ვიკიპედია

გაუტყეურება

გაუტყეურება — ტყის განადგურება, ნიადაგის მისგან გაწმენდა, რომელიც შემდეგ გამოიყენება სხვადასხვა დანიშნულებისამებრ.[2] ტყის გაჩეხვის შემდგომ ტერიტორიამ შეიძლება სამეურნეო დანიშნულება მიიღოს, ან გადაკეთდეს რანჩოდ, ფერმად და ურბანულ ტერიტორიად. ყველაზე ხშირად გაუტყეურება ხდება ტროპიკულ წვიმის ტყეებში.[3] ამჟამად დედამიწის ხმელეთის ზედაპირის დაახლოებით 31% დაფარულია ტყეებით.[4]

აღმოსავლეთ ბოლივიაში განადგურებული ტყეების სატელიტური სურათი. მთელ მსოფლიოში, ველური ბუნების ტერიტორიების 10% დაიკარგა 1990-დან 2015 წლამდე.[1]

ტყის გაჩეხვის მრავალი მიზეზი არსებობს, ხეებს იყენებენ სამშენებლო მასალად და საწვავად, ხოლო გაწმენდილი მიწა პირუტყვის საძოვრად გამოიყენება ან პლანტაციების გასაშენებლად. გარემოსდაცვითი კანონების დეფიციტი ძირითადი ფაქტორია, რამაც ფართომასშტაბიან გაუტყეურებამდე მიგვიყვანა.[5] 2000 -დან 2012 წლამდე, მთელ მსოფლიოში ტყის საერთო რესურსი შემცირდა 2,3 მილიონი კვადრატული კილომეტრით.[6]

დიდი რაოდენობით ხე-ტყის გაჩეხვამ გამოიწვია გარემოს დაზიანება, ბიომრავალფეროვნების შემცირება და სტიქიური მოვლენების გახშირება. გაჩეხვა ასევე იწვევს გარკვეული სახეობების გადაშენებას, კლიმატური პირობების ცვლილებებს, გაუდაბნოებასა და მოსახლეობის მიგრაციას.[7] გაუტყეურება ნათლად აისახება ატმოსფეროში არსებულ ნახშირბადის დიოქსიდის დონეზე, ვინაიდან მის ძირითად ნაწილს სწორედ მცენარეები ამუშავებენ, ხოლო მისი კონცენტრაციის ზრდა იწვევს გლობალურ დათბობას.

გაუტყეურება ყველაზე უარყოფით გავლენას ტროპიკულ და სუბტროპიკულ ტყეებზე ახდენს, ვინაიდან მსოფლიოში მცენარეთა და ცხოველთა სახეობების ნახევარზე მეტი ტროპიკულ ტყეებში ცხოვრობს.[8]

გამომწვევი მიზეზები რედაქტირება

 
განადგურებული ტყე ინდონეზიაში

გაეროს კლიმატის ცვლილების კონვენციის თანახმად, ტყის განადგურების ძირითადი მიზეზი სოფლის მეურნეობაა. აგრო-კულტურებზე გაუტყეურების 48% -ზე მეტი მოდის. კომერციულ სოფლის მეურნეობაზე 32%, ხოლო წიაღისეული საწვავის მოპოვებაზე 5%.[9]

თანამედროვე პერიოდში, გაუტყეურება შეიძლება გამოწვეული იყოს სამთავრობო ინსტიტუციებში კორუფცით,[10][11] მოსახლეობის რაოდენობის ზრდითა [12][13][14] და ურბანიზაცით.[15] გლობალიზაცია ხშირად განიხილება, როგორც ტყეების გაჩეხვის კიდევ ერთი ძირითადი მიზეზი, თუმცა არის შემთხვევები, როდესაც გლობალიზაციის გავლენამ ხელი შეუწყო ტყეების აღდგენას.[16]

ტყეების გაჩეხვა წახალისებულია ეკონომიკური თვალსაზრისით, ვინაიდან, როგორც რასურსის მოპოვება უფრო მომგებიანია, ვიდრე დაცვა.[17] განვითარებადი სამყაროს გადმოსახედიდან, ტყის რესურსების უმეტესობა ხვდება მდიდარ განვითარებულ ქვეყნებში. განვითარებადი ქვეყნები თვლიან, რომ განვითარებული სამყაროს ზოგიერთმა ქვეყანამ, მაგალითად ამერიკის შეერთებულმა შტატებმა, საუკუნეების წინ ამოწურა თავისი ტყის მარაგი და ეკონომიკურად ისარგებლა ამით, რაც სიცრუეა, ხოლო მდიდარი ქვეყნების მიერ შექმნილი პრობლემები ისევ ღარიბ ქვეყნებზე აისახება.[18]

გარემოზე ზეგავლენა რედაქტირება

ატმოსფერო რედაქტირება

 
ტყის გადაწვა მადაგასკარზე, 2010 წელი.

გაუტყეურება გავლენას ახდენს კლიმატსა და გეოგრაფიაზე.[19][20][21][22]

გაუტყეურება გლობალური დათბობის ხელშემწყობი ფაქტორია,[23][24] და ხშირად მოიხსენიება, როგორც სათბურის ეფექტის ზრდის ერთ-ერთი მთავარი მიზეზი. ტროპიკული ტყეები სათბურის აირების დაახლოებით 20% -ზე მეტს შთანთქავენ მთელი მსოფლიოს მასშტაბით.[25] ტროპიკულ რაიონებში ანთროპოგენური საქმიანობების გამო გამოყოფილი სათბურის აირების თითქმის მესამედი შთაინთქმება.[26] მაგრამ ბოლოდროინდელი გამოთვლების თანახმად, ანთროპოგენური ნახშირორჟანგის ემისია გაუტყეურების გამო საერთო ჯამში, დაახლოებით 12% -ია და მერყეობს 6 –დან 17% –მდე.[27] ტყის გაჩეხვა ატმოსფეროში ნახშირბადის დიოქსიდის მატებას იწვევს. როდესაც ატმოსფეროში ნახშირორჟანგი გროვდება, ის წარმოქმნის ფენას, რომელიც მზიდან წამოსულ სითბოს შთანთქავს, რაც იწვევს გლობალურ დათბობას, რომელიც ცნობილია, როგორც სათბურის ეფექტი.[28] მცენარეები ნახშირბადის დიოქსიდის უდიდეს ნაწილს ამუშავებენ ფოტოსინთეზის საშუალებით, გარკვეულ ნაწილს კი ქსოვილის შესაქმნელად იყენებენ, ხოლო როდესაც ხეს ვწვავთ ქსოვილებში დაგროვილი ეს ნახშირბადი გამოთავისუფლდება ნახშირორჟანგის სახით.

ადგილი სადაც ტყე გაიჩეხა, იქ ტემპერატურა უფრო მოიმატებს, ვინაიდან აქამდე არსებული ტყის მასივი გარკვეულწილად ხელს უშლიდა მზის სხივებს, რათა ზედაპირამდე მიეღწიათ. მიუხედავად იმისა, რომ მოდელირება აჩვენებდა კლიმატის მნიშვნელოვან ცვლილებებს, შედეგები არასოდეს ყოფილა ბოლომდე განსაზღვრული, რადგან ზოგჯერ მოდელირება ცდება და არ შეესაბამება მოვლენების განვითარებას.[29] ტყის განადგურება ასევე გავლენას ახდენს ქარისა და წყლის ორთქლის ნაკადებზე და მზის ენერგიის შეწოვაზე, რაც აშკარა გავლენას ახდენს ადგილობრივ კლიმატზე.

წვიმის ტყეებს დიდი წვლილი შეაქვთ მსოფლიოს ჟანგბადის საჭირო რაოდენობის არსებობაში,[30] ტყეების გადაწვა, რათა მის ადგილას სამეურნეო სამუშაოები დაიწყოს, დიდი რაოდენობით ნახშირბადის დიოქსიდს გამოჰყოფს ატმოსფეროში.[24] მეცნიერები ასევე აცხადებენ, რომ ტროპიკული ტყეების განადგურება ატმოსფეროში ყოველწლიურად 1,5 მილიარდ ტონას ნახშირბადს ათავისუფლებს.[31]

ეკონომიკა რედაქტირება

 
სატელიტური სურათი, რომელიც გვიჩვენებს გაუტყეურების პროცესს მალაიზიაში.

ტყეებისა და ბუნების დაზიანებამ შესაძლოა შეამციროს ცხოვრების დონის სტანდარტი მსოფლიოში და 2050 წლისთვის გლობალური მშპ დაახლოებით 7% -ით დაიწევს, ნათქვამია მოხსენებაში, ბიოლოგიურ მრავალფეროვნებასთან დაკავშირებულ კონფერენციაზე, ბონში, 2008 წელს.[32] ისტორიულად, მცენარეულმა რესურსებმა, მათ შორის ხე-ტყის მასალად და საწვავად გამოყენებამ, უმნიშვნელოვანესი როლი ითამაშა ადამიანის განვითარებაში. დღესდღეობით ხეები სამშენებლო მასალად კვლავ გამოიყენება, ისევე, როგორც ფურცლების დასამზადებლად. განვითარებად ქვეყნებში, თითქმის სამი მილიარდი ადამიანი არის დამოკიდებული შეშით გათბობაზე. [33]

ტყის ინდუსტრია ეკონომიკის მნიშვნელოვანი ნაწილია, როგორც განვითარებულ, ისე განვითარებად ქვეყნებში. მოკლევადიანი ეკონომიკური სარგებელი, რომელიც ტყის გაჩეხვას მოსდევს, ჩვეულებრივ, იწვევს გრძელვადიანი შემოსავლის დაკარგვას. დასავლეთ აფრიკა, მადაგასკარი, სამხრეთ-აღმოსავლეთ აზია და მრავალი სხვა რეგიონი ხეების ნაკლებობის შემცირების გამო შედარებით ნაკლებ შემოსავალს იღებს. უკანონო ჩეხვა ყოველწლიურად მილიარდობით დოლარის ზარალს აყენებს ეროვნულ ეკონომიკებს.[34]

სწრაფად მზარდი ეკონომიკა გავლენას ახდენს ტყეების შემცირებაზე. ყველაზე მეტი პრობლემა შეექმნებათ მსოფლიოს იმ ქვეყნებს, რომელთა მოსახლეობაც სწრაფად იზრდება. [35]1995 წლის მონაცემებით განვითარებად ქვეყნებში ეკონომიკურმა ზრდან თითქმის 6% -ს მიაღწია.[35] რაც უფრო იზრდება მოსახლეობა, მით უფრო მეტი ახალი სახლებია საჭირო, რის შედეგადაც იზრდება და ფართოვდება ქალაქები. ყველა ახალ გაფართოებას თან ახლავს გზების გაყვანა, რაც ძალიან მნიშვნელოვანი ნაწილია ჩვენს ყოველდღიურ ცხოვრებაში. მართალია გზები ავითარებს ეკონომიკას, მაგრამ ასევე ხელს უწყობს გაუტყეურებას.[35] ამ მიზნით განადგურებული ტყეების 90% ამაზონზე მოდის, რაც გამოიწვია ას კილომეტრიანმა გზის გაყვანამ.[36]

გავლენა ჯამრთელობაზე რედაქტირება

2020 წლის მაისში სამეცნიერო-პოლიტიკის პლატფორმის ბიომრავალფეროვნებისა და ეკოსისტემის სერვისების ექსპერტთა ჯგუფმა გამოაქვეყნა ნაშრომი, რომელშიც ნათქვამია, რომ 2019-2020 წლის კორონავირუსის პანდემიაზე პასუხისმგებლები ადამიანები არიან, რადგან ეს უკავშირდება ბუნების განადგურებას და უფრო მწვავე ეპიდემიები შეიძლება თან სდევდეს გარემოს ცვლილებებს, თუ კაცობრიობა არ შეიცვლის გეზს.[37].

აშშ-ს დაავადებათა კონტროლისა და პრევენციის ცენტრების მონაცემებით, ადამიანებში განვითარებული დაავადებების 75% ცხოველებისგან მოდის.[38] 80-იანი წლებიდან ყოველ ათწლეულში ახალი დაავადებების რიცხვი 3-ჯერ გაიზარდა. ამერიკელი და ავსტრალიელი მეცნიერების ძირითადი გამოკვლევების თანახმად, ეკოსისტემების დეგრადაცია ზრდის ახალი ეპიდემიის გავრცელების რისკს. დაავადებები, რომლებიც ადამიანებს ამ გზით გადაეცათ უახლეს ათწლეულებში, მოიცავს აივ ბირუსს, ებოლას, ფრინველის გრიპს, ღორის გრიპსა და ალბათ კორონავირუსს.[39]

2016 წელს გაეროს გარემოსდაცვითი პროგრამის მიერ გამოქვეყნდა მოხსენება სახელწოდებით: „UNEP FRONTIERS 2016 REPORT“. ამ მოხსენებაში, მეორე თავი დაეთმო ზოონოზურ დაავადებებს. ამ თავში ნათქვამია, რომ გაუტყეურება, კლიმატის ცვლილება და მეცხოველეობა ძირითადი მიზეზებია, რომელიც ცხოველიდან ადამიანზე დაავადებების გადატანის რისკს ზრდის. აღინიშნა, რომ ყოველ 4 თვეში ერთხელ ადამიანებში ახალი დაავადება ჩნდება. 2020 წლის აპრილში ორგანიზაციამ გამოაქვეყნა 2 მოკლემეტრაჟიანი ვიდეო, სადაც განმარტავენ, თუ რა კავშირშია ბუნების განადგურება და ველური ცხოველებით ვაჭრობა 2019-2020 წლების კორონავირუსის პანდემიასთან. [40][41]

სამხედრო კონტექსტი რედაქტირება

 

მიუხედავად იმისა, რომ ძირითადად ადამიანებმა სასოფლო-სამეურნეო და ურბანული გამოყენებისთვის გაჩეხეს ტყეები, სამხედრო ზემოქმედებაც ერთ-ერთი ფაქტორი იყო.

ომების დროს დიდი რაოდენობით ტყის მასივი ნადგურდებოდა. ამის მაგალითია 1945 წლის ოკინავას ბრძოლა, დაბომბვამ და სხვა საბრძოლო მოქმედებებმა აყვავებული ტროპიკული ლანდშაფტი აქცია „ტალახისა და ტყვიის უზარმაზარ ველად“.[42] ასევე ამერიკელების მიერ, ვიეტნამში გამოყენებული აგენტი ფორთოხალი, რომელმაც დიდი რაოდენობით ხე-ტყე გაანადგურა.[43][44][45]

მსგავსი ქმედებები განხორციელდა კორეის ომში, ამერიკელების მიერ,[46] მალაიზიაში ბრიტანელების მიერ და რუსეთის იმპერიის მიერ კავკასიაში, მეცხრამეტე საუკუნეში.[47]

ლიტერატურა რედაქტირება

  • Fenical, William (September 1983). "Marine Plants: A Unique and Unexplored Resource". Plants: the potentials for extracting protein, medicines, and other useful chemicals (workshop proceedings). DIANE Publishing. p. 147. ISBN 1-4289-2397-7.
  • Wunder, Sven. (2000). The Economics of Deforestation: The Example of Ecuador. Macmillan Press, London. ISBN 0-333-73146-8.
  • Williams, Michael. (2003). Deforesting the Earth. University of Chicago Press, Chicago. ISBN 0-226-89926-8
  • Whitney, Gordon G. (1996). From Coastal Wilderness to Fruited Plain : A History of Environmental Change in Temperate North America from 1500 to the Present. Cambridge University Press. ISBN 0-521-57658-X
  • FAO (2005): Global Forest Resources Assessment 2005. Progress towards sustainable forest management, FAO Forestry Paper 147, siehe (online)
  • Ruddiman,n William F. Los tres jinetes del cambio climático Ed. Turner Noema, ISBN 978-84-7506-852-7.
  • Situación de los bosques del mundo 2009 (FAO) ISBN 978-92-5-306057-3.
  • Why Forests? Why Now?: The Science, Economics, and Politics of Tropical Forests and Climate. ISBN 1933286857.
  • Animals and Deforestation. ISBN 978-1433997075.
  • Deforestation. ISBN 978-1601520753.
  • Michael Williams. Deforesting the Earth: From Prehistory to Global Crisis, An Abridgment. — University of Chicago Press, 2010. — 561 с. — ISBN 0226899055.
  • Deforestation: Deforestation causes, impacts and restoration strategies. ISBN 978-1976942105.
  • Deforestation. ISBN 978-1448869893.

რესურსები ინტერნეტში რედაქტირება

 
ვიკისაწყობში არის გვერდი თემაზე:

სქოლიო რედაქტირება

  1. ↑ "Un dizième des terres sauvages ont disparu en deux décennies" (Radio Télévision Suisse) citing Watson, James E.M.; Shanahan, Danielle F.; Di Marco, Moreno; Allan, James; Laurance, William F.; Sanderson, Eric W.; MacKey, Brendan; Venter, Oscar (2016). „Catastrophic Declines in Wilderness Areas Undermine Global Environment Targets“. Current Biology. 26 (21): 2929–2934. doi:10.1016/j.cub.2016.08.049. PMID 27618267.
  2. ↑ SAFnet Dictionary|Definition For [deforestation] დაარქივებული 25 July 2011 საიტზე Wayback Machine. . Dictionary of forestry.org (29 July 2008). Retrieved 15 May 2011.
  3. ↑ Bradford, Alina. (4 March 2015) Deforestation: Facts, Causes & Effects. Livescience.com. Retrieved 13 November 2016.
  4. ↑ Deforestation | Threats | WWF. Worldwildlife.org. Retrieved 13 November 2016.
  5. ↑ Henkel, Marlon. 21st Century Homestead: Sustainable Agriculture III: Agricultural Practices (en). Lulu.com. ISBN 9781312939752. 
  6. ↑ "Facts About Rainforests" დაარქივებული 22 October 2015 საიტზე Wayback Machine. . The Nature Conservancy. Retrieved 19 October 2015.
  7. ↑ Sahney, S.; Benton, M.J. & Falcon-Lang, H.J. (2010). „Rainforest collapse triggered Pennsylvanian tetrapod diversification in Euramerica“. Geology. 38 (12): 1079–1082. Bibcode:2010Geo....38.1079S. doi:10.1130/G31182.1. დამოწმება იყენებს მოძველებულ პარამეტრს |last-author-amp= (დახმარება)
  8. ↑ Rainforest Facts დაარქივებული 22 October 2015 საიტზე Wayback Machine. . Nature.org (1 November 2016). Retrieved 13 November 2016.
  9. ↑ Investment and financial flows to address climate change. unfccc.int. UNFCCC (2007).
  10. ↑ Burgonio, T.J. (3 January 2008). „Corruption blamed for deforestation“. Philippine Daily Inquirer.[მკვდარი ბმული]
  11. ↑ WRM Bulletin Number 74. World Rainforest Movement (September 2003). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 4 ოქტომბერი 2008. ციტირების თარიღი: 10 მაისი 2020.
  12. ↑ Marcoux, Alain. (August 2000) Population and deforestation. SD Dimensions. Sustainable Development Department, Food and Agriculture Organization of the United Nations (FAO). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 28 June 2011.
  13. ↑ Butler, Rhett A. Impact of Population and Poverty on Rainforests. Mongabay.com / A Place Out of Time: Tropical Rainforests and the Perils They Face. ციტირების თარიღი: 13 May 2009.
  14. ↑ Rochen, Andy. The Choice: Doomsday or Arbor Day. umich.edu. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 16 April 2009.
  15. ↑ Ehrhardt-Martinez, Karen. Demographics, Democracy, Development, Disparity and Deforestation: A Crossnational Assessment of the Social Causes of Deforestation. Paper presented at the annual meeting of the American Sociological Association, Atlanta Hilton Hotel, Atlanta, GA, 16 August 2003. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 10 დეკემბერი 2008. ციტირების თარიღი: 13 May 2009.
  16. ↑ Hecht, Susanna B.; Kandel, Susan; Gomes, Ileana; Cuellar, Nelson; Rosa, Herman (2006). „Globalization, Forest Resurgence, and Environmental Politics in El Salvador“ (PDF). World Development. 34 (2): 308–323. doi:10.1016/j.worlddev.2005.09.005. დაარქივებულია ორიგინალიდან (PDF) — 29 ოქტომბერი 2008. ციტირების თარიღი: 10 მაისი 2020.
  17. ↑ Pearce, David W (December 2001). „The Economic Value of Forest Ecosystems“ (PDF). Ecosystem Health. 7 (4): 284–296. doi:10.1046/j.1526-0992.2001.01037.x.
  18. ↑ Bulte, Erwin H; Joenje, Mark; Jansen, Hans GP (2000). „Is there too much or too little natural forest in the Atlantic Zone of Costa Rica?“. Canadian Journal of Forest Research. 30 (3): 495–506. doi:10.1139/x99-225.
  19. ↑ NASA DATA SHOWS DEFORESTATION AFFECTS CLIMATE. Nasa (9 June 2004). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 28 ივნისი 2009. ციტირების თარიღი: 10 მაისი 2020.
  20. ↑ Mweninguwe, Raphael. (15 February 2005) Massive deforestation threatens food security. newsfromafrica.org. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 18 ივლისი 2011. ციტირების თარიღი: 10 მაისი 2020.
  21. ↑ Confirmed: Deforestation Plays Critical Climate Change Role, ScienceDaily, 11 May 2007.
  22. ↑ Clearing Forests May Transform Local—and Global—Climate; Researchers are finding that massive deforestation may have a profound, and possibly catastrophic, impact on local weather დაარქივებული 13 April 2013 საიტზე Wayback Machine. . Scientific American (4 March 2013)
  23. ↑ Deforestation causes global warming დაარქივებული 2009-08-05 საიტზე Wayback Machine. , FAO
  24. ↑ 24.0 24.1 Fearnside, Philip M.; Laurance, William F. (2004). „Tropical Deforestation and Greenhouse-Gas Emissions“. Ecological Applications. 14 (4): 982. doi:10.1890/03-5225.
  25. ↑ Deforestation and desertification.
  26. ↑ IPCC Fourth Assessment Report, Working Group I Report "The Physical Science Basis", Section 7.3.3.1.5 დაარქივებული 2011-03-15 საიტზე Wayback Machine. . p. 527
  27. ↑ Van Der Werf, G. R.; Morton, D. C.; Defries, R. S.; Olivier, J. G. J.; Kasibhatla, P. S.; Jackson, R. B.; Collatz, G. J.; Randerson, J. T. (2009). „CO2 emissions from forest loss“. Nature Geoscience. 2 (11): 737–738. Bibcode:2009NatGe...2..737V. doi:10.1038/ngeo671.
  28. ↑ Mumoki, Fiona (18 July 2006). "The Effects of Deforestation on our Environment Today". Panorama. TakingITGlobal..
  29. ↑ Findell, Kirsten L.; Knutson, Thomas R.; Milly, P. C. D. (2006). „Weak Simulated Extratropical Responses to Complete Tropical Deforestation“. Journal of Climate. 19 (12): 2835–2850. Bibcode:2006JCli...19.2835F. CiteSeerX 10.1.1.143.9090. doi:10.1175/JCLI3737.1.
  30. ↑ „How can you save the rain forest. 8 October 2006. Frank Field“. The Times. London. 8 October 2006. ციტირების თარიღი: 1 April 2010.
  31. ↑ Defries, Ruth; Achard, Frédéric; Brown, Sandra; Herold, Martin; Murdiyarso, Daniel; Schlamadinger, Bernhard; De Souza, Carlos (2007). „Earth observations for estimating greenhouse gas emissions from deforestation in developing countries“ (PDF). Environmental Science Policy. 10 (4): 385–394. doi:10.1016/j.envsci.2007.01.010. დაარქივებულია ორიგინალიდან (PDF) — 18 January 2012.
  32. ↑ Nature loss 'to hurt global poor', BBC News, 29 May 2008.
  33. ↑ Forest Products დაარქივებული 24 July 2011 საიტზე Wayback Machine. . (PDF). Retrieved 4 December 2011.
  34. ↑ Destruction of Renewable Resources. rainforests.mongabay.com.
  35. ↑ 35.0 35.1 35.2 Chomitz, Kenneth; Gray, David A. (1999). „Roads, lands, markets, and deforestation: a spatial model of land use in Belize“. Policy Research Working Papers. doi:10.1596/1813-9450-1444. დამოწმება journal საჭიროებს |journal=-ს (დახმარება)
  36. ↑ Ferraz, Silvio Frosini de Barros; Vettorazzi, Carlos Alberto; Theobald, David M. (2009). „Using indicators of deforestation and land-use dynamics to support conservation strategies: A case study of central Rondônia, Brazil“. Forest Ecology and Management. 257 (7): 1586–1595. doi:10.1016/j.foreco.2009.01.013.
  37. ↑ Davidson, Jordan. Scientists warn worse pandemics are on the way if we don’t protect nature. ციტირების თარიღი: 5 May 2020.
  38. ↑ Vidal, John (2020-03-18). „'Tip of the iceberg': is our destruction of nature responsible for Covid-19?“. The Guardian (ინგლისური). ISSN 0261-3077. ციტირების თარიღი: 2020-03-18.
  39. ↑ Shield, Charli (16 April 2020). „Coronavirus Pandemic Linked to Destruction of Wildlife and World's Ecosystems“. Deutsche Welle. ციტირების თარიღი: 16 April 2020.
  40. ↑ A message from nature: coronavirus. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 6 ნოემბერი 2020. ციტირების თარიღი: 1 May 2020.
  41. ↑ How nature can protect us from pandemics. ციტირების თარიღი: 1 May 2020.
  42. ↑ Higa, Takejiro. Battle of Okinawa დაარქივებული 2011-07-20 საიტზე Wayback Machine. , The Hawaii Nisei Project
  43. ↑ (1984) Pesticide Dilemma in the Third World: A Case Study of Malaysia. Phoenix Press, გვ. 23. 
  44. ↑ (2004) Encyclopedia of World Environmental History. Routledge. ISBN 978-0-415-93732-0. 
  45. ↑ Marchak, M. Patricia (18 September 1995). Logging the globe. McGill-Queen's Press – MQUP, გვ. 157–. ISBN 978-0-7735-1346-4. ციტირების თარიღი: 4 December 2011. 
  46. ↑ „DEFOLIANT DEVELOPED BY US WAS FOR KOREAN WAR“. States News Services. 29 May 2011.
  47. ↑ Arreguín-Toft, Ivan (8 December 2005) How the Weak Win Wars: A Theory of Asymmetric Conflict, Cambridge Studies in International Relations ISSN 0959-6844. Cambridge: Cambridge University Press, გვ. 61. ISBN 9780521839761. „[...] Voronzov [...] then set about organizing a more methodical destruction of Shamil and the subsequent conquest of the Caucasus. Over the next decade, this involved nothing more complicated or less deadly than the deforestation of Chechnia.“ 
მოძიებულია „https://ka.wikipedia.org/w/index.php?title=გაუტყეურება&oldid=4559925“-დან