ალ-ბირუნი
აბუ ლ-რაიჰან მუჰამად იბნ აჰმად ბირუნი (სპარს. ابوریحان محمد بن احمد بیرونی; დ. 4 სექტემბერი, 973, ქალაქი კათი, ხვარაზმი — გ. 9 დეკემბერი, 1048) — სპარსელი მეცნიერი, ენციკლოპედისტი. დაიბადა ხვარაზმში. წერდა არაბულ ენაზე.
| ალ-ბირუნი | |
|---|---|
| სპარს. ابوریحان محمد بن احمد البیرونی | |
 | |
| დაბ. თარიღი | 4 სექტემბერი, 973[1] |
| დაბ. ადგილი | კათი, ხვარაზმი, სამანიდების სახელმწიფო[2] |
| გარდ. თარიღი | 9 დეკემბერი, 1048[3] (75 წლის) |
| გარდ. ადგილი | ღაზნი, ღაზნევიდების სახელმწიფო |
| მოქალაქეობა | სამანიდების სახელმწიფო[1] |
| საქმიანობა | ფილოსოფოსი, ქიმიკოსი, გეოგრაფი, უნივერსალური ადამიანი[1] , მათემატიკოსი, კარტოგრაფი, ასტრონომი, მთარგმნელი, ანთროპოლოგი, ფიზიკოსი, ასტროლოგი, ისტორიკოსი, ენათმეცნიერი, ინდოლოგი, მწერალი, ფარმაცევტი, humanist[4] და ბოტანიკოსი[4] |
ბიოგრაფია
რედაქტირებაბირუნიმ მრავალმხრივი ნიჭი გამოავლინა მეცნიერების სხვადასხვა დარგში (ასტრონომია, მათემატიკა, ფიზიკა, გეოგრაფია, გეოლოგია, მინერალოგია, ეთნოგრაფია, ისტორია და ქრონოლოგია). შუა აღმოსავლეთის სწავლულთაგან პირველმა გამოთქვა ვარაუდი მზის გარშემო დედამიწის მოქცევისა და ღერძული ბრუნვის შესახებ.
ბირუნი იზიარებდა ძველ ინდოელ სწავლულთა აზრებს და მზე მიაჩნდა ცეცხლოვან სფეროდ, რომლის სინათლეს ბნელი მთვარე და ცთომილები აირეკლავს. მის მიერ განსაზღვრული ეკლიპტიკის ეკვატორთან დახრის კუთხის სიზუსტე ევროპელთათვის საუკუნეების მანძილზე მიუღწეველი რჩებოდა. ორიგინალური მეთოდით განსაზღვრა დედამიწის სფეროს სიდიდე. მისი ასტრონომიული შეხედულებანი ძირითადად გადმოცემულია თხზულებაში „მასუდის კანონი“. ამ უკანასკნელს თან ახლავს 1029 ვარსკვლავის კოორდინატთა და ბრწყივალებათა კატალოგი.
საყურადღებოა ბირუნის ღვაწლი მათემატიკაში. მის ნაშრომში „წიგნი წრეში ქორდების პოვნის შესახებ“ მოცემულია ორიგინალური მათემატიკური მეთოდები და დამტკიცებები. ბირუნს ეკუთვნის კუთხის ტრისექციისა და კუბის გაორკეცების ამოცანების დაყვანა მესამე ხარისხის განტოლებათა ამოხსნაზე.
მეტად საინტერესოა ბირუნის ვრცელი შრომა შუა აზიის ტოპოგრაფიის შესახებ. მასში მოცემულია ცნობები შორეულ გეოლოოგიურ წარსულში ამუდარიის მდინარების ცვლილებაზე. წიგნში „მინერალების ხვედრითი წონის განსაზღვრის წესები“ მოყვანილი აქვს მთელი რიცხვითი მონაცემები, რომელიც ძალიან ახლოსაა თანამედროვე განსაზღვრებასთან.
„ძველი ერების ქრონოლოგიაში“ ბირუნიმ დაწვრილებით აღწერა არაბების, სპარსელების, ებრაელების, ბერძნებისა და სხვა კალენდარული სისტემები. ბირუნის ისტორიული ტრაქტატი „ინდოეთის შესახებ“ გონებისათვის მისაღები ან მიუღებელი ინდოელთა მოძღვრების განმარტება” ადრინდელი შუა საუკუნეების ინდოეთის ისტორიის უმნიშვნელოვანესი წყაროა.
ბირუნი ეჭვის თვალით უყურებდა რელიგიურ ცრურწმენას, უარყოფდა ასტროლოგიას, რომელიც მჭიდრო კავშირში იყო რელიგიასთან. მიუხედავად იმისა, რომ არსებულის პირველმიზეზად ღმერთი მიაჩნდა იგი თვლიდა, რომ ბუნებაში მიმდინარე პროცესებს საფუძვლად უდევს ბუნებრივ მათემატიკური ძალები. მისი აზრით, ადამიანი ბუნების განვითარების შედეგია. ბირუნი ამტკიცებდა, რომ ბუნება შემეცნებადია, ხოლო შემეცნება კი გრძნობის ორგანოების მონაცემებს ემყარება.
იგი მოითხოვდა მეცნიერების ჭეშმარიტების გამიჯვნას რელიგიური დოგმებისაგან. უარყოფდა მეცნიერების ცოდნის დოგმატურობას. ბირუნის იდეებმა დიდი გავლენა მოახდინა შუა საუკუნეების ფილოსოფიისა და საბუნებისმეტყველო აზრის განვითარებაზე შუა აზიასა და მთელს აღმოსავლეთში.
ლიტერატურა
რედაქტირება- ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 2, თბ., 1977. — გვ. 413.
- Бируни. Сборник статей. Под ред. С. П. Толстова. М.-Л., 1950;
- Булгаков П. Г. Жизнь и труды Беруни. Ташкент: Фан, 1972;
- Тимофеев И. В. Бируни. М. Молодая гвардия, 1986;
- Шарипов А. Великий мыслитель Абу Райхан Бируни. Ташкент, Фан, 1972;
- Scheppler B. Al-Biruni: Master astronomer and muslim scholar of the eleventh century. Rosen, 2006.
რესურსები ინტერნეტში
რედაქტირება
სქოლიო
რედაქტირება- ↑ 1.0 1.1 1.2 Encyclopædia Iranica / N. Sims-Williams, A. Ashraf, H. Borjian et al. — USA: Columbia University, 1982. — ISSN 2330-4804
- ↑ Encyclopædia Iranica / N. Sims-Williams, A. Ashraf, H. Borjian et al. — USA: Columbia University, 1982. — ISSN 2330-4804
- ↑ MacTutor History of Mathematics archive — 1994.
- ↑ 4.0 4.1 https://unesdoc.unesco.org/in/documentViewer.xhtml?v=2.1.196&id=p::usmarcdef_0000074875&file=/in/rest/annotationSVC/DownloadWatermarkedAttachment/attach_import_cccf600a-2c32-492f-8c42-4b1e52fd81d0%3F_%3D074875engo.pdf&updateUrl=updateUrl4740&ark=/ark:/48223/pf0000074875/PDF/074875engo.pdf.multi&fullScreen=true&locale=en#%5B%7B%22num%22%3A172%2C%22gen%22%3A0%7D%2C%7B%22name%22%3A%22XYZ%22%7D%2Cnull%2Cnull%2C0%5D