთრივ, ღვარცოფული ნაკადი წარმოიქმნება კალაპოტში ტალღის მიერ ფხვიერი დანალექის წარეცხვის შედეგად. ორივე შემთხვევაში გარღვევის მზადებისას მონაწილეობას ღებულობს ჰიდროსტატიკური წნევა და ჩამონადენის არხების თერმული გაფართოება, ხოლო პირველის შემთხვევაში, ამას გარდა, ყონულოვანი ბლოკების ამოტივტივების ეფექტიც.
II ტიპის ღვარცოფის წარმოქმნა მორენების ჩამომეწყრების გზით ვითარდება შემდეგი სქემით: აბლაციის გაძლიერება → მორენული მასივის გაწყლოვანება და შიგა კავშირების შესუსტება → ნგრევა (ჩამომეწყრება სტრუქტურის დანგრევასთან ერთად) → ღვარცოფული ნაკადი. მყინვარის შუბლის არამდგრადი მდგომარეობა ფირნულ-ყინულოვანი მასის მოწყვეტის მიზეზია, რომელიც წარმოიქმნება რელიეფის განსაზღვრულ პირობებსა და გამყინვარების დეგრადაციის პროცესში ან როგორც მყინვარის დაძვრის შედეგი.
ორივე შემთხვევაში ღვარცოფული ნაკადი ყალიბდება უშუალოდ ჩამოქცევის კვალდაკვალ, ყინულის მსხვრევისა და გრუნტული მასის სტრუქტურის ნგრევის გზით, რომელიც შეიცავს ნაპრალოვან და ფოროვან წყლებს.
ნაკადი რედაქტირება
შედგენილობით, სიმძლავრით, დინამიკითა და განმეორებადობით გლაციალურ ღვარცოფებს შორის განირჩევა ნაკადის ორი კლასი: 1) წყალქვიანი და ქვატალახოვანი ნაკადი, რომლებიც ყალიბდება მდნარი წყლების გარღვევისა და მორენული წყებების ჩამომეწყრების შედეგად; ღვარცოფის ნარიყის მოცულობა შეიძლება იყოს 3–6 მლნ. მ³, სიჩქარე 10–15 მ/წ, საშუალო მაქსიმალური და მაქსიმალური ხარჯი, შესაბამისად, 300–400 და 10 000 მ³/წ; 2) წყალყინულოვანი ნაკადი, რომელიც წარმოიქმნება ფირნულყინულოვანი მასების მოწყვეტის შედეგად; გამოზიდვის მოცულობა შეადგენს ათეულობით მლნ. მ³-ს; მათი ჩამოწოლის შედეგად რჩება მორენისმაგვარი სანაპირო ზვინულები და აკუმულაციური სხეულები.
გლაციალური ღვარცოფი გავრცელებულია თანამედროვე მთის გამყინვარების არეალში. მათი ჩამოყალიბება დამახასიათებელია გამყინვიარების დეგრადაციის ეტაპისთვის, განსაკუთრებით მისი საწყისი სტადიებისთვის.
გლაციალური ღვარცოფის რელიეფწარმომქმნელი მოქმედება დიდწილად ხდება ტრანზიტის ზონაში კალაპოტის მნიშვნელოვანი სიღრმის დარტყმითი მოქმედებისა და გვერდითი ეროზიის ზემოქმედებით და აკუმულაციის ზონაში ტლანქმონატეხი მასების დანალექებით. ღვარცოფის წნევა დაბრკოლებაზე, ესე იგი, ღვარცოფული ტალღის წინა ფრონტის წნევა აღწევს 105 H/m²-ს.
შედეგი რედაქტირება
გლაციალური ღვარცოფის ჩამოწოლის შედეგად ნადგურდება ან ძლიერ ზიანდება წყალსაღები ნაგებობები, ხიდური გადასასვლელები, აგრეთვე ხეობის ფსკერზე განლაგებული გზები, კავშირგაბმულობები და ელექტროგადაცემები. ქედების მთისძირსა და დიდი ხეობების ძირში ღვარცოფული დანალექების ქვეშ ხშირად ხვდება დასახლებული პუნქტები და სასოფლო-სამეურნეო სავარგულები, ხშირია ლეტალური შემთხვევები.
გლაციალური ღვარცოფი მსოფლიოში ფართოდ არის გავრცელებული, მათ შორის კავკასიაში. 2002 წელს კოლკის მყინვარის ჩამოწოლის შედეგად განვითარდა ძლიერი გლაციალური ღვარცოფი, რომელმაც 19 ადამიანის სიცოცხლე შეიწირა, ხოლო უგზო-უკვლოდ 106 ადამიანი დაიკარგა. 2014 წელს მდინარე დევდარაკისა და თერგის შესართავთან გლაციალური ღვარცოფი მოვარდა, რომლის შედეგად 7 ადამიანი გარდაიცვალა. 2023 წელს კურორტ შოვის ტერიტორიაზე ჩამოწვა ძლიერი გლაციალური ღვარცოფი, რომელმაც მრავალი ადამიანის სიცოცხლე შეიწირა.
იხილეთ აგრეთვე რედაქტირება
ლიტერატურა რედაქტირება
- Гляциологический словарь / Под ред. В. М. Котлякова. — Л.: Гидрометеоиздат, 1984;
- გობეჯიშვილი რ., კოტლიაკოვი ვ., გლაციოლოგია, თბ., „უნივერსალი“, 2006.