ბულგარელი ებრაელების გადარჩენა
ბულგარელი ებრაელების გადარჩენა ( ბულგ. Спасяване на евреите в България ) — ეპიზოდი ბულგარეთის ისტორიაში მეორე მსოფლიო ომის დროს, როდესაც 1943 წლიდან 1945 წლამდე ერთა შორის მართალთა და გულისხმიერი პირების მიერ განადგურებისგან გადარჩენილი იქნა დაახლოებით 50 ათასი ბულგარელი ებრაელი.
ებრაელების გადარჩენის ორგანიზატორებს შორის იყვნენ დიმიტრ პეშევი, ბულგარეთის ეგზარქოსი სტეფანე და პლოვდივის მიტროპოლიტი კირილი. მათ დაარწმუნეს მეფე ბორის III, შეეჩერებინა ბულგარელი ებრაელების ექსტრადიცია გერმანელებისთვის. [1] ებრაელთა დეპორტაციის აკრძალვა ძალაში შევიდა 1943 წლის 10 მარტს. ბულგარეთის ხელისუფლების ქმედებას მსოფლიოში დადებითი გამოხმაურება მოჰყვა, მადლიერება გამოხატა ისრაელის პრეზიდენტმა შიმონ პერესმა.
წინაისტორია
რედაქტირებაბულგარეთი იყო გერმანიის მოკავშირეთა ბლოკში (ღერძი ბერლინი-რომი-ტოკიო) და ოფიციალურად ბორის III იძულებული გახდა შეესრულებინა ადოლფ ჰიტლერის ყველა მოთხოვნა, გერმანიისგან შემდგომი დახმარების და მხარდაჭერის მისაღებად. ბულგარეთში 1930-იან და 1940-იან წლებში გამძაფრდა რადიკალური და ანტისემიტური განწყობები ბულგარეთის მთავრობაში პოზიციების მნიშვნელოვან ნაწილს იკავებდნენ რადიკალური პარტიების მხარდამჭერები. ერთ-ერთმა მათგანმა, პრემიერ-მინისტრმა ბოგდან ფილოვმა 1940 წლის 8 ოქტომბერს ხელი მოაწერა „კანონს ერის თავდაცვის შესახებ“, რომელიც ზღუდავდა ებრაელთა უფლებებს, [2]ხოლო შინაგან საქმეთა მინისტრმა ალექსანდრე ბელევმა მონაწილეობა მიიღო 11 ათასი ებრაელის ოკუპირებული ბერძნული თრაკიიდან და ვარდარ მაკედონიიდან ტრებლინკამდე დეპორტაციაში. 1943 წლის 22 თებერვალს ბელევმა დადო საიდუმლო შეთანხმება სს -ის ჰაუფშტურმფიურერთან თეოდორ დანეკერთან ამ რეგიონებიდან ებრაელთა ფარული დეპორტაციის შესახებ „აღმოსავლეთ გერმანიის რეგიონში დასასახლებლად“ [3], რომელსაც უშუალოდ გერმანია განახორციელებდა. 1943 წლის 3–4 მარტის ღამეს ბერძნული თრაკიის, აღმოსავლეთ მაკედონიისა და სერბული პიროტის ებრაელები მატარებლით წაიყვანეს ლომში დუნაიზე, შემდეგ გაგზავნეს დუნაის საშუალებით ვენაში და იქიდან გაგზავნეს ტრებლინკაში. 15 მარტს თითქმის ყველა მათგანი სიკვდილით დასაჯეს. სიკვდილს მხოლოდ ათამდე მათგანი გადაურჩა. [4]
თუმცა, ბულგარეთის მთავრობაში განხეთქილება იყო ებრაულ საკითხთან დაკავშირებით: ბულგარეთის მართლმადიდებლურმა ეკლესიამ და ინტელიგენციამ დაგმეს ებრაელთა დევნა და მალე საზოგადოებრივი აზრი წინ აღუდგა მთავრობას. ხელისუფლების ამ ძალისხმევასთან დაკავშირებით ბულგარულ საზოგადოებაში ანტიებრაული პროპაგანდა დაიწყო.[2] [5] 1942 წლის იანვარში გერმანიამ ვანზეს კონფერენციაზე გამოაცხადა ებრაული საკითხის საბოლოო გადაწყვეტის გეგმები, რომელიც მოიცავდა "სიკვდილის ბანაკების" შექმნას და იქ გაგზავნილი ყველა ადამიანის განადგურებას. 1942 წლის ივნისში ბულგარეთში შეიქმნა ებრაული პრობლემების კომისარიატი, რომელსაც 1942 წლის 29 აგვისტოს შინაგან საქმეთა მინისტრი ბელევი ხელმძღვანელობდა. კომისარიატი გერმანელებს დაჰპირდა 20 ათასი ებრაელის გამოყვანას თრაკიისა და მაკედონიის ტერიტორიიდან და მათი ქონების კონფისკაციას. მაგრამ შემოწმების შედეგად ბულგარელმა ჩინოვნიკებმა ვერ იპოვეს საკმარისი რაოდენობის ებრაელები და იძულებულნი გახდნენ ომამდელი ბულგარეთის ტერიტორიაზე მცხოვრები მხოლოდ 8 ათასი ებრაელი დაეპატიმრებინათ. ამან შექმნა წინაპირობა ებრაელთა მასობრივი დეპორტაციისთვის გერმანიაში, რომელიც 1943 წლის მარტიდან დაიწყო. [6]
გადარჩენა
რედაქტირება
ბელევის მიერ შემოთავაზებული კანონი ერის დაცვის შესახებ, რომელიც ნაციონალურმა ასამბლეამ მიიღო 1941 წლის იანვარში, ანტიებრაული პოლიტიკის ესკალაციის მიზეზად იქცა. უკვე მიმდინარე წლის ნოემბერში დაიწყო ებრაელების მასობრივი დაპატიმრებები გერმანიაში მათი დეპორტაციის მოსამზადებლად. ამ ნაბიჯის საპასუხოდ რელიგიურმა და კულტურის მოღვაწეებმა ბულგარეთის მთავრობას უამრავი ღია წერილი და საპროტესტო განცხადება გაუგზავნეს. დიდი კამათის შემდეგ ბორის III იძულებული გახდა გაეუქმებინა გადაწყვეტილება ებრაელთა დეპორტაციის შესახებ. გადარჩენის ინიციატორი იყო დიმიტრ პეშევი, ეკლესიდან მხარი დაუჭირეს მიტროპოლიტებმა კირილემ და სტეფანემ. [7]
ბევრი ბულგარელი პოლიტიკოსი თავდაპირველად ანტიებრაული კანონების მომხრე იყო. პეშევი მხარს უჭერდა კანონების დაცვას, მაგრამ ამავე დროს ეწინააღმდეგებოდა ებრაელთა გერმანიაში დეპორტაციას. ბულგარეთის მთავრობა არ უწევდა დახმარებას ებრაელებს მაკედონიისა და თრაკიის დროებით ოკუპირებულ ტერიტორიაზე, ამიტომ არავინ ლაპარაკობდა ბელევის ქმედებების წინააღმდეგ მაკედონიიდან და თრაკიიდან ებრაელების ტრებლინკაში გადასახლების შესახებ, სანამ ცნობილი არ გახდა, რომ ბელევმა გადაწყვიტა 20 ათასი ბულგარელი ებრაელის დეპორტაცია გერმანიაში. ბორის III-მ ასევე ოფიციალურად არაფერი უთქვამს ებრაელი მოსახლეობის დაცვაზე. თუმცა, მთელი ქვეყნის მასშტაბით საპროტესტო გამოსვლებმა რიგითი მოქალაქეების მონაწილეობით, რომლებმაც ლიანდაგზე დაწოლით დაბლოკეს „ჰოლოკოსტის მატარებლები“, აიძულა ბორის III შეეწყვიტა დეპორტაციები. ბორის III-მ ადოლფ ეიხმანს და ადოლფ ჰიტლერს გაუგზავნა ოფიციალური პასუხი, რომ ბულგარეთს სჭირდებოდა ებრაელი მუშები რკინიგზისა და სხვა ინფრასტრუქტურის ასაშენებლად: ბორის III-მ ოფიციალურად შეიყვანა ებრაელები სპეციალურ სამშენებლო დანაყოფებში.[8]
ხსოვნა
რედაქტირება2013 წელს, ებრაელების გადარჩენის ხსოვნის მიზნით, ამერიკის შეერთებულ შტატებში ბულგარეთის საელჩოს მიმდებარედ ქუჩის მონაკვეთს ეწოდა „დიმიტრ პეშევ პლაზა.“ [9] 2016 წლის 10 მარტს, ებრაელების გადარჩენის გადაწყვეტილების 73 წლისთავი, ბულგარეთში ჰოლოკოსტის ხსოვნის დღედ გამოცხადდა. [10]
პლოვდივში, ბურგასში, სოფიაში, ვარნაში, ვიდინში მდებარეობს ხსოვნისა და მადლიერების ნიშნები ბულგარელი ხალხისადმი ებრაელების გადარჩენისთვის.
ლიტერატურა
რედაქტირება- Michael Bar Zohar. Beyond Hitler's Grasp. The Heroic Rescue of Bulgaria's Jews. — Holbrook: Adams Media Corporation, 1998.
- Christo Boyadjieff. Saving the Bulgarian Jews. — Ottawa: Free Bulgarian Center, 1989.
- Frederick B. Chary. The Bulgarian Jews and the final solution, 1940-1944. — University of Pittsburgh Press, 1972.
- Давид Коэн. Оцеляването. — София: Шалом, 1995.
- Gabriele Nissim. L'uomo che fermo Hitler. — Milan: Mondadori, 1998.
- Haim Oliver. We Were Saved: How the Jews in Bulgaria Were Kept from the Death Camps. — Sofia: Sofia Press, 1978.
- Tzvetan Todorov. The Fragility of Goodness. Why Bulgaria's Jews Survived the Holocaust. — London: Weidenfeld & Nicolson, 2001.
სქოლიო
რედაქტირება- ↑ The Rescue of Bulgarian Jewry. aishcom. ციტირების თარიღი: 2015-05-22.
- ↑ 2.0 2.1 "The Rescue of Bulgaria's Jews in World War II, by Rossen Vassilev.". Newpol.org. 2010. Web.. ციტირების თარიღი: 2015-06-29.
- ↑ Споразумение Белев-Данекер.
- ↑ "The Fate of the Bulgarian Jews" p. 18 by Webb, Chris, and Boris Skopijet.. Holocaustresearchproject.org. "The German Occupation of Europe" HEART, 2008.. ციტირების თარიღი: 2015-06-29.
- ↑ Berenbaum, Michael. "How Are We to Understand the Role of Bulgaria."9 Apr. 2012. Past.bghelsinki.org.. ციტირების თარიღი: 2015-06-30.
- ↑ Источник. ციტირების თარიღი: 2017-05-04.
- ↑ Himka, John, and Joanna Michlic. "Debating the Fate of Bulgarian Jews During World War II." Bringing the Dark past to Light: The Reception of the Holocaust in Postcommunist Europe.. nebraskapress.unl.edu Board of Regents of the U of Nebraska, 2013. Print, p. 118. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2015-10-22. ციტირების თარიღი: 2015-06-30.
- ↑ Himka, John; Michlic, Joanna (2013). «Debating the Fate of Bulgarian Jews During World War II». Bringing the Dark Past to Light: The Reception of the Holocaust in Postcommunist Europe. Board of Regents of the University of Nebraska. pp. 120—125. ISBN 978-0-8032-2544-2.
- ↑ DC intersection renamed for Bulgarian who saved Jews. The Times of Israel. ციტირების თარიღი: 2017-05-04
- ↑ Bulgaria Celebrates 73rd Anniversary since Rescue of Bulgarian Jews from Holocaust of Nazi Death Camps . TArchaeology in Bulgaria. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2018-02-12. ციტირების თარიღი: 2017-05-04